YADA DÜŞÜR XATİRƏLƏR

XƏLİL RZA ULUTÜRK – 80

Ölkə prezidenti cənab İlham Əliyev 4 iyun 2012-ci il tarixli sərəncamı ilə XX əsr Azərbaycan poeziyasının tanınmış nümayəndəsi, xalq şairi Xəlil Rza Ulutürkün 80 illik yubileyi keçirilir... Mən milli müstəqilliyimizin mübariz söz ustası olan şairlə bağlı xatirələrimi dilə gətirməyi özümə vətəndaşlıq borcu bilirəm.

... Bir il olmazdı ki, qəzetdə işləyirdim. Çox tez irəli çəkmişdilər məni. Məktublar şöbəsinin müdiri idim. 1963-cü ilin bir yaz günü redaktor tapşırıq verdi. Sabah şənbədi, amma sən işdə ol, gözlə, Salyandan iki şair gələcək - Xəlil Rza və Ağacavad Əlizadə, qarşıla onları, hərəsinin 4-5 şeirini alarsan, verərik qəzetə. Tanınan dövrü mətbuatda tez-tez çap edilən şairlərdi. Çək-çevirə salma...

Qeyd edim ki, o zaman bizim «Məhsul» Azərbaycan KP MK-nın qəzeti idi - Neftçala, Salyan, Puşkin (indiki Biləsuvar), Astarxanbazar (Cəlilabad) rayonlarını əhatə etməklə həftədə 4 dəfə nəşr olunardı. 17,5 min abunəçimiz var idi.

Bəs neyləyim, ünlü, tanınan, söz ustalarını necə qarşılayım? Ağacavadın şeirləri qəzetlərin manjetinə çıxardı, kitabları əl-əl gəzirdi. Sevgi, məhəbbət, əməyin, tarla qəhrəmanlarının, partiyanın tərənnümü əsas mövzuları idi. Hələ söz-söhbət gəzirdi ki, Azərbaycanda, Muğan, Mil, Şirvan zonalarında, radio və televiziyada tanınan, dəbdə olan el sənətkarı Aşıq Qurban, Aşıq Pənah, Aşıq Bəylər, Aşıq Kamil, Aşıq Yadulla... gözəlləmə, qoşma yazarkən daha çox Ağacavaddan «qidalanırlar». Burda qəribəlik, qeyri-müəyyənlik yoxdu. Söz adamı şeirini qəzetdə çap elətdirirdisə, uzaqbaşı ona 15-20 manat qonarar verilirdi, həmin şeir aşığa ötürülürdüsə, onun qiyməti baha idi. Ancaq şirin səsi, zənguləsi olan, qafiyəni, rədifi bilməyən aşıq bircə qoşma üçün şairin cibinə toylardan aldığı pulun 200-300-nü qoyurdu. Get dolan, ye, iç, kef elə.

Qovluqları vərəqlədim. Xəlil Rzanın kitabına göz yetirdim. Sovet dövlətini, Kommunist Partiyasının, hər yeri gülşən ölkənin tərənnümü yox idi, onda insan ləyaqəti, Azərbaycan sevgisi, Araz həsrəti, mənəvi, əxlaqi dəyərlər var idi. O, inqilab, vətənpərvər şair kimi sevilirdi. «Krasnodar qəhrəmanları» poeması Lenin komsomolu mükafatına təqdim edilmişdi. «Azadlığı istəmirəm zərrə-zərrə, qram-qram, qolumdakı zəncirləri qram gərək, qram-qram» beyti dillər əzbəriydi.

Bunlar bilgilərim. Bəs qonaqları necə qarşılayım, hə? Mütləq qonaqlıq verməyə borcluyam. Hərdən güzarım Salyana düşəndə müxbirlərimiz-dəmiryolçu Emin Eminov, neftçilər Davud Gözəlov, Zöhrab Əhmədov, müəllim Əlican Əliyev (axır zamanlar «Gənclik» nəşriyyatının direktoru idi. Allah rəhmət eləsin) məgər gəlirli, pullu yerdə işləyirdilər ki, mənə süfrə açırdılar? Yox, sadəcə olaraq məni istəkli qonaq bilirdilər!

