"SARI GƏLİN"Ə TÜRKİYƏDƏN BAXIŞ - 3

 

  "Sarı Gəlin" mahnısı və Şeyx Sənan hekayəti

  

   "Ərzurum çarşı baza 

   İçində bir qız gəzər

   Əlində divit qələm

   Qətlimə fərman yazar..."

 

   Bu bəndin sonlarına "Leylim, aman" və "Nənən ölsün sarı gəlin, durna yarım" nəqarətlərinin əlavə olunduğu "Sarı Gəlin" mahnısı, neçə yüz il söylənərək süzülə-süzülə gəldi bilinməz. Türk bəstəçisi Müzəffər Sarısözən tərəfindən işləndikdən sonra da illərdir TRT radiolarında yüzlərcə, minlərcə kəz çox sənətçi tərəfindən səsləndirildi.

   Bir neçə il öncə "Salxım Xanımın Dənələri" adlı filmdə mahnının yarısının Türkcə, yarısının ermənicə oxunması, mahnıyla bağlı çətin bir müzakirə başlatdı. Mahnının hara aid olduğu barədə başlayan müzakirə ilə "Sarı Gəlin" günün mədəniyyət mövzularının ilk sıralarına yerləşdi. Bəzi erməni kökənli yazarlar, mahnının erməni mahnısı olduğunu iddia etdi. Bu iddia, bəzi elm adamı və sənətçilərin şiddətli etirazları ilə qarşılaşdı. Şərqi Anadolu bölgəsindəki bir çox yerdə, çox əski zamanlardan bəri bilinən və söylənən mahnını özlərinə aid olduğu haqqında iddialı söhbətlər də buraya qatıldı.Müzakirə hər nə qədər SİZƏ AİD DEYİL, BİZƏ AİDDİR deyilsə də və bir ara səngidi və sonradan öz coğrafi əhatəsini daha da genişləndirdi Azərbaycan, Türkmənistan, hətta Qırğızıstandan etirazlar gəlməyə başladı və sonunda eyni mahnının fərqli coğrafiyalardakı fərqli versiyaları ard-arda sıralandı.

   Hekayə mahnının sözlərində Türkiyədə saman alovu kimi yanıb sönən hər müzakirə kimi "Sarı gəlin" haqqında aparılan müzakirə də bir müddət sonra unudulmağa başladı.Neçə folklor araşdırcısı, musiqiçi və ya ədəbiyyatçı indi "Sarı Gəlin"in məmləkətini tapmağa çalışır, bilinmir; ancaq İstanbul Texnik Universiteti Dövlət Konservatoriyası müəllim heyətinin üzvi və QOBUSTAN toplusunda yazılarıyla bizim oxuculara da tanış olan Süleyman Şənəl, uzun illər davam edən çalışmasında, "SARI GƏLİN"lə bağlı xeyli maraqlı və önəmli dəyərləndirmələr üzə çıxarmışdır.Çalışmasını Xalq Oyunları Dərnəyinin orqanı olan "Motiv" jurnalında geniş bir repartajla da açıqlayan Süleyman Şənəl, "Sarı Gəlin" mahnısının ilk yazılı nümunələrinin 12-ci yüzilin ilk yarısına qədər uzanan məşhur "Şeyx Sənan" hekayətindən gəldiyini düşünür. Araşdırmalarında mahnının sözlərinə fərqli bir bucaqdan baxan Şənəl, apardığı görüşmələrdə, ən parlaq sübutlarla bu sözlərin haralardan başlayıb haralara vardığını söyləyir. "Ən çarpıcı sübut,mahnının içində keçən "Vay nənən ölsün" sözlərdir. Mahnının yarandığı bildiyimiz bölgələrdə NƏNƏ çox zaman ANA sözünün əvəz edərək işlədilir.Bilirik ki, sevən oğlan, sevdiyi qıza belə bəddua etməz. Bəddua etməyi üçün bir səbəb olmalı. Mahnıya baxdığınız zaman bu səbəbi görə bilmirsiniz. Eyni mahnının başqa variantında "Nənən ölsün" sözü "Sinan ölsün" şəklində var olmuşdur. Sinan Aşiq olan, Sarı Gəlin məşuqdur. Yəni "Sənin üçün mən ölüm" deyir."

   Süleyman Şənəli bu mövqeyə aparan ikinci yol isə yenə mahnının başqa bir versiyasında keçən sözlər:

  

   Vardım kilisəsinə baxdım xaçına

   Mail oldum bölük pörçük saçına

   Qız səni götürəm İslam içinə

   Vay Sinan ölsün Sarı Gəlin".

  

   Şənəl, burada Müsəlman bir gənclə xristian bir qızın eşqinin anladıldığını bildirir əlavə edir: "Anadolunun İslamlaşması boyunca ortaya çıxan bu cür ədəbi mətnlər çoxdur. Bu da o dönəmdə cəmiyyətə təsir edən bir eşq hekayəsini gündəmə gətirir. Sonu ölümlə bitən xristian-Müsəlman eşqini anladan bölgədə fərqli inancı olan insanlara təsir edən bir məsələ ortada. Bu araşdırmalar fonunda baxdığınız zaman 12-ci yüz ilin ilk yarısında yazılmış Attarın "Mantık-ut Tayr" adlı əsərində bir hekayət var.O da "Şeyx Sənan", ya da "Şeyx Sənan hekayəsidir."

   Burada bir musiqi məsələsi var.

