Abdulla Şaiqin rus qızı ilə macərası

Görkəmli ədib və müəllim Abdulla Şaiqin xatirələrindən parçalar.

Uzun sürməyən səadət

1906-cı il gəncliyimin ən coşğun və qiymətli bir zamanı idi. Maddi vəziyyətim də az-çox təbii yoluna düşmüşdü. Ailə qurmaq haqqında indiyə qədər düşünməmiş deyildim. Fikrim ziyalı, oxumuş bir qız ilə evlənmək, şən ailə həyatı qurmaq idi. Lakin o zaman qızlara məxsus gimnaziyanı və qız pedaqoji texnikumunu bitirmiş qızlarımız o qədər az idi ki, onları barmaq ilə saymaq olardı. Xoşladığım bir-iki qıza yanaşdım. Ancaq bu qızların başı üstündə zəngin, cavan "müştərilərin" olduğunu bilincə uzaqlaşmağa məcbur oldum.

O zaman biz Kərbəlayı Mirzə Yusifovun evində yaşayırdıq. Mirzə kirayənişinlərdən aldığı kirə ilə ailəsini idarə edirdi. Bu ailə anamın çox xoşuna gəlirdi. Həmişə Kəblə Mirzənin qızı Raziyə xanımdan danışır, onu tərif edərkən dili ağzına sığmırdı. Anamın danışığından və rəftarından Raziyəni mənə almaq istədiyini hiss etmişdim. Bir gün anam mənə bu haqda söz açdı:

- Bilirsən, Abdulla, oxumuş qız almaq istəyirsən, oxumuş qızlar odur ceyran arxasında. O qızlar varlı oğlanlarını qoyub sənə gələrmi? Yaşın keçir, evlənmək vaxtındır...

Anamı başa saldım ki, əvvəlcə qızı görmək istəyirəm. O, qızı mənə göstərəcəyinə söz verdi.

Son zamanlar Raziyə xanım bacımla dostlaşmışdı. Bir gün bacım onu bizə çağırdı. Mən qapının açar deşiyindən nə qədər baxdımsa da, qızın üzünü aydın görə bilmədim. Bacım bir həftə sonra Raziyəni yenə bizə çağırdı. Bu dəfə qapı xeyli aralı idi. Raziyə xanım bacımla şirin söhbət edərkən mən guya qızın bizdə olduğunu bilməyib otağa girdim. Raziyə cəld ayağa qalxdı və yaylığı ilə üzünü örtdü... Qız xoşuma gəlmişdi. Anam evə qayıtdıqda Raziyə ilə evlənməyə razılıq verdim...

Mənim razılığım hər şeyi həll etmirdi. Bakıda qərib, mülksüz adama qız vermək adət deyildi. Qızın anasının sözarası Raziyəni təmiz, oxumuş bir adama vermək istədiklərini anama deməsi mənə yeganə təsəlli idi...

1906-cı ildə Raziyə ilə evləndim.

Lakin mənim bu böyük ümidlə qurmaq istədiyim ailə həyatım uzun sürmədi. Raziyənin qız vaxtından xəstəliyi var idi. Evləndikdən sonra bu xəstəlik daha da güclənməyə başladı. Nə qədər müalicə etdirdik, faydasız qaldı. Həkimlərin tapşırığı ilə onu Jeleznovodskiyə apardım. Bir həftəlik müalicədən sonra professor məni öz kabinetinə çağırıb dedi:

- Siz kasıb müəllimsiniz. Bu qızı illər uzunu müalicə etdirməkdənsə, operasiya etdirin. Bu yolla onu bir həftəyə sağaltmaq olar.

Mən çarəsiz qalıb Raziyənin ata-anasına teleqramla məsələni bildirdim. Onlar qəti etiraz etdilər, qızı tez evə gətirməyimi yazdılar. Biz təcili olaraq Bakıya qayıtdıq.

Bakıda Raziyənin vəziyyəti daha da ağırlaşdı. Axırda operasiya etdirməyə məcbur olduq. Onu Qaraşəhər xəstəxanasında operasiya etdilər. Cərrahiyyə əməliyyatından sonra o, ağır ağrılar içərisində vəfat etdi.

İlk ailə həyatımın dağılması mənə son dərəcə sarsıdıcı bir təsir bağışladı...

Bu faciədən sonra uzun müddət evlənmədim...

Abdulla Şaiq rus qızına aşiq oldu

Hər il yay tətilini təbiətcə zəngin bir yerdə keçirmək on ay müəllimlik nəticəsində yorulmuş əsəblərimə və əhval-ruhiyyəmə çox yaxşı təsir etdiyindən 1916-cı ildə Nalçikə getmişdim. Parka yaxın bir yerdə otaq kirayə etdim. Həmin həyətdə mənimlə yan-yana iki otaqda Novorossiyski şəhərindən ailəsi ilə bərabər gəlmiş bir dəmiryolçu mühəndisi yaşayırdı...onunla bərabər ya parka, ya da yaxın meşəyə gəzməyə gedərdik. Mühəndis olduğuna baxmayaraq o, rus ədəbiyyatını bir ədəbiyyatçı qədər gözəl bilirdi...

