YENİ PROYEKTİMİZ: ALTMIŞINCILAR

MEMAR CƏFƏR QİYASİ - 70 və onun "Soyqırım Abidəsi və Muzeyi" (4)

"Altmışıncılar" dedikdə adətən yazıçıları nəzərdə tuturlar və bütün vurhəşir də bildiyimiz kimi hər zaman onların başında olur. Bunun nədən olduğunu mən araşdıran deyiləm, amma bunu bilirəm ki, ALTMIŞINCILAR təkcə ədəbiyyatda deyil, sənətin bütün sahələrində özlərini göstərməkdə idi. Və mənə elə gəlir ki, dünyamızın altmışıncı illəri təkcə bizim məmləkətdə deyil, başqa məmləkətlərdə də eyni anlamda intibah illəri kimi yaddaşlara həkk olunub. Məsələn, sevgili Türkiyə cümhuriyyətində ALTMIŞINCILAR adıyla bir dərnək də var. Həmişə könlümdən keçib belə bir təşkilat və ya dərnək bizlərdə də olsun, amma bizlər ayrı, Türkiyə ayrı. Hər zaman adları ortalıqda hallanan yazar və sənət adamları sonrakı nəsil tərəfindən heç də gönül xoşluğu ilə qarışılanmayıb. Açığını deyim ki, hətta onları insafla müdafiə edənlər də qınaq sahibi olur. Mən onların müdafisinə qalxmaq məqamında uzağam. Sadəcə onlardan bəzilərini yenidən xatırlatmaq istərdim. Ən çox o yaradıcıları ki, onlar ədəbiyyatçı deyillər.Yazar-çizər deyillər. Amma bu sırada yazarlar da ola bilər. Daşlaşmış "ALTMIŞINCILAR" sırasına salınmayan ALTMIŞINCILAR da olub. Kimlərdir bunlar?

Qısa bir antrakt və yaxud haşiyə

"Qılınc insan əlində qorxuludur. Baş-başa çatılmış qılınclar sağlıq, hüzur və barışın timsalıdır. Ayrıca ölkənin, millətin müdafiə gücünü göstərir. Qılıncların parpar yanan ağzının çölə tərəf yönəldilməsi xaricdən gələcək hücumlara qarşı hər zaman hazır olma anlamındadır. Şəhidlərin simvolik məzarı bu qılıncların kölgəsi altındadır. Yəni onlar cənnətdədirlər deməkdir".

Cəfər Qiyasinin "İğdır soyqırım abidəsi" kitabından

Oqtay Əkinci, me"mar Cəfər Qiyasi haqqında "Cümhuriyyət" qəzetində bir yazı yazacaq və Cəfər Qiyasi ona belə cavab verəcək:

"Oqtay Əkinci irad tutur ki, bu qılınclar "keçici" olaraq çatılıb. Me"mar olaraq nə təklif edir? Mən onları bir-birinə troslamı sarmalıydım? Oqtay bəy qılıncların "hər an savaşa hazır" durumu üçün də bizi qınayır. Bəli rəmzi qılınclar, kölgəsində bütün insanlar üçün cənnət yaranır. Məmləkətdə dinclik və barış olur. Oqtay Əkinciyə Anıtın 43.5 metr yüksəklikdə göyə doğru qılıncın dırmanması da çox ürküdücü görünür. 1915-20 il olayları mənim nəzərimdə Türkiyə üçün böyük faciə, türk ordusu üçün bu faciədən bir daha şərəflə çıxmaq deməkdir. Böyük olaylara həsr olunmuş me"marlıqdan böyük miqyas tələb olunur.

Ən dəhşətlisi Oqtay Əkinci Türkiyədəki bu me"marlıq əsərini Azərbaycanlı me"marın layihələndirib gerçəkləşdirməsini haqlı və doğru saymır".

Haşiyə.

