Əlli...
VƏ... Beş...
Yoxdur
doğma aylar, illər,
Qürbət vaxt içindəyəm...
Sözə nə
şəkildəsə aidiyyəti olan insanları xarakterizə
edəndə müraciət etdiyin ilkin mənbə yenə
söz olur. Yazdıqlarında özünü nə dərəcədə
gizlədə bilir insan? Ya da yetərincə tanıda bilirmi? Məncə,
nə qədər gizlətməyə çalışsan da
arada nəsə sivişib əlindən qaçacaq və sən
sonra hamıdan gizlətdiyin bu nəsnəni yerinə qoya bilməyəcəksən.
Deyək ki, bir dostunun ad gününə yazı yazırsan.
Yaxından tanıdığını zənn etdiyin bir dostunun...
Baxırsan klaviaturaya, baxırsan monitora... sözlər
qaçıb. Nə deyəcəyini unudursan. Hə, onda
yardım edəcək sözləri onun yazdıqlarından
axtarıb tapırsan.
"Tovuzun Əsrik dərəsini gecə qaranlığında çay yatağı boyunca yuxarı qalxdıqca dağların heybətli görkəmi bir yandan adamı üşəndirir, bir yandan da ürəyini qəribə bir əzəmət hissi ilə doldurur. Bağırmaq, heyrətini bildirmək istəyirsən. Qəlbindəki vurhavuru, duyğular çarpışmasını adi sözlə ifadə etmək mümkünsüzdür." Mümkünsüzdü deyir müəllif, mümkünsüzdü... İndi gəl bu qədər tanınan və tanınmayan birinin portretini cız. Çünki belə qəbul olunub da, adətən yubileylər bir bəhanə olur ya kimisə tərifləməyə, ya mükafat verməyəg Yəqin yazılar yazılacaq (əvvəllər də yazılıb), mükafat məsələsin deyə bilmərəm, daha doğrusu deyə bilərəm - olmayacaq (aktrisa deyil ki )... Amma mən istədim sakit bir dost sözü yazım. Bizi udmuş bu qarışıq dövr haqqında da nəsə olsun içində... Udmuş qarışıq dövrg Qarışıq dövr... Dövr...
ƏLLİ...
Qədim yəhudi dilində "yovel", ya da "yuvel" əvvəllər "qoç buynuzu", sonralar isə "azadlıq ili" anlamı verirmiş. Qoç buynuzunun azadlığa nə dərəcədə dəxli var deyə bilmərəm. (Bəlkə azadlığı qoç döyüşü ilə qazanmaq olar kimi bir interpretasiya da gəlir ağlıma). Amma hər halda Musa peyğəmbərin vaxtından "yovel" qulların sahibindən azad olunduğu, borcluların borcdan qurtulduğu, Toranın xalqa təfsir olunduğu, torpağın dincə qoyulduğu illərə deyirlərmiş. Bu azadlıq zamanı hər əlli ildən bir gəlirmiş. Daha dəqiq desək, yeddi yeddilikdən sonra. Qədim adətlərə görə yeddi müqəddəs rəqəm sayılırmış və yeddinin yeddiyə vurulmasından sonra (yəni 49-dan) gələn ilin önəmli sayılacağı, nə iləsə yadda qalacağı düşünülürmüş. Qədim Misirdə fironların hakimiyyətinin 30 illiyi önəmli sayılırmış. Xristianlıqda Papaların yanında tövbə illəri -JUBİLAEUS ANNUS adlanırmış. Söz həmin o YOVEL sözündən gəlir. Hakimiyyətin yubiley sayılan illərinin bayramını eləmək adəti yeni dövrün monarxlarına da xoş gəlib. Yaponiyada imperatorlar, İngiltərədə kraliça Viktoriya hakimiyyətin 50 illiyini xüsusi dəbdəbə və təmtəraqla qeyd ediblər. Gəldik 50 rəqəminin üzərinə - qəribə təzaddı deyilmi? Bir vaxtlar azadlıq anlamı verən söz də, rəqəm də sonralar dəyişə-dəyişə zahiri parıltıya xidmət etməyə başlayır. Rəqəmlərin səslənişi və etimologiyası haqqında heç düşündüyüm olmayıb, amma indi yaza-yaza niyə yüzün yarısına əlli dediyimizi fikirləşirəm həm də... Əlli - əli-qolu olanmı??? Elə yaş dövrüdü ki, həm illərin gətirdiyi təcrübə