Əsrləri adlayan yurd yeri

Qərb bölgəsinin incisi

Qədim insan məskənlərindən olan Tovuz rayonu tarixən aborigen tayfa və xalqların nümayəndələrinin yaşadıqları yurd yerlərindəndir. Tarixdə Şəmşədil, Şəmşəddin, Touş adları ilə tanınan bölgə Tovuz rayonu kimi 1930-cu il avqustun 8-də təşkil olunub. Rayon Azərbaycan Respublikasının şimal-qərbində yerləşərək əlverişli iqtisadi coğrafi mövqeyə malikdir. Ərazisinin ümumi sahəsi 1903 kv.kilometrdir, bu, ölkə ərazisinin 2,2 %-nə, Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunun isə 15,2 faizinə bərabərdir.

Tovuz rayonu Azərbaycanın qərb bölgəsində yerləşir. Şəmkir, Gədəbəy və Ağstafa rayonları ilə həmsərhəd olan Tovuzun Ermənistan və Gürcüstanla dövlət sərhədləri vardır.

Tovuzun qədim türklərin yaşayış məskəni olması, bu bölgədə türk soyunun ənənəvi hakimliyi inkaredilməz həqiqətdir.

Geoloji-coğrafi mövqeyinə, mülayim iqliminə görə ən qədim yaşayış məskəni ola bilməsi əraziyə diqqəti artırırdı. VII əsrdən üzü bəri daş kitabələr, "Kitabi Dədə-Qorqud" dastanları və Tovuzun elə bugünkü demoqrafik halı rayonun adının qüdrətli oğuz türk-doqquz oğuz tayfalarının adı ilə bağlı olduğunu sübut edir. Dağ oğuzları bu ərazidə öz ulu babalarını - qədim türk-hun tayfalarını əvəz etdilər, başqa sözlə, Tovuz ərazisi e.ə. III əsrdən başlayan böyük hun axınlarında tam məskunlaşdı, burada türklər yaşamağa başladı.

Xunan, hun toponimləri ilə bağlı bu gün də rayonda Xınna, Əsrik, Axınca və sair yer adları yaşayır.

Ümumiyyətlə, yer, çay, kənd, dağ, dərə adlarının hamısı qədimə gedib çıxmaqla, birmənalı şəkildə türk mənşəyini saxlayır. Quşçu, Qaralar, Dondar, Qovlar, Ocaxlı, Şırdaxan, Alplı kimi toponimlər ayrı-ayrı müəlliflərin tədqiqatlarında qədim türk adlarıdır. Bu kənd və obaları özündə yaşadan oğuz türk tayfalarının ayrı-ayrı nəsilləri, qolları ilə bağlı olan toponimlərin hərəsi bir mənanı ifadə edir.

İnamla demək olar ki, Azərbaycanın çox az bölgəsi Tovuz qədər yer-yurd adlarında türkçülüyü saxlaya bilmişdir. Alakol, Ağdam, Ağacqala, Qalaboyun, Köhnəqala, Şıxheybət kimi tarixi türk coğrafi adlarını yada salmaq kifayətdir. Məsələn, Alp tayfaları oğuz turklərinin ən cəsur və ədalətlisi, dağlarda məskən salanları idi. Sonradan əkinçiliklə bağlı şəraitə görə düzənliyə köçmüşlər. Hətta bəzi tədqiqatçılara, məsələn, Yusif Səfərova görə Albaniya adı da "dağ", "uca" mənası verən Alp toponimindən törəmişdir.

Qafqaz Albaniyasının əsas ərazilərindən hesab olunan Tovuz ərazisində albanlara aid qala tipli tikililərə əsasən uca dağ zirvələrində (Əsrik dərəsində) rast gəlinir.

Ərəblərin Azərbaycana yürüşləri, Albaniya dövlətinin süqutu dövrlərində Tovuz artıq daimi yaşayış məntəqəsi kimi formalaşmışdı.

Alban tarixçiləri Qanzaki, Musa Kalankatlı məlumatlarında Tovuzun adını çəkmişlər. 828-ci ildə ərəb sərkərdəsi Buğa ilə Babəkdən ayrı düşən xürrəmilər arasında döyüşlərin də Tovuz ərazisində getdiyi qeyd olunur.

İnkişafın ilk mərhələsi

1883-cü ildə Bakı-Tiflis dəmiryolunun çəkilməsi Tovuzun iqtisadi inkişafında əhəmiyyətli rol oynadı.

1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasından sonra Şəmşəddil-Tovuz ərazisində də milli-mənəvi dəyərlərin qorunub saxlanılması və inkişaf etdirilməsi işi sürətləndirildi. Qori, sonra isə Qazax müəllimlər seminariyalarının əraziyə yaxın olması bölgədə ziyalıların xüsusi çəkisinin artmasında mühüm rol oynadı.

SSRİ tərkibində Azərbaycan SSR yaradıldıqdan sonra, 1930-cu ilin avqustunda Tovuz rayon inzibati vahidi kimi təşkil olundu, 1963-cü ildə ləğv edilərək ərazisi Qazax rayonuna verildi, lakin bir il sonra - 1964-cü ildə yenidən müstəqil rayona çevrildi.

1991-ci ildə Azərbaycan öz müstəqilliyini elan etdikdən sonra Tovuz rayonu da bir tərəfdən sevinc yaşadı, digər tərəfdən isə xain ermənilərlə 69 km. ümumi sərhəddə böyük narahatlıqlar başlandı, müharibənin ağrı-acısını yaşadı. Məlum münaqişə dövründə Tovuzun yüzlərlə igid övladı düşmən gülləsindən şəhid oldu, lakin bir qarış torpağını mənfur düşmənə vermədilər.

Tovuzun Naiq Nəsir oğlu Yusifov və Qasım Qara oğlu Rzayev kimi milli qəhrəmanları gənclərin vətənpərvərlik nümunəsidirlər.

Rayonun fiziki-coğrafi mövqeyi və relyefinin müxtəlifliyi iqlim şəraitinin rəngarəng olmasını şərtləndirir. Kür çayı vadisini əhatə edən ərazilərdə quru-subtropik iqlimin, düzənlik hissədə və yüksəkliyi 1000 metrə qədər olan ərazilərdə mülayim-isti quru iqlimin, yüksəkliyi 1000-dən 2000 metrə qədər olan ərazilərdə mülayim-soyuq meşə iqliminin mövcudluğu rayonun flora və faunasının zənginliyindən, turizm imkanlarının genişliyindən xəbər verir. Ərazisindən Axıncaçay, Tovuzçay, Əsrikçay, Zəyəmçay adlı 4 dağ çayının axması, dağlıq ərazilərdə zəngin meşələrin, təbii bulaqların, əsrarəngiz gözəlliyi olan təbiət mənzərələrinin, tarixi abidələrin mövcudluğu turistlərin qəbulu üçün əlverişli şərait yaradır.

(ardı gələn sayımızda)

Ədalət.- 2012.- 28 sentyabr.- S.3.