Belə məlum olur ki, Oqtay Əkinci nə memarlıq nədir bilir, nə də dünya memarlıq təcrübəsindən, praktikasından xəbəri var. Təbii onun bu iradında iraddan çox bir təəssüf və bir paxıllıq yatır ki, biz də bunu açıq aydın başa düşürük və başa düşdüyümüz üçün də hətea yüzlərlə Oqtayı olan Türkiyənin bugünkü halı üçün acıyırıq. Çörəyini yediyi və suyunu içdiyi bir Türkiyənin "Cümhuriyyət" yazarı əgər özünə türk deyirsə bir qrup erməni tərəfindən aldığının belə fərqində deyil və Oqtay Əkinci unutmamalıdır ki, bu şeyləri eynən Cəfər Qiyasi də ona deyə bilərdi və yalnız ona görə deməyib ki, Cəfər Qiyasi böyük bir etika məktəbini də bitirib ki, Oqtay Əkincilər bundan mərhumdur. Oqtay Əkinciyə görə bu anıtı orada bir erməni me"marı ucaltsaydı o zaman Oqtay bunu çox haqlı saya bilərdi və yenə də deyirik, dünya memarlıq tarixində yüzlərlə əsər göstərmək mümkündür ki, bir memar başqa bir ölkədə tikili aparmış və elə indinin özündə də bu ənənə davam etməkdədir.

Oqtay Əkinci iradları və Cəfər Qiyasi həqiqətlərinə davam edirik:

Türkiyə ilə münasibətdə mənim üçün heç vaxt "bizimki", sizinki anlayışı olmayıb, olmayacaq da. Erməni məsələsi də bizim problemimizdir. Oqtay bəyin iddia etdiyi kimi Azərbaycanla Ermənistan arasındakı "rəsmi və dövlətlərarası çatışmanın təməlində yatan ideoloji və siyasi görüşlər" Türkiyə üçün fərqli deyil. Ermənilərin ideoloji prinsiplərinin əsasında türkə qarşı düşmənçilik dayanır-haranın türkü olmasından asılı olmayaraq, Anadolunun, Azərbaycanın, İranın yoxsa Asiyanın.

Soyqırım abidəsinin müəllifi professor, doktor, Cəfər Qiyasiylə üz-üzə (davam edirik)

- Harda qalmışdıq?

- Oqtay Əkinci mənə deməyib və oxuduğun kimi "Cümhuriyyət" qəzetində yazıb ki, bu Bozqurd və At simgələri şovinizm elementləridir. Bax sən, bir rusun ayısı niyə camaatı qıcıqlandırmır, ingilisin aslanı niyə bu qədər söz-söhbət yaratmır və gözə girmir, fransızın xoruzu niyə elə hey banlayır. Axı bunlar bir totemdir, millətin, xalqın totemidir. İndi bu Bozqurdu MNR özünə rəmz seçibsə, biz bundan imtinamı etməliyik və Vali bəyə dedim ki, burada Bozqurd simgəsi olacaq. At olacaq, Qartal olacaq. Sən bir işə bax hətta oradakı bir çox millətçilər də dedilər: Hocam niyə Bozqurd?

- Cəfər müəllim, mənə elə gəlir ki, fikrimi qısa desəm də həmən anlayacaqsan. Təmiz memarlıq baxımından bir şey məni daha çox maraqlandırır. Deyək ki, bizim sovetləşmə zamanındakı memarlığımızla Türkiyənin Cümhuriyyət sonrası yaranan memarlıq abidələrində bir fərq, gəlişmə, inkişaf, dəyişiklik və çağdaşlıq necədir? Çağdaş memarlıq necədir, müqayisə edildikdə.

