Şərəfli ömür yolu

Tale, daha doğrusu, jurnalist peşəsi mənə bu nadir istedada malik insanla şəxsən tanış olmaq səadəti bəxş etmişdir. Görkəmli taixçi-alim, Azərbaycan tarixşünaslıq məktəbinin yaradıcısı Əlövsət Quliyev yaşasaydı, bu il 90 yaşı tamam olardı. Amma uca Yaradan ona bu illərin yarısından da az ömür vermişdi: o, 1969-cu ildə, cəmi 47 yaşında dünyasını dəyişmişdir. Bu yaxınlarda "Azərbaycan" qəzetində AMEA-nın prezidenti Mahmud Kərimovun və akademiyanın müxbir üzvü, A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun direktoru Yaqub Mahmudovun imzası ilə Əlövsət Quliyevin baş tutmamış yubileyi ilə əlaqədar məqalə oxudum. Bu yazı yaddaşımda böyük alim haqqında həmkarlarına, dost-tanışlarına məlum olan xatirələri yenidən oyatdı. Nədənsə, yadıma dahi Heynenin sözləri düşdü. Şair hesab edirdi ki, "hər bir insan dünyadır, insan bu dünya ilə doğulur, onunla da ölürg" Əlövsət Quliyevə münasibətdə bu ifadənin ikinci hissəsi ilə razılaşa bilmirəm. Əminəm ki, Əlövsət müəllimin özü ilə gətirdiyi, özü ətrafında yaratdığı dünya onun varislərinin - yetişdirdiyi şagirdlərin, bir yerdə işlədiyi həmfikirlərinin, sevdiyi insanların şəxsində hələ də yaşayır.

Əlövsət müəllimi ilk dəfə 1950-ci illərin axırlarında görmüşəm. O vaxt ədəbi işçi kimi "Bakinski raboçi" qəzetinin redaksiyasında yenicə jurnalistlik fəaliyyətinə başlamışdım. Əlövsət müəllim Tarix və Fəlsəfə İnstitutunun direktoru kimi çapa hazırlanmış məqaləsini imzalamaq üçün redaksiyaya gəlmişdi. Yadımdadır, müəllif hər sözə diqqət yetirir, nəyisə düzəldir, əlavələrini edirdi. Yeri gəlmişkən, onun yazısını redaktə etmək, demək olar ki, lazım gəlmədi: məqalə həm üslub, həm də dil baxımından yüksək ədəbi səviyyədə yazılmışdı. Etiraf edim ki, əvvəlcə hətta təəccübləndim, çünki mənə demişdilər ki, Bakıya ucqar dağ kəndindən gəlmiş alim rus dilini kifayət qədər yaşlı vaxtında öyrənmişdi. Müəllifim haqqında ilk məlumatı evdə bu görüş barədə təəssüratlarımı bölüşərkən aldım.

Heç demə, Əlövsət Quliyev 1944-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universitetini (indiki BQU) qurtardıqdan bir az sonra universitetin tarix fakültəsinin dekanı işləmişdi. O vaxt gələcək həyat yoldaşım da burada oxuyurdu. Tələbələr cəmi 26 yaşı olan dekan barədə hər şeyi bilirdilər. Bilirdilər ki, o, Stalin təqaüdçüsü olmuş, hələ tarix fakültəsində oxuyarkən SSRİ tarixi kafedrasının tövsiyəsi ilə filologiya fakültəsində tarixdən dərs demiş, dekan təyin olunmamışdan bir qədər əvvəl namizdəlik dissertasiyası müdafiə etmişdig Həm də fəal ictimaiyyətçi olmuşdu: fakültənin, universitetin, hətta ali məktəb və elmi müəssisə işçiləri həmkarlar ittifaqının sədri seçilmişdi. Amma sanki Tarixə vurulmuş bu adam bütün bunları ikinci dərəcəli hesab edirdi. Onun həyatında başlıca yeri elm tuturdu

Həm təbliğat şöbəsinin əməkdaşı, həm də tarix elminin məsələləri ilə məşğul olduğuma görə Əlövsət müəllimlə yaxından tanış olduqdan sonra tez-tez ona məsləhət üçün müraciət etməli olurdum. Onun simasında geniş biliyə malik, təfəkkürlü, məqsədyönlü, iradəli insan gördümg Məncə, bu keyfiyyətlər sayəsində, yaxın dostu, tanınmış tarixçi İqrar Əliyevin sonralar xatırladığı kimi, Əlövsət müəllim "ikinci kursda rus dilini praktik olaraq bilmirdi, amma artıq beşinci kursda rusca yazılmış elmi işləri redaktə edirdi".

