"EHRAM" sakinləri

(əvvəli ötən saylarımızda)

Romandakı hadisələrin mərkəzində Sarsılmaz dayanır. O, avtoritar rejimdə yaşayıb-yaradan yazıçıdır. Roman boyu oxucu min bir məhrumiyyətlərə məhkum edilən Sarsılmazın heç vaxt sınmadığını, çətinliklər qarşısında sarsılmadığını görürük. O, öz ağlı, zəkası, iti qələmi ilə seçilir. Müəllif öz qəhrəmanının hansı problemlərlə qarşılaşacağını romanın əvvəlində kiçik bir təsvirlə verir. "...xeyirxah tiran qəfildən Ehramın əlçatmaz bir pilləsinə yüksəldi. Amma getməmişdən Sarsılmaza ev və həyət üçün torpaq verdi... Amma dolanacaq vasitəsi olan kiçik bir qulluq istəyi rədd edildi. Alicənab əyalət tiranını əvəz edən onun ehtiras alovunun hədəfi Sarsılmazı anlaşılmadan süngü ilə qarşıladı. Bu barədə geniş söhbət açacağıq. Hələlik isə vəziyyət gərgin və qorxunc idi". Bu kiçik epizod qəhrəmanın çətinliklərlə dolu həyatının təməl daşı olacağına müəllifin işarəsidir.

Romanda hadisələr iki xətt - tarixi hadisələrin elmi publisistik şərhi və bədii şəkildə, canlı səhnələrin təsviri yolu ilə bir-birilə qaynayıb-qarışır, lakin janr öz sabitliyini müəyyən mənada saxlayır.

Tarixi romanda qələmə alınan dövrün ruhunu canlandırmaq üçün tarixiliyi saxlamaq da vacib şərtlərdəndir. Lakin o dövrün tarixi hadisələri haqqında təsəvvürlərimiz çox da dərin deyil. Buna görə də yazıçı yeri gəldikcə bədii təxəyyülə də yer vermişdir. Məsələn: "Ehramda artıq hamı qara qatıq yeyirdi. Ağ qatıq da vardı, amma yeyən çox az idi. Qara qatıq isə ləzzətli, yağlı idi. Ehram başdan-başa alveristana dönmüşdü". Romandan verdiyimiz bir parçadan da belə nəticəyə gələ bilərik ki, "Ehram" romanı yazıçı xəyalı ilə çarpazlaşmışdır.

Tarixilik məsələsi ilə bağlı onu da əlavə etmək lazımdır ki, müəllif romanda tarixi konkret göstərməsə də, təhkiyəsində söhbətin yaxın zamanda deyil, eramızdan əvvələ getdiyini anlamq olar. Əsərdə bəzən canlandırılmış epizodlar, surətlərin hərəkətləri, davranış təsviri uzaq keçmişi xatırladır. Yazıçının dilində nə qədər çağdaş sözlər olsa da, "Ehram" sözü bizi uzaqlara aparır və alt qatlardakı mənaları aydınlaşdırmağa mane olur. Romandakı insan adlarının bir qismi də bunu təsdiq edir. Ancaq romanın mayasını müasirlik təşkil edir.

Professor Yavuz Axundlu qeyd edir ki, "Müasir tarixi romanda daha çox xalqın keçmişinin əlamətdar hadisələri, dönüm dövrləri, xalqın taleyində mühüm rol oynamış görkəmli şəxsiyyətlərin fəaliyyəti təsvir olunur. Yazıçı çalışmalıdır ki, tarixi romanda qələmə aldığı dövrün ruhu saxlanılsın, tarixi inkişafın qanunauyğunluqları gözlənilsin, mahiyyəti təhrif olunmasın". Ancaq Əlisa Nicat romanın mövzusunu Misir həyatından alsa da buradakı hadisələrə tamamillə milli ruh verir. Ona görə də obrazlar aləmində tarixi şəxsiyyətlər görünməz dərəcədə azdır.