var, müdriklik var, həm də fiziki baxımdan güclüsən hələ.... Əlli-qollusan... Bunları uydururam deyəsən, amma söhbət 50 rəqəmindən gedirdi axı... Nəyin niyə belə səsləndiyinin fərqinə elə bil indi varıram. Əl və əlli... Həm əsrin yarısı, həm də yubiley... Həm güc var, həm də ağıl yerindədi... Əlli... Qalır bunları tətbiq eləməyə yer tapmaq... Ən çətin olanı da bu... Kiməsə lazım deyilsə bəs?.. Özündən özünə yol getməkmi qalır? Mən də həmin rəqəmlə (heç hazır deyildim amma ) üzbəüz gələndə düşünmüşdüm - ƏLLİ İL DEYİLDİ, ƏLLİCƏ GÜNDÜ...
***
"Bu yaşıma qədər maraqlı, qaynar bir həyat yaşamışam. On altı yaşım tamam olmamış ali məktəb tələbəsi idim. Sabirabad və Tovuzda orta məktəb müəllimi işlədiyim illər həyatımda ciddi izlər buraxıb. 1984-cü ildə aspiranturaya daxil olduqdan sonra elmi müzakirələrin, siyasi-ictimai məzmunlu toplantıların fəallarından, həmin dövrdə yaradılan təşkilatların ya iştirakçısı, ya da təşəbbüskarı olmuşam. Sovet dövründə bir çox tanınmış ziyalılar, dissident hesab olunan insanlarla ünsiyyət qurmuşam". Hə, burda "yazılmamış gündəliyin" sətirlərin qırıram, saxlayıram fikri. Fikir həqiqət axarında... Hamımız eyni bir əsər yazırıq, daha doğrusu, əsrimizin bioqrafiyasının bir fəslini... Bizim əsrimizdə insanlar necə yaşayıb, necə sevib? Neçə dəfə qan-qadayla üzləşiblər, qələbə ilə məğlubiyyət neçə dəfə üzləşib? Gələcək nəsil bunları elmi kitablardan daha çox bu gün bizim yazdıqlarımızdan öyrənəcək... Davam edək gündəliyi vərəqləməyə: "Ola bilsin ki, yazacaqlarımın bəziləri kiməsə subyektiv görünsün. Bir onu deyə bilərəm ki, bu yazılarda yalan, qeyri-səmimi heç bir şey olmayacaq. Biz total yalan və riyanın, zəhlətökən ideoloji təbliğatın hökm sürdüyü, rüşvətxorluğun meydan suladığı, bir xalq olaraq varlığımıza göz yuman bir rejimə qarşı mübarizəyə qalxmışdıq. Bilirəm ki, yaşıdlarımın heç də hamısı müstəqillikdən əvvəl yaşadığımız dövrü mənim kimi dəyərləndirmirlər. İndi çoxları sovet dövrü barədə nostalji, bir az da romantik hisslərlə danışır, indiki zamanla müqayisədə sovet dövrünə üstünlük verirlər. Hətta mənim kimi düşünənləri və mübarizə aparanları nankorluqda qınayanlar da tapılır. O dövrü nostalji hissi ilə xatırlamağın səbəblərini də az-çox dərk edir, motivlərini də başa düşürəm. Baxmayaraq ki, mən də həmin dövrdə ali təhsil almışam, müdafiə edib elmi dərəcə qazanmışam, o zaman üçün seçilib-sayılan institutlardan birində işləmişəm, lakin bu illər ərzində bir dəfə də, zərrə qədər də olsa sovet dövrünün nostaljisi ilə yaşamamışam. Sovet hökumətini və onun ideologiyasını insanlığa zidd, yalançı, millətlərə ağa nəzəri ilə baxan bir rejim hesab etmişəm, bu fikrimdən məni indi qarşılaşdığımız daha böyük eybəcərliklər də döndərə bilməyib." Ən çox mübahisə etdiyimiz, bəlkə lap dava (bu davalar və mübahisələr virtual olurdu ) etdiyimiz mövzu - Sovet dövrü. Ancaq indi nə mübahisə, nə də dava xatırlamaq istəmirəm. İşıqlı insan haqqında yazanda işıqlı nələrisə yada salmaq lazımdı deyə düşünürəm. ZAMANA ALDANMAYAN VƏ YENİK DÜŞMƏYƏN...