   Mahnın hara aid olduğu mövzusunda bəzi sənətçilər onun musiqisindəki melodiyanın da mühüm rol oynadığını ortaya qoyur.Süleyman Şənəl, əsərin musiqisindən çıxış eləyərək ən çox 18-ci yüz ilə qədər gedilə biləcəyini ordan oyana bu əsərin musiqisi haqqında daha başqa mənbələr tapıla biləcəyi qənaətində deyil.Şənələ görə bir əsərin musiqiyə yatımı ya əsərə musiqi bəstələnməsi xalq arasında ya müasir dildə desək cəmiyyətdə vətəndaşlıq alması müddəti ortalama 150-200 il ola bilir bir əsər birdən-birə yaddaşlarda qalmır.Və onun variantları meydana çıxmır. Ona görə, əskilərin "tegannide inşad" dediyi melodiyaya söz seçilməsi buna mane olur: "Çünkü əsər davamlı yenilənir bu yeniləmə müddəti dəyişir. Nəsildən nəsilə keçdikcə gəlişir intişar tapır.Bu mahnıda, tema üzərində aparılmış dəyişikliklərlə bir xalq hekayəsinin dəyişdiyini düşünürəm."

   "SARI GƏLİN" üç il öncəsinə qədər mahnıların içində hər hansı bir mahnıydı. Ancaq aid olduğu bölgəyə bağlı aparılan müzakirələr mahnının tarixinə yeni baxış onu populyar bir mahnıya çevirdi. Bunda şübhəsiz Türk-Erməni münasibətlərinin təsiri keçilməz sayılmamalıdı. Süleyman Şənəl, "SARI GƏLİN" mahnısının variantlarındakı təsir gücünün unudulmamasını diqqətə yönəldir."SARI GƏLİN", bir mahnının mədəni gücünün, siyasi gəlişmələrə belə necə təsir etdiyinin gözəl bir nümunəsidir. Belə məlum olur ki,bir mahnı hətta gündəm dəyişdirə bilir hətta zarafat-zarafat siyasi münasibətlər belə dəyişikliklər yarada bilər.

   "Sarı Gəlin" onun kimi mahnılar bir mahnı olaraq dinlənilməkdən qırağa, artıq yaddaşımızdan silinib getməyə məruz qalan bir çox şeyləri yaşadır.Zəngin bir folklor gələnəyinə sahib olan Türkiyədə dillərdə dolaşan kim bilir neçə mahnı, daha hansı tarixi mədəni gerçəyin aydınlanmasına yardım edəcək?

   Süleyman Şənəl bu fikirdədir ki: deyilənlər, dar düşüncəli insanların MƏNİMDİ- SƏNİNDİ iddialarına bir bəhanə olsa da, daha sonra fərqli tərəflərə doğru yönəldir düşüncələri. Məsələn, Türkiyə radiolarında hər hansı bir mahnı çalındığı zaman Türkiyənin müxtəlif bölgələrindən artıq siqnallar gəlməyə başlayır : "O MAHNI, BİZİM TƏRƏFLƏRİN MAHNISIDIR VƏ ELƏ DEYİLDİR" deyə müdaxilə edənlər olur. Belə bir sahiblənmə duyğusu mənə ləzzət eləyir bunu məsum düşüncələrə bağlamaq gəlir içimdən.

   Amma SARI GƏLİN də olduğu kimi ortaya atılan dedi-qodular,qiybətlər və işin içinə siyasi şeylərin qatılması hadisəni Erməni-Türk çatışmasına dönüşdürür. Amma mən bütün bunların təbii qarşılanmasının lazım olduğunu düşünürəm.Burada diqqət çəkici başqa bir şey var; o da bütün bunlar folklorun gözəl bir mənbə olduğuna danılmaz örnəkdir. İnsanlarda SARI GƏLİN mahnısının özlərinə aid olduğunu bildirən görüşlər içində də folklora bir müraciət var.

  

 

   PƏRÇİM - 6

 

   Aprel ayının 18-i .

  

   Adamın dili də gəlmir desin: əllərin qurusun,ayaqların qurusun belə nəvə. Dünyanın işinə bax: bir nəvə (təbii ki, adını, familiyasını "Xəzər Tv". Açıqlayır, mən yadda saxlamamışım.) dostu ilə əlbir olub ( Əlbir olub bir ayı, bir şir ilə kimi) nənəsinin evinə girir və nənəsinin ki, güman ki, ona layla çalıb,boya-başa çatdırıb və o səliqə-səhmanla evin açarı ilə nənəsinin evinin qapısını açır.Nənəsinə kimdənsə miras qalan xeyli qızıl əşyalarını oğurlayırlar.Təxminən 15 min manatlıq ( burda bir parantez: xeyli puldu vallah, adam bir xeyli borcunu qaytara bilər).Sakitcə aparıb bir nəfərə verirlər və 15 min manat alıb qoyurlar ciblərinə.Daha dəqiqi 9 minini nəvə qoyur cibinə və 6 minini verir oğru həmkarına,o da kiməsə borcludu, ona qaytarır.Polis xəbər tutur və tezliklə ələ keçirlər. İş indi polisdə.

   Və Anar bəy Nəcəfli bir az fasilə eləyib :

   NƏ OLAYDI MƏNİM DƏ BELƏB BİR NƏNƏM OLAYDI- deyir.

   Anar bəy nə eləyər? Bax bu mənə qaranlıq qaldı.

 

 

   Tofiq Abdin

   abdin41@mail.ru www.tofigabdin.com

 

   Ədalət.-2012.-5 may.-S.15.