ƏNVƏR
ƏHMƏDİN ŞEİR DÜNYASI-1
Şeir
və şair haqqında söhbətə adətən bir az
uzaqdan, şairin ilk şeirlərinindən başlamaq olar.
Bununla da yaradıcılığının kamillik
dövrünü yaşayan şairin keçdiyi sənət
yolunun izinə düşürsən, bu "üsul"la
keçmişlə bugün, cavanlıqla müdriklik
görüşür. Cavanlıqdan müdrikliyə gedən
yollarda isə enişlər, yoxuşlar, uğurlar, maneələr
bir-birini əvəz edir və sondaggözlərimiz
qarşısında bir şair obrazı canlanır.
Mən
tanınmış şair Ənvər Əhmədin
poeziyası haqqında söz açmaq üçün həmin
"üsul"dan istifadə etmədim. Çünki Ənvər
Əhmədi tanıtmaq üçün onun
yaradıcılığının ilk və sonrakı illərinə
qayıtmaq lazım deyil. Elə bilirəm, şairin son iki
kitabına boylanmaq kifayətdir.
Ənvər
Əhməd, haqqında tez-tez söz açılan, hər
yeni kitabı bəh-bəhlə qarşılanan, təbliği
və tərifi-alqışı kəsilmək bilməyən
şairlərdən deyil. Bəlkə onun bu tipli təriflərə,
bu alqışlara qəlbən ehtiyacı var-buna inanmıram.
Bəlkə qırx beş illik yaradıcılıq yolunun bir
tədqiqat əsərində əks olunacağını
gözləyir (indi yaşı əllini keçən bir
çox şairlər haqqında monoqrafiyalar yazmaq dəb
halına düşüb)- buna da inanmıram. Bir sözlə,
Ənvər Əhməd "dəb" şairi deyil.
Ənvər
Əhmədin "Dünya əlimdən
sürüşür" (2007) və "Salam, ay anası
ölmüş oğullar" (2008) şeirlər kitablarının
heç birində eyni şeirlərə təsadüf etmədim.
Ancaq Xalq şairi Xəlil Rza Ulutürkün onun şeirləri
və poemaları barədə yazdığı ön söz
və "Tərəkəmə" poeması hər iki
kitaba daxil edilib. Mətləbə də elə bu iki
yazıdan başlamaq istəyirəm.
Ustad Xəlil
Rza yazır ki: "Ənvər Əhmədin poeziyasında
heç bir zahiri effekt, gurultu, iddia, özünütəsdiq
aludəliyi yoxdur, yalnız dərin səmimiyyətin, həyata,
insanlara vurğunluğun, bəşər qatillərinə,
yırtıcıya, qəsbkara amansız və alovlu nifrətin
sağlam cövhəri var. Bu poeziya bizi ümumən sənətin,
şairin, şairliyin mahiyyəti haqqında düşünməyə,
bunu yenidən öyrənməyə, min dəfə
verilmiş suallara yenidən qayıtmağa vadar edir".
Ustada-Xəlil Rzaya xas olan bu səmimi fikirlər
boş-boşuna deyilməyib və elə bilirəm, Ənvər
Əhmədi bir şair kimi tanıtmaq üçün
az-çox bələdçilik edə bilər.
"Tərəkəmə"
poemasına gəldikdə isə bu əsəri Ənvər Əhmədin
sıradan adi bir əsəri saymaq istəməzdim. Deyərdim
ki, əgər Ənvər Əhmədi bir şair kimi
tanımaq istəyirsinizsə, "Tərəkəmə"ni
oxuyun. "Ürəyim kövrələndə kəhər
atımı minib Şaramıda, Şah təpəsində,
Küdrüdə, Çafalda, Nərgiz təpədə,
Erkiqarışanda doyunca gəzirəm. Yorulanda çoban
qardaşım Şəmilin evinə düşüb köhnə
motal pendiri ilə ayıtmalı ərbəkdən iştahla
yeyirəm, samovar çayı içirəm. Uzun müddət
nəsə özümdə bir rahatlıq, gümrahlıq
hiss edirəm. Bir sözlə, təpədən
dırnağadək zoğ tərəkəməyəm, hətta
tez-tez bəzi ziyalı dostlarım mənə zarafatla "tərəkəmə
balası" deyə müraciət edirlər"- bu, Ənvər
Əhmədin çox səmimi etirafıdır.Ümumiyyətlə,
Azərbaycan ədəbiyyatında tərəkəmə həyatına,
onların adət-ənənələri, məişətinə
dair yazılan əsərlərin sayı o qədər də
çox deyil. Azərbaycan xalqının etnogenezində fəal
iştirak etmiş qədim türkdilli tayfalar olan tərəkəmələr-oğuz
türkləri əsasən Azərbaycanın Kür-Araz
ovalığı, Mil-Qarabağ, Muğan və Şirvan
düzlərində icma halında yaşamışlar və
indi də bu proses davam edir. Onların əsas məşğuliyyət
sahəsi maldarlıq və əkinçilikdir. "Tərəkəmə"
xalq rəqsini tərəkəmələrin
yaratdığına qətiyyən şübhə eləmirik.