VƏ.....
Portret yazmağa cəhd etmək
istəyirəm - ağarmağa başlayan saçlar,
gülüncə bütün çöhrəsinə yayılan,
üzünü işıqlandıran təbəssüm,
ömrün payızıyla tanışan sifət cizgiləri,
aram danışıq, azca xırıltılı səs... Cüssəli-filan
deyil, amma kürsüdə, danışmağa başlayanda dəyişir
görkəmi... Bəzən dünya adamı, bəzən kənd
uşağı... Bu "kənd uşağı"
sığınacaq yeridi onun, gizləndiyi yerdi. Mübahisədən,
yox təkcə mübahisədən deyil, həm də
ağrılı həqiqətlərdən də qaçmaq
yeri... Zarafatla uzaqlaşıb özünə qapanma nöqtəsi.
Nəinki başqasını, hətta özünü də
aldada bilməmək bacarıqsızlığı... Sonra ?...
Sonra nə illah eləsəm yadıma heç nə gəlmir.
Vəssalam... Yadımda qalan budu... Bəlkə mənə də
mane olan elə onun gizlətmək istədikləridi? Bu da ola
bilməzmi? Cəmi beş-altı dəfə
görmüşəm onu. Amma yadda qalan görüşlər
olub. Bunları təfərrüatı ilə "Yol
romanı"nda yazmışdım. Birinci dəfə 2000-ci
ildə - atamın sağlığında.
Tanışlığımıza vəsilə Şair
olmuşdu. Bir görüşdə Şair haqqında
çıxışını dinlədim. Və V.Ə.
yadımda qaldı... Vurğun Əyyub...
"Sonuncu dəfə nə vaxt
görmüşdüm? Sonu qoyaq bir tərəfə. İlk dəfə
nə vaxt rastlaşmışdım Vurğunla? Məlum,
adını eşitmişdim, qəzetlərdə oxumuşdum,
televizorda görmüşdüm. Hərəkat illəri, ondan
sonrakı azacıq bir dövr... Təhsil sistemindəki dəyişmələr...
Heç kimin xəyal edə bilmədiyi,
ağlının ucundan belə keçirə bilməyəcəyi
ali ünvanlarda oxumaq arzusunu həyata keçirən şəxs.
Çox cavan idi o zaman. Və o dəyişən zaman hərəni
bir səngərdə, cinahda birləşdirdi. İndiyə qədər
də çox arzulara açar olub həmin dəyişmələr...
Hamıya məlum, amma üstündən sükutla keçilən."
Bu mənim "Yol romani"mdan bir
parçadı. Bu yazını
yaradıcılığımda müəyyən bir mərhələyə
keçid hesab edirəm və roman mənə əzizdir.