Tarixi romandan danışarkən əsas keyfiyyətlərdən biri də müəllifin xalqın həyatını geniş bədii planda əks etdirməsidir.Yəni xalqın həyatını, məişətini, psixologiyasını, nikbin əhval-ruhiyyəsini verməklə onun mənəvi simasını açmasıdır. Romanda belə durumlarla qarşılaşmaq olmur. Şübhəsiz, Əlisa Nicat dövrün avtoritar rejimlərdən, ictimai haqsızlıqdan, cəhalət və nadanlıqdan irəli gələn bu faciələrdə Ehramın aşağı təbəqəsi olan sadə xalqın həyatını da əks etdirmək istəyir. Lakin hər hansı quruluşda olursa-olsun, xalq yalnız səfillərdən, kütbeyinlərdən, yemək üçün yaşayanlardan ibarət deyil. Xalqın mənəvi simasını təcəssüm etdirən qüvvələrin hərtrəfli təsviri dövrün ruhunu və koloritini canlandırmaq üçün ən mühüm şərtdir. Lakin romanda bu məqamlar tənqidi, ifşaedici boyalarla qələmə alınıb. "...Ehramda qaynar həyat davam edirdi. Amma bu qaynar həyat pərdə arxasında, gözəgörünməz idi. Ehram əhalisi və xüsusilə fəllahlar bunu əlbəttə, görmürdülər. Çünki özləri gecə-gündüz pozğun, yaramaz instinktlərini təmin etməklə - yəni yaşamaqla məşğul idilər". Düzü romanda bu tipli cümlələr həddindən artıqdır, lakin başqa cür də mümkün deyil. Çünki müəllif totalitar rejimli cəmiyyətdə yaşayan xalqın etinasızlığını, yalnız ifşaedici yolla atəşə tuta bilərdi.

Bütün bunlarla yanaşı, əgər "Ehram" romanı sırf tarixi cəhətdən dəyərləndirilərsə müəyyən qüsurları görməmək də mümkün deyil. Romanda təsvir olunan dövrün mənzərəsinə yad olan xüsusiyyətlər kifayət qədərdir. Bu da "Ehram"ı tarixi roman janrından uzaqlaşdırır. Oxucu "Ehram"ı oxumağa başladığı ilk səhifədə tarixi roman janrına xas olmayan cəhətlərlə rastlaşır. Romanda tarixi obrazlardan əsər-əlamət belə yoxdur. Ümumiyyətlə araşdırmalar göstərir ki, tarixi əsərlərdə bəzən bərkləşmiş tarixi hadisələr və bəlli şəxsiyyətlər, bəzən də yazıçının xəyalında canlandırdığı hadisə və surətlər aparıcı olur. Tarixi romanların çoxunda baş vermiş tarixi hadisələr və böyük şəxsiyyətlərin həyatından çox, müəllifin yaşadığı dövrü səciyyələndirən hadisə və obrazlar seçilir. Ümumiyyətlə "Ehram" tipli romanlarda tarixiliyə tam halda riayət edilməsini yazıçıdan ummaq da düzgün olmazdı. Məsələn, Nizami Gəncəvinin həyat və yaradıcılığından bəhs edən "Qılınc və qələm" əsərini sırf tarixi roman kimi təhlil etmək səhv olar, bu müəllif fikrinin təhrifinə aparıb çıxarar.

Tarixiliklə müasirliyin vəhdəti

Tarixi roman yazan müəllif təbii təxəyyülünə, istedadına güvənməklə yanaşı, həm də yüksək səviyyədə tarixi məlumata, biliyə, elmi təfəkkürə mailk olmalıdır, hadisələri və obrazları təqdim edərkən tarixi həqiqətə sadiq qalmalıdır. Bununla yanaşı yazıçı yaşadığı mühitin psixologiyasını, qələmə aldığı dövrlə paralel aparmalı, tarixiliklə müasirliyin vəhdətini gözləməlidir.

"Ehram" romanından danışarkən onun tarixi roman kimi təhlil olunması ədəbiyyatşünaslığımızın qarşısında duran problemlərdən biri kimi qiymətləndirilməlidir. Çünki romanda hadisələr tarixilik və müasirliyin vəhdəti şəklində gedir. Qeyd etmək lazım gəlir ki, müəllif qələmə aldığı mövzuya dair mövcud tarixi ədəbiyyatdan daha çox yaşadığı dövrün mənzərəsindən səmərəli şəkildə faydalanmışdır.