Amma mən "tərəkəmə" deyəndə
bütün bu etnoqrafik detallardan daha çox
çölçülüyə, azad quşların,
ağacların, çayların, göllərin
dünyasına qovuşan, doğulduğu gündən ölənəcən
daxilən azad olan insanları düşünürəm.
Çomaq götürüb, çarıq geyib, dağda-aranda
qoyun-quzu otaran, sapand atan, at çapan, süd sağan, suluq
tutan, bulama bişirən tərəkəmələr-köçəri
həyat tərzi keçirən bu azad insanların içindən
Xudu Məmmədov kimi dünya şöhrətli bir alim
yetişdi. Elə "Tərəkəmə"
poemasının qələmə alınması da onun təkidilə
oldu: "Ənvər, sən xalis tərəkəməsən.Çobanlıq
həyatını yaxşı bilirsən. Onların həyatından,
xalqımızın ulu adət və ənənələrindən,
ümumən köçərilik həyatından bir etnoqrafik
poema yazsan, pis olmaz".
"Tərəkəmə"
poeması eyni oyun havasının ritmi ilə başlanır (mənə
belə gəlir). Sözlərin təkrarı və səslərin
alliterasiyası üzərində qurulan "giriş" hissəsində
biz tərəkəmə həyatının
romantikasını seyr edirik:
"Tərəkəmə"
çalındı,
Əriş-əriş
çalındım,
Arğac-arğac söküldüm,
Yumaq-yumaq açıldım.
Xurcun-xurcun gözəndim,
Naxış-naxış saçıldım.
"Tərəkəmə"
çalındı,
Gəbə-gəbə
toxundum.
Uçuqlardan
tapılan
Kərpic-kərpic
oxundum.
Köç yolu haçalandı,
İlmə-ilmə
calandı
Könlümün Vətən andı.
Qılınc-qılınc doğuldum,
Qala-qala
ucaldım.
Həyat-həyat
yaşadım,
Dünya-dünya qocaldımg
"Tərəkəmə"
təbii ki, tarix kitabı deyil, amma tarixi tərəkəmələrin
həyat tərzi və məişəti barədə poetik təəssüratlar
kimi çox maraqlıdır. Əsər boyu biz tərəkəmə
igidlərinin hayqırtısını eşidir, atların
nallarından qopan qığılcımları seyr edirik. Ancaq
şəxsi yaşantılar daha emosional təsir
bağışlayır və bəzən şairin
görüb müşahidə etdiyi olaylar, tərəkəmə
həyatının az qala bütün etnoqrafik detalları ilə
təsviri o qədər real və inandırıcıdır
ki,burada tarixi faktlardan daha artıq təəssürat əldə
edirsən. "daş dəridən çarıq tapıb
geyinən" müəllif bizə bircə-bircə tərəkəmələrin
yaşadığı yurd yerlərini, dolaşdığı
kəndləri, obaları tanıdır: Qaravəlli, Kələbədin,
Sarvanlar, Kəbirli, Eyvazlı, Sarıcalı, Arazbar, Əlnəzərli,
Xəsilli, Təhlə, Ovşar, Muğanlı,
Aşıqlı...Əksər hissəsi Şəhriyarın
"Heydərbabaya salam" poemasının ritmi üzərində
qurulan "Tərəkəmə"də ustadın işlətdiyi
digər poetik maneraların təsirini də duyursan. Ə.Əhməd
çölçülüyün, tərəkəmə həyatının
tipik cizgilərini özündə əks etdirən
ayrı-ayrı şəxslərin də adlarını
hallandırır: Çoban Xanlar, Həsən, kal Bayram,
Xanım, Şərəf, Kərim, Hacı İbiş,
Çoban Paşa, Mirələkbər, Şəmil,
Bığ Əkbər və s. Demək olar ki, hər biri
epizodik səciyyə daşıyan bu adamlar poemaya təbii bir
kolorit gətirir. Bir sözlə, Ənvər Əhməd
poemada tərəkəmə həyatının özünəməxsus
romantik dünyasını təqdim edir.