Yazıb bitirəndən sonra gördüm ki,
yazının qəhrəmanı elə Vurğundu. Kitab
kimi dərc olunanda belə də yazdım romanın
üstündə - Vurğun Əyyuba... İndi bəzi
parçaları xatırlamaq istəyirəm:
"Ağırlığına uyğun gəlməyən
ağırlıqla, ləngərlə, bir az da özündən
razı yerişlə yaxınlaşır kürsüyə və
danışmağa başlayır. Başımı
aşağı salıb dinləməyə başlayıram.
Hiss edirəm ki, deyəsən mənim siyasət aləmindəki
insanlar haqqında fikirlərim alt-üst olur. İndiyə
qədər atamın ətrafında sevgi etirafında bulunan
insanların siyahısında onu görməmişəm.
Amma burda deyəndə ki, "Məmməd
Arazın onu misra-misra əzbər bilən bir oxucusu da mənəm
- Vurğun Əyyub" təəccüblənirəm. Və o danışdıqca nə qədər
duyğusal və hissiyyatlı olduğunu görürəm.
Həyəcandan dili-dodağı quruyan natiqin
danışmağından da belə anlayıram ki, sevgi
etirafları etməyi bacarmır bu adam. Sevgisini göstərməyi bacarmır. Amma indi deyəsən içindən gələn
seli saxlamaq istəmir və mən heyrətlə qulaq
asıram. Çoxdandı Şairin
yaradıcılığı haqqında belə dolğun,
izahlı, həm elmi, həm də hər kəs
üçün anlaşılan sözlər eşitməmişəm.
Poetik kəşflər, Şairin dilə gətirdiyi zənginliklər,
qafiyə sistemi, istiqlala gələn yolda bu poeziyanın
işığı.. Tamam
yeni baxışdı. Sakit dinləyirəm
və arada işlətdiyi nümunələr içimdə
titrədir məni. Mart qasırğasından dərs
almaq istəməyən Badam ağacı... El
üçün ağlayan... Axır səni düzdə qoydu
bu düzlük... Yaddaşımın işıqlı bir
yerində qalır bu adam..."
İşıqlı adam və işıqlı yaddaş... V.Ə abreviaturası da həmin romandan qalma bir
şey.
***
Biz dostlarımızı görməyəndə
necə xatırlayırıq? Kiçik təfərrüatlarlamı,
parlaq fraqmentlərləmi, ya nəsə böyük
olayların kəsişməsindəmi? Biz daxili psixoloji
ehtiyatlarımızı aça bilirikmi? Bununçün həm
özümüzün, həm də yaxın çevrəmizin
xarakterini, həyata münasibətini, iş keyfiyyətlərini,
müxtəlif situasiyalarda emosional reaksiyalarını öyrənməyə
cəhd edirikmi?.. İstəyimiz varmı? İmkanımız
çatırmı? Və ən əsası imkanlar, istəklər
üst-üstə düşməyəcəksə necə
olsun bəs? Bəzən vəziyyət poeziyanı diqtə
edir, sözün sehri var. Amma təkrar -təkrar deyilən
sözlər də yardım eləmirsə, necə olsun bəs?
Gizlətməyə çalışırsa özünü
bu sözlərin arxasında, necə olsun bəs?
***
... Nədənsə son vaxtlar həmin
səhnə tez-tez canlanır gözümdə. Biz atamla həyətdəki
oturacaqda üzbəüz əyləşmişik. Təbii ki,
susuruq. Danışa bilmir axı. Mənim nə
danışmağımın, nə deməyimin əhəmiyyəti
də yoxdu. Dediklərimi tam anlaqlı qəbul edib-etmədiyini
də bu günə qədər bilmirəm. Amma həmin
gün saniyə-saniyə qalıb yadımda. Elə bil ki, borc
kimi, tapşırıq kimi... Bütün üz cizgilərinə
baxıb da əzbərləmək istəyirdim sanki. Tam
ağarmayan, seyrəlmış saçlar, dərmanların təsiriylə
bir az donmuş sifət. Qırış azdı üzündə.