Romanın süjetində hadisələr də müasirlik və tarixiliyin vəhdətində gedir. Müəllif "Ehram" romanında zaman anlayışına məhdudiyyət qoymur. O, eramızdan əvvəlki tarixi dövrdən danışarkən birdən-birə hadisələri müasir zamana gətirir. Bu mənada yazıçı oxucunu təsvir olunan dövrdə baş vermiş mühim ictimai-siyasi hadisələrə ayıq gözlə baxmağa, ezop dili ilə təsvir olunan zamanın problemlərindən nəticə çıxarmağa sövq edir.

Əsərdə Ehram cəmiyyətinin tarixi inkişafı ilə bağlı epizodlar müəllifin düşüncəsi ilə, niyyətini dolğun təcəssüm etdirir. Buna görədir ki, romanda müasirlik ruhu tarixiliyi üstələmişdir. Müasirlik romanın mayasıdır. Tarixilik isə romanın və bir-iki obraza verilən adlarda ifadə olunur. Ümumiyyətlə romanda müasirliklə tarixilik nisbətində böyük fərq danılmazdır.

"Ehram"ın bədii sənətkarlıq xüsusiyyəti

Əlisa Nicat sözdən qənaətlə istifadə edən yazıçıdır. O, heç bir əsərini həcm xatirinə böyütməmiş, artıq epizod, sujet və hadisələrlə yükləməmişdir. Onun romana daxil etdiyi hər nə varsa milli qayəyə, milli düşüncəyə xidmət edib. Bir sənətkar kimi Əlisa Nicat öz ideyalarını Azərbaycan türklərinin real həyatında tapdığı, bildiyi və eşitdiyi, bəzən də duyaraq hiss etdiyi ideyaların, yəni güc kimi artıq yaşamaqda olan, ya da yaşamağa başlayan digər ideyaların canlı obrazlarını yaradıb. "Ehram" romanı da bu ideya üzərində qurulmuşdur. Ancaq romanın ərsəyə gəlməsində dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Frans Kafkanın da təsiri az deyildir. Müəllif qeyd edir ki, "Ola bilsin ki, Kafkanı oxumasaydım, "Ehram" və ya "Artakserks və Midya türkləri" yarana bilməzdi". Əlisa Nicat "Ehram" romanına ön söz əvəzində yazır ki, "Bu əsər iki dahiyanə romanın - "Uliss" və "Proses"in bənzəri kimi yazılmayıb. Lakin hər iki romanın təsiri mütləqdir. O mənada ki, əgər həmin romanlar olmasaydı, "Ehram" da yarana bilməzdi. Yəni Kafka və Coys əsər üçün bir növ ideya mənbəyi olub".

"Ehram" kamil quruluşu, təhkiyə üsulu vasitələri, navatorluğu, dil və ifadə tərzi ilə seçilən misilsiz romandır. Ciddi bəşəri görüşləri ilə çağdaş Azərbaycan həyatının sintezini əks edən roman, rəmz və eyhamlarla çox zəngindir. Əsərdəki rəmz və simvolların bir çoxu mühüm mətləbləri və görüşləri daha təsirli canlandırmağa xidmət edir.

"Ehram" romanının bədii sənətkarlıq xüsusiyyətlərindən danışarkən bir məsələyə toxunmağa ehtiyac duyulur ki, o da tarixi romanın verdiyi imkanlardan bəhrələnərək yazıçını rahatsız edən məsələləri fərqli mövqedən verə bilmək bacarığıdır. Belə ki, yazıçı çalışmışdır ki, təsvir etdiyi mövzunun ruhuna uyğun tarixi epizodlar seçsin. Professor, türkoloq alim Tofiq Hacıyev tarixi romandan danışarkən qeyd edir ki, "Əlbəttə, dürüst tarixilik o demək deyil ki, roman faktların, sənədlərin toplusudur. Şübhəsiz, tarixi romanın içində iki pay olur: tarixiliyin payı və bədiiliyin payı". Bu prinsipdən yanaşsaq Tofiq Hacıyevin dediklərinin hər ikisi romanda ifadə olunur. Lakin "Ehram" romanında tarixilik müəyyən mənada qorunsa da, bədiilik, bədii nəsr çərçivəsindən çıxaraq publisistik üslubun dilinə yaxınlaşmışdır. Romanın bu cür yazılışı isə onun məzmununa da təsir göstərmişdir. Belə ki, burada hadisələr təhkiyəçilikdən daha çox şərhçilik xarakteri daşıyır, vahid süjet xəttindən yayınılır. Sanki təsvir edilmiş hadisələrdən xəbərimiz var, müəllif bizə orada olub bitənləri diqtə edir. Məsələn: "Ehramda sistemin açıq və gizli düşmənləri vardı. Açıqların dördü və xüsusən liderləri, gizlinlərin isə Tanınmayan Şöhrətlisi istisna olmaqla əksəriyyəti anonim idilər". Ümumiyyətlə Əlisa Nicatın Sovet dövrü yaradıcılığından fərqli olaraq, Çağdaş Azərbaycan Cümhuriyyəti illərində qələmə aldığı əsərlərində publisistik üslub üstünlük təşkil edir. "Ehram" romanında demək olar ki, obrazların dilində monoloq və dialoqlara təsadüf olunmur. Yalnız əsərin müəyyən yerlərində dialoqa rast gəlirik. Romanı yazıçı bizə özü təhlil edir.