Özümü yetirdim redaksiyanın arxasındakı mehmanxananın aşpazı, qədəh dostum Aslan Zeynalova. «Drdimi» dinləyib: «Darıxma», - dedi - qoy gəlsinlər, oturarsız otaqların birində, tava düzəldərəm, hər növ də içki verərəm. qoymaram pərt olasan.

Gəldilər. On birin yarısı idi. Ağacavadın «408» markalı Moskviçi dayandı redaksiyanın qabağında. Qaçaraq özümü çatdırdım. Görüşdük, öpüşdük. Bərk hirslənmişdi o. Söyürdü sovet hökumətini: «Mən deyəndə ki, ruslar bizi işğal edib, bəzi əclaflar qaçır məndən... Fikir verin ey, Salyandan Puşkinə 52 kilometrdi, bura gəlmək üçün gərək rusun icazəsi olar. O, tranziti nəzərdə tuturdu... Ağacavad onu sakitləşdirməyə çalışırdı. Hirsi soyumurdu, qışqırırdı, belə vəziyyətlə barışa bilmirdi.

Sözarası onu deyim ki, Puşkin İranla həmsərhəd olduğu üçün, rayona həm Salyan, həm də İmişli istiqamətində buraxılış məntəqələri - tranzitlər qoyulmuşdu və bu məntəqələrdə ancaq rus millətindən olan hərbiçilər növbə çəkirdilər. Ruhu şad olsun Ə.Elçibəyin. hakimiyyətə gələn kimi «rus ordusu bir nəfər kimi çıxmalıdı Azərbaycandan» dedi və sərhədçilər çıxıb getdilər. İndi o, keçid məntəqələrinin ancaq yol qırağında xarabalıqları qalır.

Nə isə, keçdik mənim otağıma. Qabağına bir stəkan çay qoydum. Stəkanı birnəfəsə çəkdi başına. Sonra portfelindən bir neçə şeir götürüb ucadan, guya onu çoxluq dinləyir, hayqıra-hayqıra oxumağa başladı. Hə, deyəsən, hirsi-hikkəsi azaldı bir az və məni sorğu-suala tutdu:

-Hə, cavan oğlan neçə şeirimi çap edə bilərsiz?

Ökbəli cavab verdim:

-Bir səhifəlik.. Hansını məsləhət bilsəniz.

-Qorxub eləmirsən ki?

-Nədən? Kimdən?

-Bəlkə çapdan sonra sənə nə isə irad tutarlar, sataşarlar hə?

-Çəkinməyin yoxdur, redaktorun dişlidi, rayonda yox ey, zonada söz yiyəsidi...

-Haçan çıxacaq?

-Gələn şənbə.

Nə düşündüsə, soruşdu:

-Qəzetiniz oxunurmu?

-Hə, hə, əl-əl gəzir. Saat 11-ə kimi sahibinə çatmasa, zənglər ara vermir: «Nə baş verib? Niyə yubanır «Məhsul?». Ələlxüsus Salyandan 17,5 min tirajımızdı. 16 Ştatdankənar müxbirimiz var. Hər gün 15-20 məktub alırıq.

A.Əlizadə də 4 şeirini verdi bizə. Ayağa qalxdılar ki, getsinlər, bərk yapışdım:

-Hökmən qonağım olacaqsınız. Bax, arxadakı mehmanxananın bir otağı bizimdi. Aşpaz yolumuzu gözləyir. Getdik.

Ağacavad istədi qalsın, Xəlil Rza qoymadı:

-Lənkəranda Şəkər Aslan yolumuzu gözləyir, - dedi.