Yadımdadır, 1958-ci ildə onunla tanış olarkən "Azərbaycan tarixi" üçcildliyinin ilk cildi çapdan çıxmışdı. Bu cild qədim dövrlərdən başlamış Azərbaycanın Rusiyaya birləşdirilməsinədək olan mərhələni əhatə edirdi. Kitab Əlövsət Quliyevin rəhbərlik etdiyi, arxasınca apardığı adamların onillik kollektiv əməyinin məhsulu idi. O vaxt respublika rəhbərliyi ölkəmizin tarixini yazmaq məsuliyyətini gənc, perspektivli alimin üzərinə qoyulmuşdu. Həmkarları xatırlayırlar ki, nəşrin redaksiya heyətinin üzvü olan akademiklərdən tutmuş laborantlaradək hamı onun rəhbərliyi altında həvəslə, vətənpərvərlik əhval-ruhiyyəsi ilə işləyirdi.

İki il sonra "Azərbaycan tarixi"nin ikinci cildi nəşr olundu. Burada Rusiyada təhkimçilik hüququnun ləğvindən sonra Azərbaycanın iqtisadi vəziyyəti təhlil edilirdi. Üç il sonra isə iki kitabda üçüncü cild işıq üzü gördü. Bu cilddə proletar inqilabı və sosializm quruculuğu, kommunizm quruculuğuna keçid dövründə Azərbaycan haqqında zəngin material verilmişdi. Özü də hər şey haqqında dəlil-sübutla, arxeoloji tapıntılara, sənədlərə, statistik məlumatlara istinadla bəhs olunurdu. Əlövsət müəllimin həmkarları və dostları İqrar Əliyev və Dilarə Seyidzadə xatirələrində yazırdılar: "Məhz bu əsər üzərində iş zamanı onun istedadı və yüksək elmi yetkinliyi açıq şəkildə üzə çıxdı. Əlövsət Quliyev üç cildin müəlliflərindən və redaktorlarından biri kimi ömrünün on ilindən çoxunu bu işə sərf etmiş, Azərbaycan tarxinin bir sıra mühüm məsələlərinin tədqiqinə əvəzolunmaz töhfə vermişdir".

İkinci və üçüncü cildlər hazırlanarkən Əlövsət Quliyev doktorluq dissertasiyası müdafiə etmiş, ona "Azərbaycan tarixi" ixtisası üzrə professor adı vermişdilər. Təbii ki, əsas elmi əsəri üzərində işlədiyi illərdə alim başqa kitablar, məqalələr də yazırdı. Allah-Təala Əlövsət Quliyevə həm də ədəbi istedad vermişdi. Artıq qeyd etdiyim kimi, o, asan dildə, sadə, hətta bədii üslubda yazırdı, yazdıqlarını oxumaq maraqlı idi

Burada kiçik bir haşiyə çıxıb on il əvvəl, alimin 80 illiyi münasibətilə istedadlı jurnalist, yazıçı-publisist Elmira Axundova və yazıçı-tərcüməçi Mirzə Hüseynzadənin "Əlövsət Quliyev: o, Tarix yazırdı" sənədli romanı haqqında bir neçə kəlmə demək istərdim.

Əlövsət Quliyevin tərcümeyi-halından parçalar, qohumlarının, həmkarlarının və dostlarının onun haqqında xatirələri əsasında hazırlanmış bu kitabın ən böyük məziyyəti ondan ibarətdir ki, müəlliflər qəhrəmanın bütün elmi fəaliyyətini dərindən təhlil edərək, onun ayrı-ayrı əsərləri üzərində dayanaraq oxucuya geniş biliyə malik insan, əsl ziyalı obrazı təqdim etmişlər. Salyan rayonundakı bir kənddən çıxmış oğlan məqsədyönlülüyü, inadkarlığı, başlıcası isə işləmək bacarığı sayəsində belə bir mərtəbəyə yüksəlmişdir. Biz bu kitabda həmçinin böyük elm təşkilatçısını, bütöv bir alimlər nəsli yetişdirmiş ağıllı və istedadlı müəllimi görürük. Əlövsət müəllimin sədaqətli şagirdi, tarix elmləri doktoru Dilarə Seyidzadənin qeyd etdiyi kimi, ardıcılları Əlövsət müəllimdən həm də icra intizamı öyrənmişlər.