- Əvvəlcə mən şəhərsalma baxımından deyim ki, Sovet gerçəkliyi deyilən bir şeyi nə qədər bəyənməsək də sovet şəhərsalma ənənələri yaşayış və rahatçılıq baxımından daha inkişaf etmiş, daha gəlişmiş bir memarlıqdır. Açıq desək bizdə daha üstündür. Özün də görürsən Türkiyədə evlər, binalar o qədər yaxın, o qədər sıxdır ki, sən öz pəncərəndən baxıb başqasının öz evində nə elədiyini açıq görə bilirsən. Pəncərə pəncərəyə dayanıb sanki, divar divardır. Memarlıq baxımından da deyək ki, əllincə illər, hətta konsktutivizm dövrü, Stalin zamanı memarlığında da ümumi bir prinsiplər var. Amma çağdaş memarlıq gələndə Türklərin texniki imkanları bizdən çox üstündür. Bütün bunlara baxmayaraq bir çox şeylərdə mən bizim memarlığın üstünlüyünü görməkdəyəm. Yəni türklərin o texniki imkanlar daxilində memarlıq uğurları çox deyil. Türkiyə Avropa ilə birbaşa əlaqəsi olan bir ölkədir. Mən həmişə orada olanda deyirdim: biz Avropa ilə Moskva üstündən əlaqə saxlayırdıq, amma sizin imkanlarınız bizdə olsaydı, yəni biz daha güclü, daha qalıcı şeylər yarada bilərdik. Bir də bax bizim memarlıq məktəbimiz və bu məktəblərin hocaları vardı ki, əməlli-başlı məktəb idi bu. Mən öz həyatımı deyim. Mən düşündüklərini, bacarığını, imkanlarını, nə bilim bütün qüvvəsini, biliyini həyata keçirə bilməyən bir dövrün qurbanı kimiyəm. Yəni güc vardı, təhsil vardı, amma aldığımız bu təhsili həyata keçirəcək imkan və şərait, məkan və zaman yox idi.

- Bax Cəfər, texniki imkan mənə görə hələ memarlıq deyil. Yəni Türkiyədə bir gecədə bir bina tikilə bilər. Məni çağdaş Türk memarlığının və bizim memarlığın gələcək qayğısı maraqlandırır. Yəni bizim əsrdən, bizim günlərdən gələcək əsrlərə Türkiyə nə aparır, yəni yüz illər sonrasına nə aparır. Nə aparırıq. Bu məni daha çox maraqlandırır.

- Təbii texniki imkan memarlıq deyil, onun bir atributudur. Yenə də deyirəm sırf memarlıq baxımından bizim memarlıq daha dərin düşünə bilir. Amma bir şeyi də unutmamalıyıq, elə Türklərin özündə Atatürk Anıtı abidəsi kimi bir memarlıq nümunəsi var. Səninlə mən razıyam. Bax Avropa, Amerika kimi ölkələrdə nəhəng binalar yox olur. Halbuki o binalar elə özlüyündə bir binadır. Və bizim bu gün elə binalar işləməliyik ki, onlar tarixə bir şeylər aparsın.

- Yəni böyük memarlıq baxımından düşünəndə bu günün Türkiyəsindən gələcək yüz illərə və ya min illərə götürmək üçün nəhəng əsərlər yaradılmır. Yəni elə bax bu Soyqırım abidəsi kimi bir şeylər çox azdır. Belə başa düşürəm.

- Haqlısan. Binalar var, amma mən Türkiyədən daha çox şeylər gözləyirdim. Müstəqilliyinə görə, bir başa Avropaya qapısı olduğuna görə bunu deyirəm. Hətta onların öz memarları da etiraf edirlər ki, o qədər ənənəsi olmayan Yaponiya memarlığı artıq daha çox gəlişmiş və inkişaf etmişdir. Hoca Sinan kimi memarı olan Osmanlının varisi təbii ki, daha çox gəlişmiş bir memarlığa sahib olmalıydı.

Bir şəxsi sual:

- Hörmətli Cəfər Qiyasi, söhbətimizin xaricində sənə bir sual vermək istəyirəm. Əgər bir az obyektiv baxsaq və bir az insafla düşünsək bu gün Azəri türkləri deyilən bizlərlə Türkiyə türklərini bir çox tərəflərdən müqayisə eləsək hansı, nə kimi şeylər qarşımıza çıxar, kim daha çox gəlişmiş görünər.