Oba üstə
gün şaxıyıb doğardı,
Üç-dörd çoban bir sürünü sağardı,
Nəmilərə
süd yağışı yağardı,
Çətən
üstə döşənərdi motallar,
Damağımda o günlərin dadı var.
Ulağımız soncuqlayıb qaçardı,
Yük əyilib
qarnı altda aşardı,
Qəhqəhəmiz
sel-sel olub daşardı,
Çırpı yoxsa, nənəm töhmət edərdi,
Xəmirimiz
təndirə küt gedərdi.
Ənvər
Əhmədin poeziyaya gəlişi altmışıncı illərin
əvvəllərinə təsadüf edir. Onun üz
tutduğu yol ənənəvi şeir yolu idi . Təbii ki, ədəbiyyata
gələnlərin çoxunun asan sandığı, amma təzə
söz deməyi çətindən çətin olan bu yolda
duruş gətirmək hər şairə nəsib
olmur.Altmışıncı illərin cavan şairlərindən
bir çoxu bu "asanlığın" çətinliyini
öz şair talelərində yaşamalı oldular. Necə
etmək ki, çoxlarının üz tutduğu, varıb
getdiyi o tanış yolda yeni bir cığır açasan?
Necə etmək ki, Azərbaycan dilinin az qala istismar olunmuş,
trafaret halına keçmiş yüzlərlə sözlərinə
təzə can verəsən, ehya edəsən? Təbii ki, Ənvər
Əhmədin çox adlar unutdurduğu, ancaq poetik
istedadının gücünə əsl şair kimi yoluna
davam etdikləri bu poeziyada öz cığırı, izi
olmalıydı və mən deyim ki, o, buna nail oldu. Onu milli
poeziyamızın B.Vahabzadə, N.Xəzri, Qabil, H.Arif, Ə.Kürçaylı,
M.Araz, X.Rza şairlərin davamçısı hesab etsək,
yanılmarıq. Milli mənəvi duyğuların, vətənpərvərlik
və Azərbaycançılıq ideyalarının təbliği,
tarixi həqiqətlərin bu günün meyarları ilə
qiymətləndirilməsi, vahid, bütöv mənəvi Azərbaycan
uğrunda mübarizə, əsrlərdən bəri vəsf və
tərənnüm olunan Ana, Vətən, Təbiət, Sevgi
mövzularında təzə söz demək hünəri, Nizamidən
üzü bəri davam edən və poeziyamızın
başlıca leytmotivini özündə əks etdirən
humanizm konsepsiyasının davam etdirilməsi, insana xas olan ən
nəcib, ən ülvi duyğuların tərənnümü-bunlar
Ənvər Əhmədin poeziyasında da öz əksini
tapır. Ancaq bu yazıda şairin müraciət etdiyi
mövzuları bircə-bircə nəzərdən keçirmək,
hansındasa daha çox uğur qazandığını bəyan
etmək istəməzdim.Şair, əgər həqiqi istedada
maliksə, o, bu istedadını istənilən bir şeirdə
ifadə edə bilər. Ancaq mənə Ənvərin
analı şeirləri daha çox xoş gəlir. Bu
şeirlərdə böyük hüznlə yad olunan Ana həm
Ənvərin anasıdır, həm də ana itkisinə
tablaşmayan bizim bir çoxumuzun anası.gƏ.Əhməd
ana itkisiylə bağlı elə sözlər, ifadələr,
məcazlar seçir ki, biz anaların
ölümsüzlüyü, əbədiliyi barədə
düşünürük.
Sən
soyuq bir məzar,
mən
donmuş bir səs,
Sükutun əlləri
qılıncdır, ana!
