REGİONLARIN İNKİŞAFI BÜTÜN SAHƏLƏRƏ NÜFUZ EDİR

(əvvəli ötən sayımızda)

Bu yerlərin florası - bitki örtüyü

Qoruğun relyefi torpaq və iqlim şəraitinin mürəkkəb olması ərazidə yarımsəhra və bozqır bitki formasiyalarının yaranmasına şərait yaratmışdır. Ərazinin özünəməxsus arid bitki örtüyü vardır. Qoruq ərazisində coğrafi amillərin dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq bitki örtüyü şimaldan cənuba doğru müvafiq sürətdə dəyişmişdir. Lakin ərazinin dağlarının çox yüksək olmadığından burada bitki örtüyündə zonalıq zəif nəzərə çarpır. Şimal istiqamətli yamaclarda dağların ətəyindən başlamış, zirvələrinə doğru qalxdıqca bitki formasiyalarının tərkibində bir illik növlərinin sayı azalır.

Nisbətən çoxillik bozqır dağ kisrofit və arid tipli formasiyalar çoxluğu təşkil edir. Yarımsəhra bitkilər isə dağların ətəyində və çökəkliklərdə yayılmışdır. Qoruq ərazisinin xeyli hissəsində bozqırların firqanisit bitkiləri yayılmışdır. Su fetesinozlar növ tərkibinə görə xeyli zəifdir. Belə bitkilər meşəsi nisbətən az meylli sahələrdə yaxşı inkişaf edir. Yazda və payızda efemerlər yayda isə çoxillik bitkilər xüsusi ilə yarımkollar üstünlük təşkil edir.

Əsasən dənli bitkilər yovşan, üzərlik, boymadərən, dağ laləsi, kəvər və s. yayılmışdır. Dənli bitkilərdən olan efemerlər ildə iki dəfə, yazda və payızda vegetasiya dövrü keçirir. Mülayim qış isti erkən yaz torpağın normal rütubətlə təmin edilməsi sahəsində mart, may aylarında ərazinin xeyli hissəsi yaşıl örtüyə bürünür. Mayın axırında, iyunun əvvəllərində isə onlar vegetasiya dövrünü başa vurur. Yamaclar yaşıl örtüyünü boz qəhvəyi yarımkollar kisrofit bitkilərə verir. Meşəsiz sahələrdə bu mənzərə qərbdən şərqə doğru xeyli ərazidə qoruq sahəsinin dağ massivini əhatə etdiyindən xalq bu mənzərəyə boz dağ adı vermişdir. Burada payızın ikinci yarısı tez-tez dumanlanan rütubətli torpaq mühiti yaşıl örtüyün yenidən bərpa olmasına şərait yaradır. Qoruğun bitki örtüyü keçmiş nizamsız qırıntılar və otarmaların təsirindən müntəzəm olaraq dəyişmişdir. Qoruq yarandıqdan keçən dövr ərzində qoruq rejimi ilə əlaqədar olaraq ərazidə bitki örtüyü xüsusilə ardıc saqqız meşəliyi çox zənginləşmişdir. Şimal baxarlı yamaclarda meyillikdən asılı olmayaraq, bitki örtüyünün sıxlığı ilk baxışdan özünü biruzə verir. Cənub yamaclarda isə əksinə seyrək və tək-tək sıx topalar özünü göstərir.

Türyançay Dövlət Təbiət Qoruğu ərazisi üçün aşağıdakı bitki növləri səciyyəvidir.

1. Seyrək kisrofit meşə bitkiləri.

Bu bitki tipinə saqqız və ardıc ağac növləri aiddir.

2. Kisrofit dağ bitkiləri.

Bura dağ kisrofit bitkiləri aiddir.

3. Səhra bitkiləri.

Bu tipə aşağı dağ və dağ ətəyi səhra və quru səhra dağ ətəyi və alçaq dağ ətəyi bitkilər aiddir.

4. Yarımsəhra bitkiləri.

Bu tipə efemerlər, efemeroidlər - yovşan, qarağan və sair bitkilər aiddir.

Ərazidən əsasən Qafqazın şərq isti iqliminə məxsus çox meyvəli ardıc, ağır iyli ardıc, qırmızı ardıc, uzunsov ardıc, saqqız, palıd və s. daxildir. Qoruq ərazisində kol cinslərindən sarağan, adi nar, qaratikan, sumax, xırda meyvəli gilənar, dovşan alması, zirinc və s. rast gəlinir. Bəzi yerlərdə soğanaqlı bitkilərə və türpan növləri, quş otu, yovşan və daraqlı ayrıclar əsaslı yer tutur. Burada kol bitkilərindən geniş yayılmış kəvən və efedra koludur.