Maşına minib gedərkən, səmimi, isti münasibətlərimiz yaransın deyə zarafat elədim:

-Salyandan gəlirsiz. Bazara dönüb bir balıq ala bilməzdiz? Ucadan güldü. Gülüşü də özü kimi təbii idi. Ürəkdən gələn gülüş.

-Cavan oğlan haqlıdı, ay. Ağacavad. Bizim ayamamız var axı: «Balıq başı yeyən Salyanlı». Buyur, cavab ver!..

... Növbəti şənbə bir səhifə X.Rza şeirləri çap edildi və oxucuların rəğbət ilə qarşılandı. Sonrakı ay, vay, vay, əsl həngamə qopdu. Azərbaycan KP MK-nın qlavliti - mətbuatda dövlət sirlərini mühafizə edən idarəsi xülaləsində bizim qəzeti yaş yuyub, quru sərdi. X.Rzanın şeirləri təhlil edilir, antipartiya, millətçilik əhval-ruhiyyəsi faktlarla göstərilirdi. Yadımdadı nümunə kimi elə beləcə yazılmışdı: «Mənə bir xitabət kürsüsü, bir stkan su verin, dərbənddən Təbrizəcən ayağa qaldıracam bütün Azərbaycanı»...

Xülasə, vəziyyət gərgin idi. Tələb edilirdi: müqəssir mütləq cəzalansın. Belə yazmışdılar, lakin zəng eləyib tapşırıq verdilər ki, mən hökmən işdən qovulmalıyam. Redaktor Həmdulla Əzizov - Allah ona rəhmət eləsin, çalışır kimlərəsə xahiş-minnət eləyirdi ki, bəs günah mənimdi... Şöbə müdiri cavandı, azdı təcrübəsi... Nəhayət, mən gedim Azərbaycan KP MK-ya, qlavlitin rəisinin yanına, sonra MK-nın mətbuat şöbə müdiri İslam Fərzəliyevin qəbulunda oldum. Bildilər, gördülər ki, mən çox gəncəm, həyat təcrübəm kifayət deyil, ədəbiyyat, ictimai-siyasi gedişat haqqında bəsit təsəvvürə malikəm. Qayıtdım rayona, cavanlığım, qəzetdə cəmi bir il işləməyim nəzərə alınıb, kürəyimin düz ortasına yağlı töhmət yapışdırıldı.

***

Sonrakı il Lenin institutunun (indiki N.Tusi adına universitetin) qiyabiçi tələbəsi idim. Yay sessiyasında gərginlik yaşadım. Bizə dedilər: tökülüşün küçəyə, qoşulun S.Rəhimovun alim oğlu Şamonun cənazəsini Fəxri Xiyabana aparan izdihama. Çölə qaçarkən basırıq oldu, arxadan gələnlər məni itələdilər, yıxıldım ağzıüstə, gördüm altımda qara, uzun bir kişi çabalayır. O, ayağa qalxıb mənə tərs-tərs baxdı, barmaq silkələdi, guya onu mən itələmişəm. qışqırdı: «Baxarsan haluva». Hamı gülüşdü, səhərisi dostlarım qorxuzdu məni: «işin bitdi, yıxılan kişi bilirsən kimdi?» Prorektor Məmmədsəlim Tahirli - M.Ə.Sabirin oğlu. Qiyabi, axşan şöbələrinə baxır.

Dərdimi, hal-qəziyyəni kimə söyləyim? Vallah məndə günah olmayıb, kimlər məni itələyib o kişinin üstünə, onu da bilmirəm... Söz-söhbəti rayondan isti münasibətlərim olan baş müəllim Xeyrulla Məmmədova - indi o rəhmətliyin adına Lerikdə küçə var - təfsilatı ilə çatdırdım. Düşündü, düşündü və dedi:

- Rəhbərlik bizim kafedranın müəllim, şair Xəlil Rzadan çəkinir. Gedək onun yanına.