Gözləri sönməyib amma, parıldayır. Arada
dolmuş gözlərindən yaş da axır. Aglamır, sadəcə
gözlər niyəsə dolur. O da dərmanların təsiridi
yəqin. Qarşımda illərin və əziyyətlərin
kiçiltdiyi zəif vücudu, köməyə möhtac
vücudu ilə qocalmış bir kişi var. Amma belə
olmadığına da əminəm. Hər zaman gizlətdiyi
içində o qədər böyük qüvvə var ki, bu
gün də onun fiziki yoxluğunda həmin qüvvənin
potensialı ilə yaşadığımın fərqindəyəm...
Yazdıqlarının yox, elə izahını verə bilmədiyim
hansısa qüvvənin... ...Vurğun atama çox
oxşayır - həm üzdən, həm xasiyyətcə...
Həm də son vaxtlar bunu da fikirləşirəm - Tanrı hər
kişiyə qız övladı vermir. Bu yükü
daşıya biləcək adama bəxş edir öz nemətini.
Vurğun da iki qız atasıdı... Atam kimi... Özü isə
deyir ki, mən sizdən daha çox övladıyam onun...
"SƏN DƏ, ƏZAB OĞLU, ƏZABA QATLAN"...
BEŞ...
... Qars Qafqaz Universitetində Məmməd
Arazı anma tədbiri keçirilir. Vurğunun təşəbbüsüdü.
Həmin tədbirin keçiriləyəcəyini biləndə
Ərzurum Universitetindən professor Arif Səlimov da orda bizi
görmək istəyini bildirir. İndi düşünürəm
ki, nə yaxşı o adamı da tanıdım. Həyatıma
çox gözəl bir insan daxil oldu. "Yol
romanı"nı oxuyandan sonra məktublaşmağa
başlamışdıq. Mayda Türkiyəyə gedəcəyimizi
biləndə dedi ki, dəqiq tarixi müəyyənləşdirək,
Ərzurum Universitetində Məmməd Araz gecəsini təşkil
etsin.
...Yenə uzun yolları qət edib
gəlmişık tarixi torpaqlarımıza. Birinci səfərimin
mahiyyəti ilə ikinci arasında fərq var. Səfər
konkret dəvətlə baş tutub. Məqsəd Azərbaycan
ədəbiyyatının oralarda daha yaxından
tanıdılmasıdı. Yoxsa Türkiyəyə hamı gedə
bilər, orda hansı tədbiri desən keçirər. Mənsə
düşünürəm ki, ədəbiyyatın dili ilə
anlaşmaq daha məqsədəuyğundur. Ərzurumda da,
Karsda da görüşlər çox xoşuma gəldi. Orda
bir hiss vardı - səmimiyyət. Biz oralara populist
çıxışlar etməyə, şüarlar səsləndirməyə
getməmişdik. Biz şeir aparmışdıq.
Səfər öncədən
planlaşdırılmışdı. Birinci dəfə orda
olanda Qarsdakı Qafqaz Universitetində Məmməd Arazla
bağlı tədbir keçirilməsi barəsində
düşünmüşdük. Vurğun təklif eləmişdi.
Bu universitet Türkiyədə yeganə təhsil müəssisəsidir
ki, Azərbaycan dili xüsusi bir fənn kimi keçirilir. Eyni
zamanda Azərbaycan ədəbiyyatı ayrıca fakültədir.
Vurğun Əyyubun iş otağında bu təlaşı, gərginliyi
izləyirəm. Tələbələr, hocalar az sonra
başlayacaq tədbirin həyəcanın yaşayırlar. Əlini
tez-tez saçına aparmağından bilirəm ki, Vurğun
lap gərgindi... Tədbirin təşkilatçısı odur
axı... Bu həyəcanı izləyə-izləyə
düşünürəm ki, deyəsən iki qardaş xalq
hay-küydən, pafosdan, rəsmi münasibətdən əl
götürüb bir-birinin təfəkkürünü,
düşüncələrini anlamağa
çalışır. Yəni türk şairinin dediyinin alt
qatında nələrin dayandığını bizim
anladığımız kimi Türkiyə gənci də
söylədiyimiz şeirə qulaq asanda onun mahiyyətini dərk
etməlidir. Axı Məmməd Araz və başqa nəhənglərimiz
məhz türk düşüncəsi ilə yazıblar. Niyə
mənim mahiyyətim, məntiqim, onlara yad gəlməlidir?