Əlövsət müəllim harda işləyirsə-işləsin, hansı vəzifəni tutursa-tutsun, həmişə lider idi. Yəqin ki, bütün bu məziyyətlər ona atasından - güclü, boybuxunlu, inadkar kəndlidən keçmişdi. Əlövsət müəllimin atasını tanıyanlar xatırlayırdılar ki, o hər işdə birinci olmağa çalışır, heç kimdən geri qalmaq istəmirdi. Nəcəfqulu kişinin səkkiz uşağından biri - Əlövsət belə böyümüşdü. Oğlanın xüsusi qabiliyyəti və nadir yaddaşı vaxtından əvvəl qurtardığı orta məktəbdə, sonra isə Salyan pedaqoji məktəbinin tarix fakültəsində üzə çıxmışdı. Qabiliyyətli tələbəni hamı sevirdi - müəllimlər təhsilə vurğunluğuna və məsuliyyət hissinə görə, yoldaşları isə xeyirxahlığına, ehtiyacı olan hər kəsə əl uzatmağa hazır olduğuna görə. Yeri gəlmişkən, sonuncu xüsusiyyət professor Qliyevin xarakterinin, demək olar ki, başlıca məziyyəti idi.

İllər keçəndən sonra buna mənim özüm də əmin oldum. "İzvestiya" qəzetinin Azərbaycan üzrə xüsusi müxbiri işləyərkən alimdən xahiş etmişdim ki, başqa bir şəhərdən ailəsinin yaşadığı Bakıya gəlmiş layiqli və savadlı gəncin, ixtisasca tarixçinin institutunda işə düzəlməsinə kömək etsin. Bu elə də asan deyildi, amma Əlövsət müəllim xahişimi yerinə yetirdi. Üstəlik, yeni əməkdaşa elmi iş üçün mövzu da təklif etdi. Tədqiqatın gedişinə də daim nəzarət edirdi

Əlövsət müəllimin başqa bir özünəməxsus xüsusiyyəti də vardı: o, avaraları, işə başısoyuq yanaşan məsuliyyətsiz adamları sevmirdi. Belələrinə üzünün ən pis tərəfini göstərir, özünün dediyi kimi, "ağıldan əlillər"lə hətta sərt davranırdı.

Bununla yanaşı, heç nəyə baxmadan fədakarlıqla elmə xidmət edənlərə ürəyini verməyə hazır idi. Bu böyük elm fədakarı, görkəmli alim, tələbkar və eyni zamanda başqalarının əməyini layiqincə qiymətləndirməyi bacaran insanla birgə işləyənlərin hamısı bu barədə məhəbbət və məmnuniyyətlə danışırlar.

Əlövsət Quliyevi xatırlayarkən bir məqamı da qeyd etmək istərdim. Deyirlər ki, o həmişə düşmənlərinə (təəssüf ki, onun da düşmənləri vardı) qalib gəlirmiş. Özü də mənə elə gəlir ki, bu qələbəni xarakterində xırda hisslər, nifrət, qisas duyğusu olmadığına görə qazanırdı. O, mərd adam idi, böyük iradəsi vardı, bu və ya digər vəziyyətdə müdriklik göstərməyi bacarırdı. Məsələn, onu institutun direktoru vəzifəsindən çıxarıb elmi işçi təyin etmişdilər. Bu onun şəxsiyyəti ilə tanış olan bir çox həmkarlarına qəribə gəlirdi. Amma alimin özü tamamilə sakit idi, heç bir şey olmamış kimi işə başladı və bununla da yaranmış gərginliyi aradan qaldırdı.

Əlövsət müəllimlə qeyri-formal şəraitdə bir yerdə olmaq da maraqlı idi. Bir dəfə onunla Dunay çayında kruizə çıxmışdıq. Yadımdadır, o, vaxtilə tələbəsi olmuş həyat yoldaşımla universitet həyatından gülməli əhvalatları xatırlayıb qəşş edirdilər.

Gəzintidən sonra bizi evinə dəvət etdi. Həyat yoldaşı Xanım xala bizi mehriban qarşıladı, əldən-ayaqdan getdi. Evin sahibəsi hamıya qarşı belə idi. Sonralar da Əlövsət müəllimin evində oldum. Bir neçə dəfə xalamı, Böyük Vətən müharibəsinin iştirakçısı, cəsur snayper Ziba Qəniyevanı da o evə aparmışdım. Ziba Qəniyeva Moskvada yaşayır, elmə məşğul olurdu. Tez-tez ata-baba yurduna gəlirdi. Həm o vaxtkı ölkəmizdə, həm də dünyanın bir sıra digər ölkələrində tanınan məşhur alimlə görüşmək onun üçün maraqlı idi

Əlövsət müəllim ömrünün son iki ilində yenidən Tarix İnstitutuna rəhbərlik etdi. Yeri gəlmişkən, hətta rəsmən direktor olmayanada da kollektivdə əsas adam idi. Bu dövrdə "Qırmızı Əmək bayrağı" ordeni ilə təltif olundu, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü seçildi.