"Əlisa Nicat" yaradıcılığının bədii-estetik tərəflərindən danışarkən dil amilini nəzərdən qaçırmaq olmaz. Qeyd edək ki, yazıçının əsərləri bədii dildən məharətlə istifadə etmənin canlı örnəyidir. "Ehram" romanında da bu qaydanı davam etdirmişdir. Məsələn: "Həyətdə yayın gənclik sərgisi idi. Çəmən növ-növ, rəng-rəng yoncaların xalısı ilə örtülmüşdü. Bülbüllər böyürtkən kollarında açdıqları şah məclisini davam etdirməkdə idilər və elə ürəkdən oxuyurdular ki, sanki kimisə çağırırdılar". Yaxud da, müəllif həyat hadisələrini təbiət təsvirlərinə köçürür. Bu da Əlisa Nicatın klassik ədəbiyyatımızdan gələn ənənələri müasir janrlarda qoruyub saxladığını sübut edir: "Səhər idi. Həyətdə arılar dolu idi. Onlar yoncaların şirəsini kiminçünsə yığıb aparır, böyürtkən kollarındakı təbiət müğənniləri isə yorulmaq bilmədən ötürdülər". Göründüyü kimi yazıçı reallığı təbiət üzərinə köçürür və göstərmək istəyir ki, tiranlığın hökm sürdüyü Ehram kimi cəmiyyətlərdə hökmdarlar, xalqın təbii sərvətləri ilə öz malları kimi rəftar edir, hakimiyyətdə qalmaq üçün yadlara bəxşiş olaraq verirlər.

Bununla yanaşı romanın dilində xeyli sayda tarixi roman üçün yad ifadələr vardır. Müəllif təhkiyəsində neologizimlər, terminlər, vulqar və varvar sözlər geniş işlək dairəsinə malikdir. Romanda totalitar refimli cəmiyyətdə manqurtlaşmış insanların ümumi, ortaq simasını ifşa edərək, Əlisa Nicat daha çox vulqar söz və ifadələrə yer vermişdir. Bədii əsərlərin səhifələrin kobud, etikadan, ədəbdən kənar sözlərlə doldurmaq yazıçı üçün yolverilməz hal olsa da, bəzən buna haqq da vermək mümkündür. Məsələn, Əlisa Nicat romanında yazır: "Ehram əhalisi o qədər kütbeyin və kretinə dönmüşdülər ki, Firon elan etsə ki, hava soyuq və dumanlıdır, yağış yağır, göydə gün par-par parıldasa da, Ehram əhalisi evdən çölə qalın paltar geyinib, çətirlə çıxacaqlar". Romandan gətirdiyimiz sadə misalla görünür ki, bu cür mühitdə yaşayan ədib yalnız sərt, ifşaedici yollarla xalqın təsvirini verə bilər. Hətta müəllif özü bu barədə belə yazır: "Burada hədsiz sıx şəkildə adi və unikal bir sistem və hadisə qələmə alınıb və bu realizm indiyə qədər bədii əsərlərdə rast gəlinən ən sərt realizmlərdən biridir" .

(ardı var)

Şah

Ədalət.-2012.-16 noyabr.-S.8.