Bu qoca
dünya da tab edə bilməz
Qəbristan
yolunun ağırlığına.
Ölüm qəbristanda durub pərişan,
Əlini
qoynuna qoyub deyinər.
Bir ana
tabuta qoyulan zaman
Allahın
özü də qara geyinər.
Təbii
ki, Ənvər Əhmədin Qarabağ hüznü də var
və bu hüzn bəlkə ana itkisindən də daha
ağırdı. Bir ananın dərdini bir oğul çəkməyi
bəlkə dərdin kiçiyidir, amma torpaq itkisi,
doğulduğun yurdun həsrəti bitmir, tükənmir.
Poeziyada ölümdən, itimdən çox
danışılır, bəzən bu ələm və
hüzn məhz poetik səviyyədə ifadə
olunmadığından heç bir emosional təsir oyatmır.
Həqiqi göz yaşı Füzuli demişkən, ürək
qanından gəlməlidir. Bu gün Qarabağ mövzusunda
yazılan yüzlərlə şeirlərin içində dərd
var, qəm var, hüzn var, amma nə gizlədək, şeiriyyət
və poeziya yoxdurg Mən Ənvər Əhmədin bu
mövzuda yalnız bircə şeirini misal gətirirəm ki,
yaxşı mənada nümunə olsun:
Mən
yolların göz yaşıyam,
Məni
buludlar ağlasın.
Hönkürtümdən yellər əsib
Məni o
yurdlar ağlasın.
Yox Vaqifin səsi,
ünü,
Qara geydi
toy-düyünü.
Xarı
bülbülün yas günü
Məni
göy otlar ağlasın.
Çəkilmədi
yurd keşiyi,
Yırğalanır
qəm beşiyi,
Yanıb
sönən ev-eşiyi,
Ellər-elatlar
ağlasın.
Zirvələrin
buzu, qarı,
Axıb gəlir
mənə sarı.
Çıxıb Şuşadan yuxarı
Məni boz
qurdlar ağlasın.
Ənvər
Əhmədin bu iki kitabında Qarabağa aid çoxlu
şeirlər və poemalar var. Hamısında dərd,
qınaq, ittiham, kədərin böyüklüyündən
yaşanan hisslərin tüğyanı, hətta göz
yaşları. Amma bunlar hamısı həm də
poeziyanın dərdi, hüznü səviyyəsindədir. Demək
istəyirəm ki, ƏNVƏR ƏHMƏD DƏRDİN POEZİYASINI
POEZİYANIN DƏRDİNƏ ÇEVİRƏN ŞAİRLƏRİMİZDƏNDİR.
Oxuyun onun "İttiham", "Bu yara köz
bağlamaz", "Qara qutu", "Qırğın",
"Qalx ayağa, Üzeyir" poemalarınıg"Gəl,
dərdləşək" poemasının sonu bu misralarla
bitir: "Haqqım var, hayqırım, haydı, qana-qan!!!".
Məncə, müharibə vəziyyətində olan bir məmləkətin
şairi təkcə dərdin poetik rəsmini çəkmək
haqqında deyil, həm də dərdi yox etmək haqqında
fikirləşməlidir. Böyük Füzuli Kərbəla
müsibətindən söz açan "Hədiqətüs-süəda"
əsərində yazırdı: "Əcz ilə dönmək
ədudan səhldir, himmət tutub. Ya şəhid olmaq gərək,
ya intiqam almaq gərək!". Bizim poeziyada da şəhidlikdən
çox yazıldı, indi intiqam, qisas motivi də
xatırlanmalıdır. Müharibə başlanarsa, şairlərin
bu çağırış, "qana-qan" şeirləri
snayper güllələri rolunu oynamalıdır.
Bu
yazıda mən Ənvər Əhmədin çox şeirlərindən,
poemalarından söz aça bilmədim. Amma elə bilirəm,
"görünən kəndə nə bələdlik?".
Sadəcə, poeziyamızın bir istedadlı nümayəndəsinin
son illərdəki yaradıcılığına qısaca
ekskurs etdim. Gələn yazımızda şairin yenicə
çapdan çıxan "Daş qanı" (2011)
kitabından söz açacayıq.
Vaqif YUSİFLİ
Ədalət.- 2012.- 8 sentyabr.- S.14.