Başı həmişə işə-gücə qarışıq olsa da, alim dörd uşağının tərbiyəsinə xüsusi fikir verirdi. Onların ataları ilə özünəməxsus münasibətləri vardı. Əlövsət müəllim ikinci qızını nəvazişlə "Çita" deyə çağırırdı. Diribaş, gülərüz, ağıllı Afaq yaranmış problemləri danışmaq üçün atasının işdən gəlməsini gözləməyib ona kiçicik məktub yazır və səbirsizliklə cavab gözləyirdi. Əlövsət müəllim ilk övladı, böyük qızı, əlaçı Kəbutərlə fəxr edirdi. Valideynləri ona "Cıppılı" deyirdilər. Ata ailənin sonbeşiyi Ceyranın musiqiyə həvəs göstərməsinə sevinirdi. Axı qıza nənəsinin, Əlövsət müəllimin anasının adını vermişdilər. Evdə onun adı "Analı" idi

Mənə elə gəlir ki, Əlövsət Quliyevin ən çox sevdiyi, fəxr etdiyi övladı oğlu Təlatüm idi; ata ona "Oğul" deyir, bu sözü xüsusi olaraq mənalandırırdı. Tez-tez gecələr oğlu ilə oturub söhbət etməyi, ona qulaq asmağı sevirdig

Özü də Əlövsət müəllim uşaqlarının təhsilinə kifayət qədər ciddi nəzarət edirdi. Tələbkar, həm də ədalətli idi. Hansınınsa gündəliyində pis qiymət görəndə dilxor olur, uşaq buna haqq qazandırmaq üçün nəsə deyəndə isə həmişə müəllimlərin tərəfini tuturdu.

Görkəmli müəllimin övladları özləri üçün vacib olan başqa bir məqamı da xatırlayırlar. Əlövsət müəllim çox oxuyur, hər şeyi dərindən bilmək istəyirdi. Ona görə də kitaba pərəstijgah kimi baxırdı. İlk dəfə onun evdəki iş kabinetində olanda kitablarının sayından heyrətə gəldim - otağın dörd divarı da döşəmədən tavanadək kitabla dolu idi. Özü də elmi ədəbiyyatla yanaşı, bədii ədəbiyyat da, rus və dünya klassiklərinin əsərləri də çox idi. Əsasən də rus dilində. Azərbaycan yazıçı və şairlərinin əsərləri də az deyildi.

Nə vaxtsa Əlövsət müəllim oğlu ilə söhbət edərkən uşaqlarına daha çox vaxt ayıra bilməməsinə haqq qazandırmaq üçün deyirmiş: "Oğul, mən çox işləməli, özümdən sonra elə bir ad qoyub getməliyəm ki, sən onu bayraq kimi ömrün boyu daşıya biləsən".

Şübhə yoxdur ki, bu, görkəmli həmvətənimiz, böyük alim və qeyri-adi insan Əlövsət Quliyevə müəssər olmuşdur. Həqiqətən, övladları - oğlu Təlatüm, qızları Kəbutər, Afaq və Ceyran onun adını bayraq kimi daşıyırlar. Tarix elminin bir çox nümayəndələri özlərini Əlövsət Quliyevin şagirdi saymaqdan qürur duyur, Müəllimin işini davam etdirirlər.

Əlövsət Quliyev haqqında çox danışmaq olar - onun atasına, kiçik vətənini təcəssüm etdirən hər şeyə həyəcanlı münasibətindən də, hər şeyin gözəlini sevməsindən də, əsl elm xadimlərinə hörmətlə yanaşmasından da, insan kimi abır-həyasından da

Yaxşı ki, xalqının Tarixini yazmış insanı unutmur, onun layiqli qiymətini verirlər. Bakının mərkəzi küçələrinin birində bu küçənin Əlövsət Quliyevin adını daşıdığını göstərən lövhəni görmək xoşdur. Alimin dünyaya göz açdığı Salyan rayonunun Qızılağac kəndində də belə bir küçə var.

Bununla belə, əminəm ki, həyatı və işi ölkəmizin salnaməsində əksini tapmış böyük şəxsiyyətlərdən birinə qoyulmuş əsas abidə - Əlövsət müəllimin şagirdlərinin, elmə şərəflə xidmət ənənələrinə heç vaxt xilaf çıxmamış ardıcıllarının hələ də ürəklərində Müəllimə bəslədikləri məhəbbət və sədaqətdir.

Elmira ƏLİYEVA

Ədalət.- 2012.- 6 oktyabr.- S.5.