Tanıdı məni, Salyanda olarkən, şeirlərinə görə töhmət almağımı müəllim Əlican Əliyev danışıbmış ona. Hal-qəziyyəni Xeyrulla müəllim çatdıran təki, gözləri çıxdı kəlləsinə, əsdi-coşdu:

- İnstitutu inhisara alıb bu iki nəfər: rektor Mehdixan Vəkilov, noolsun S.Vurğunun qardaşıdı, Məmmədsəlim Tahirli - noolsun Mirzə Ələkbər Sabirin oğludu...g ikisi də ağsaqqal yaşdadı, amma əcaib-qəraib əməllərlə məşğuldular, adam heç istəmir dilinə gətirə...

Düşdü ikinci mərtəbəyə, cumdu M.Tahirlinin kabinetinə. Məni də apardılar içəri. Möhkəm hirslənmişdi, prorektora nələr demirdi o... Yekun belə oldu: burda mənə güldən ağır söz deyən olsa, küssün bəxtindən.

Ayrılanda öyüd-nəsihət verdi:

- Dərslərini yaxşı oxu! Bunlara nə etibar? Bir də gördün 2-3 müəllimə, öz adamlarına «iki» yazdırdılar, hə. Odey institutdan xaricolma əmrin divarda...g Mənlə tez-tez əlaqə saxla!

Üçüncü görüşümüz.

Bulvarın qurtaracağında, dənizə uzanan «Nərgiz» kafesində istədim nahar eləyəm. Gözlənilmədən qarşılaşdıq, qaça, uzaqlaşa bilmədim. Xəlil Rza və Sərdar Əsəd (sonralar o, intihar etdi. Niyə? Səbəbi hələ də müəmmalıdı) üzbəüz əyləşiblər. Xəlil Rza əl elədi, çağırdı yanına... Şeirlərinin çapına görə töhmət aldığımı danışdı dostuna. S.Əsəd, demə vuran imiş. «Gəl o töhməti qeyd eləyək» deyib, konyak gətirdirdi, Xəlil bəy şeir dedi, biz vuduq bala-bala...

***

Son illər «Azərbaycanın azadlığı, müstəqilliyi yolunda canımı qoymuşam». «Mən torpağım, Vətənim üçün canımdan keçərəm» deyərək, qəzetlərə odlu-alovlu müsahibə verən, televiziyalarda bəlağətli nitqlər söyləyən «milli qəhrəmanları» görəndə Xəlil Rza Ulutürkün monimontal obrazı canlanır gözlərim qarşısında. Sinəsinə döyənləri qınayıram və onlara deyirəm: Heç biriniz Azərbaycanı X.R.Ulutürk kimi sevməyib. Bu sözləri dahi inqilab şairi ilə görüşlərim, onun tufanlı, fırtınalı, əzablı-ağrılı həyat yoluna, amalına, mübarizəsinə bələd olduğum üçün deyirəm. İndi yoxdu dünyada, haqqa qovuşub. Nəyi qalıb? Oğlu, Milli Qəhrəman Təbrizi vətənə qurban verdi...g Özü xəstə ola-ola 1990-cı il 20 yanvar qətlamı zamanı Levertova zindanında dustaq ömrü yaşadı, Levertova gündəliyini yazdı.

Bu gün Xəlil bəyin zəngin, milli ruhlu əsərləri - mən bilərəkdən onun yaradıcılığı, şeirləri haqqında söz açmadım-zəif təbliğ edilir. Neyləmək olar? yox, belə getməyəcək, tarix... Böyük şəxsiyyət, söz, hünər sərkərdəsinin qiymətini verəcək! Nə qədər müstəqil Azərbaycan var, Xəlil Rza Ulutürk yaşayacaq! Mən Günəşə inandığım kimi, bu həqiqətə də inanıram!

Əlibala Rəhimov

Ədalət.-2012.-29 noyabr.-S.6.