Siyasətdə bir-birinin ziddinə çox şey ola bilər,
amma ədəbiyyat məfkurəyə söykənir. Ədəbiyyat
heç vaxt yolunu dəyişdirmir. Yalnız bu yolla beyinlərimizə
qarşılıqlı nüfuz edə bilərik. Ədəbiyyatın
birləşdirdiyi xalqları ən çirkin siyasətlər
belə ayıra bilməz. Bunu Vurğun Əyyub tələbələrinə
anlada bilib. Sevirlər tələbələr Vurğun
hocanı. Zatən, onu tanıyanlar sevirlər. Məsələ
də bu tanımaqdadı - gizlədir özünü nədənsə.
Mən də elə belə bir adamın yanında
böyüdüyümdən anlaya bilirəm çox hikmətləri.
Susmaqları da, özünün yazdığı kimi
duyğular çarpışmasını da, qəlbindəki
vurhavuru da... Tanışdı mənə....
Və həm də bu tələbələrə
baxıb fikirləşirəm ki, niyə bu müəllimlər
burda olmasın ki... Niyə bizim övladlarımızı
yetişdirməsinlər ki... Əllidən sonrakı beş
ilin bir parçası burda keçir - Qarsda. Təbii,
başqa yerlərdə ölkəni təmsil edənlərin
millətə çox bağlı olanlardan oluşması
gözəl də, amma çətindi qürbətdə
yaşamaq. Çətindi. Perspektivi olmayan heç nə
doğma gəlmir mənə. Amma Müəllim
sözünün bütün rənglərinə, bu rənglərin
bütün çalarlarına ehtiyacımız var. Həyatımızdakı
bozluqdan qurtulmaq üçün... O zaman perspektiv də
yaranacaq... Xəyalların gerçək olma şansı
yaranacaq... Arzuların doğulub -boğulmayacağına inam
yaranacaq...
" Bir daha sübut olundu ki,
qadağaların yaratdığı nizam-intizamın alt
qatlarında iyrənc bir riyakarlıq, yalançılıq,
qadağan olunmuş şeylərə qarşı bəzən
heyvani bir istək, bəzən isə bir uşaq öcəşkənliyi
mürgüləməkdədir. Tabusu üzərindən
götürülən bir çox şeylərin adiliyi, mənasızlığı
insanı çox tez bezdirir və o, yenidən ülvi,
davamlı, sabit, bəşəri fikirlər və duyğular
aləminə qayıtmaq istəyi ilə yaşayır."
Bu da onun gənclərin yaradıcılığı ilə
bağlı yazısından bir parçadı...
***
...Parçalara böldüm
yazını. Ömür kimi... Əllidən sonra gələn
beşlik bitdi. Əlli beş ... Nə olubsa olub, olacaqlar da
olacaq ... Yubiley sözünün deyəsən birbaşa
münasibəti var ona. Özü deyir "Zamansızlıq içindəyəm
elə bil, hiss eləmirəm heç nəyi". Bəlkə
belə daha yaxşıdı ... Fərq eləməz əlli
olsun, ya beş olsun... Ya da əlli beş olsun ... Vurğun
olmaqdan əl cəkib yorğun və durğun görünmək
olmaz... Sözlər qaçdı gizləndi nəsə...
Özünü gizlətdiyi kimi ... Amma "uşaq öcəşkənliyin"
gizlədə bilmir... Yenə fərq eləməz ... Təbriklər!!!
İradə TUNCAY
Ədalət.-2012.-20 oktyabr.-S.9.