Mühəndis şair olduğumu bildikdən sonra mənə daha da məhəbbətlə yanaşmağa başladı. Bir gün mənə dedi:

-Cavan şair, səni burada qızlarla gəzən görmürəm. Mənim baldızım Vinoqradov stansiyasında qardaşının yanındadır. Kağız yazdım ki, gəlsin. Çox tərbiyəli və gözəl bir qızdır. Tibb İnstitutunun ikinci kursunda oxuyur. Gəlsin, səninlə tanış edim, bəlkə ondan ilham ala biləsən...

Mühəndis məni baldızı ilə tanış etdi. Qızın adı Varya idi. Bir yerdə çay içdikdən sonra mühəndis gülə-gülə dedi: "Cavan şair, qalx, Varyaya parkımızı göstər, gedin, gəzin"- dedi.

İyirmi gün o qız ilə səmimi bir dost kimi gəzib-dolaşdıq. Varyanın kəskin ağlı, məntiqi, dərin mühakiməsi məni heyrətdə qoymuşdu...

Ayrılmaq zamanımız gəlmişdi. Mən Bakıya, onlar Novorossiyskiyə getməli idi. Mühəndisin təşviqi ilə Varya mənim otağıma gəlib xatirə üçün ona bir şeir yazmağımı xahiş etdi. "Mən Azərbaycan dilində şeir yazıram. O da sənə bir xeyir verməz"-deyə cavab verdim. O, rusca bir şeir yazmağımı təkidlə xahiş etdi. Birinci dəfə olaraq rus dilində şeir yazmağı sınaqdan keçirmək istədim. Varyanın çox ağıllı, göy və parlaq gözləri xoşuma gəlirdi. Bu gözlər mənim ilk dəfə rus dilində yazdığım şeirin mövzusu oldu.

İkinci dəfə ailə həyatı qurdu

1920-ci ildə inqilab günlərində mənim ailə həyatımda da bir inqilab oldu. Denikinin Dərbəndə olan aramsız, qanlı hücumlarından qaçqın düşüb Bakıya sığınmış tərbiyəli, ziyalı ailəsindən olan bir qızla evləndim. Bu, Dərbənd ziyalılarından Əhməd bəy Mirzəbəyovun qızı Şahzadə xanım idi. Təbiətimcə olan, yüksək əxlaqi, insani sifətlərə malik olan həyat yoldaşımın yaradıcı əlləri, qayğısı, tükənməz zəhməti sayəsində arzu etdiyim bir ailə qurdum. Ədəbi, pedaqoji fəaliyyətim birə-iki qat qüvvətləndi. Kiçiklikdən sevdiyim ailə həyatı sanki yenidən doğdu. Ata oldum. Ətrafım şən səslərlə doldu.

Övlad itkisi...

O, iki aydan bəridir ki, amansız bir xəstəliyin yırtıcı pəncəsi altında inil-inil inləyir. Avqustun yaxıcı şölələri içində gündən- günə mum kimi əriyib sönməkdə davam edirdi. Hər gün öpə-öpə qoxladığım o lətif, pəmbə yanaqları, qöncə dodaqları, xəzan vurmuş çiçək kimi solmuş, iri qara gözləri çuxurlanmışdı.

Üç gün əvvəl həyata qədəm qoyan oğlum Kamal ilə xəstə anası yatdığı otaqda son dəqiqələrini keçirməkdə olan xəstə yavrunu-Altunsaçımı qollarım üzərində, açıq pəncərə qarşısında sərinlədirdim. Onun zərif və solğun vücudu ölümlə pəncələşərək tez-tez dərindən nəfəs alırdı. Müdhiş bir iztirab və həyəcan içində çırpınaraq, kiçik başı ilə gah masa üzərində yastıq üzərinə qoymağa, gah da sərinləmək üçün pəncərə qarşısına gətirməyə işarə edirdi.

Sonuncu dəfə olaraq etdiyi işarəyə görə onu götürüb masa üzərindəki yastıq üzərinə qoyaraq ayrılıq zamanının çatdığını duyan dərdli bir ata qəlbilə gözlərimi ona dikərək qaldım. O, açılmamış yeni qönçə, o yeni, şən həyatım bizə vida edirdi. Kamalın artıq həyata atılması ilə böyük bayram şənliyi ilə canlanan evimizə matəm kədəri çökürdü. Birdən-birə o, gözlərini dərin bir iztirab və həyəcan içində oynatdı, sağ ayağını çəkdi, uzatdı, iki qolu iki quş qanadı kimi çırpındı. Ağzını bir dəfə açaraq canını təslim etdi. Ömrümün ilk məhsulu olan sevgili qızım əlimdən getdi...

Ədalət.-2012.-31 may.-S.8.