- Vallah Tofiq, mən əvvəllər oralara gedəndə bir az zarafata salıb deyirdim: mən buralara gəlməzdən Azərbaycanın dərdini çəkirdim, indi isə görünür Türkiyənin də dərdini çəkməli olacağam. Daha doğrusu Azərbaycanın problemləri yaddan çıxdı. Çünki sizin problemlər daha ağırdır. Və hətta milli münasibətlər, milli irs söhbəti gələndə bilirsən orada çoxlu Ahıska türkləri var və mən deyirdim ki, siz Ahıska türklərinə ikinci sort adamlar kimi, gəlmə bir adam kimi baxmayın, onlardan milliyyətçiliyi, onlardan milləti və vətəni sevməyi öyrənin. Ona görə ki, bütün o basqılara baxmayaraq, bizim hər birimiz millətçilik üzrə həqiqətdə olmayan bir akademiyanı bitirmişik. Bir faktı deyim: Mən fikir verirdim ki, o Ahıska Türkləri hətta seçimlərdə də belə içdən iştirak edirdilər və milli qeyrəti, milli təəssübkeşliyi olan adamlara səs verirdilər. Onlar azad olmayıblar və düşünün ki, biz müstəmləkə ola-ola daha ayığıq. Və hətta belə bir fakt deyim: hörmətli Vali bir toplantıda açıq-açığına dedi: çox istərdim ki, Hocam, yəni mən Türk vətəndaşlığını qəbul eləyəydi. Gəlsin Türklərlə çalışsın. Və hətta bizləri öyrətsin, deyə bir ifadə işlətdi. Yəni onlar bizim peşəkarlığımızı və milli təşəbbüskeşliyimizi daha çox dəyərləndirə bilirlər.

Təzə nə var, nə yox?

- Cəfər müəllim, indi necə, onlardan və ya başqa yerlərdən sifariş-zad gözlənilmir ki?

- Deyim ki, bir başa bir quyu açıldı, içindən yüzlərlə insanın skleti çıxdı. Ermənilər o vaxt doxsandan çox kənd kişisinin Türklər demiş, köy erkəyini və özü də seçmə kişisinin belinə daş bağlayıb və bir-birilərinə bağlayıb quyuya tökmüşlər diri-diri. Onun üstünə mən bir abidə elədim və bir çox yerlərdə göstərilidi. Bəyəndilər və hələlik ki, səs-soraq yoxdur. Amma bu yaxınlarda bizim Polad müəllim, Mədəniyyət Nazirimiz TURKSOY təşkilatı üçün konkurs elədi və bir neçə layihə istədi, onların arasında mənim layihəm bəyənildi. Onu işləməliyik. Gerçəkləşsə Ankarada ucaltmalıyıq. Amma başım açılsın yəqin ki, İğdıra da gedəcəyəm.

- Bu Anıt və Muzeyin maliyyəti nə qədər olub Türkiyə üçün?

- Bu abidəni yalnız və yalnız İqdır Valiliyi tikdirdi və özü də hansı pula bilirsən? Naxçıvan qapısı var və o qapıdan keçiddə gömrük var, o gömrükdən alınan vəsaitdən ayrılan pulla tikilib bu. Orada yığılan pulun bir hissəsi Valiliyin sərəncamına keçir, Şəmsəddin bəy məhz həmin vəsaiti götürüb bu gözəl iş üçün xərclədi. Təxminən 600 min dollar xərc çəkildi mənim fikrimcə. Və hətta o Oqtay Əkinçi bu rəqəmi də şişirdib bir xeyli artırmışdı.

- İndi nə işlə məşğulsan?

- İndi, sənə intervyü verməklə məşğulam (gülür və gülürəm). Yox, əsas işimiz Azərbaycan memarlığının ən gözəl nümunələrini YUNESKO xətiyylə dünya memarlığı siyahısına salmaqdır ki, artıq bir neçə əsər siyahıya düşmüşdür. İçərişəhər, Qız qalası, Şirvanşahlar sarayı, Qobustan, Atəşgah, Naxçıvan abidələri... Onları da bu siyahı üçün hazırlayırıq...

SON

Tofiq Abdin abdin

Ədalət.- 2012.- 22 sentyabr.- S.15.