Qoruq ərazisinin şərq hissəsindən keçən Türyançay çayının yaxın və köhnə keçmiş yatağında onun sahələrində Tuqay meşəsi yayılmışdır. Burada geniş yayılan boz qızılağac, söyüd, qovaq, çaytikanı, sarağan, uzunsaplaq palıd, adi nar, yulğun, yaşıl kol, iydə, murdaşa, böyürtkən kolu və s. rast gəlinir. Qoruq sahəsinin Türyançay sahəsində meşə və digər bitki formasiyalarının yaranması uzun illərin məhsuludur. Bitki aləmi ilə təbii amillər su daşqını arasında qarşılıqlı əlaqə yaşayış uğrunda mübarizə prosesi özünü göstərir. Bu mübarizə ildən-ilə daimi və ya müvəqqəti su axınlarının təsir dairəsinin tədricən sıxışdırılmış axının istiqamətini dəyişdirmiş və çay məcrasını daraltmışdır. Məcranın daraltması öz növbəsində meşə ərazisinin genişlənməsinə burada yeni fitosenozların əmələ gəlməsi onların növ müxtəlifliyinin zənginləşməsinə şərait yaradır. Müşahidə göstərir ki, qoruq ərazisində fitosenozların say və məhsuldarlığının zənginləşməsinə, həm də burada heyvanat aləmi və quşların özünə sığınacaq tapmasında, nəslinin artmasında özünü göstərir.

Türyançay Dövlət Təbiət Qoruğunda Ə.S.Səmədovun 1975-ci ildə apardığı tədqiqatlara əsasən ərazidə 865 bitki növü qeydə alınmışdır. Son illərdə mütəxəssislər tərəfindən ərazidə bitkilərin növ müxtəlifliyinin dəyişməsi üzrə tədqiqatlar dayandırılmışdır. Bu ildən etibarən yeni proqramlar hazırlanaraq nəzərdə tutulan tədbirlər davam etdiriləcəkdir.

Qoruğun heyvanat aləmi

Türyançay Dövlət Təbiət Qoruğunda arid landşaft şəraiti, xüsusilə suyun azlığı bitki örtüyünün başdan-başa olmaması geniş bediend sahələr, isti yay, əvvəllər heyvanlar aləminin nisbətən azalmasına səbəb olmuşdur. Lakin aparılmış tədqiqatlar nəticəsində məməlilərin 12, sürünənlərin 9, quşların 95 növü qeydə alınmışdır. Qoruq yarandığı ildən son dövrədək, heyvanların və quşların sayı və növ tərkibi xeyli zənginləşərək artmışdır. Ərazidə çöl donuzu, qonur ayı, porsuq, saqqal, tülkü, dovşan, dələ, oxlukirpi, vaşaq, yenot, canavar, kaftar və s. heyvanlar məskən salmışdır. Qış aylarında Böyük Qafqazın yamaclarının sərt hava şəraiti qalın qar örtüyünün olması vəhşi heyvanların nisbətən aşağı isti sahələrə xüsusilə də Türyançay Dövlət Təbiət Qoruğuna gəlməyə məcbur edir. Bunun nəticəsində ərazidə qışda məməli heyvanların sayı nisbətən çox olur. Belə ki, Türyançay Dövlət Təbiət Qoruğunun ərazisi vəhşi heyvanların əlverişli qışlaq yeridir.

Qoruq ərazisində əsasən sürünənlərdən müxtəlif ilanlara, kərtənkələlərə və tısbağalara rast gəlmək olar. İlanlardan gürzəyə daha çox təsadüf olunur. Ərazidə yerli quşlardan qırqovul, kəklik, bildirçin, ağbaş Asiya kərkəzi, adi qur-qur, leşyeyən qartal, qara kərkəz, müxtəlif sərçəkimilər məskunlaşmışdır. Payız aylarından başlayaraq Böyük Qafqazın sənub yamaclarının ucqar yerlərindən çoxlu miqdarda sərçəkimilər uçub gəlirlər.

Son illərdə Qoruğun mühafizə işinin düzgün təşkil edilməsi əvvəlki illərlə müqayisədə özünü göstərir. Qoruq ərazisində son vaxtlar bir ədəd belə ağac kəsilməsi halları qeydə alınmamışdır. Türyançay çayının Qoruqdan keçən hissəsindən balıq tutulmasının qarşısı alınmışdır. Hətta Qoruq ərazisindən həşəratların çıxarılmasına, məhv edilməsinə yol verilmir.

Beləliklə, Qoruğun mühafizəsi Qoruq əməkdaşları tərəfindən güclü nəzarətdə saxlanılmaqla baş verə biləcək hər hansı rejim pozulması faktlarının qarşısını ala bilirlər.

Qoruğun relyefini, torpağını, sularını, iqlimini, bitki örtüyünü və heyvanat aləmini əks etdirən 131 səhifədən ibarət "Təbiət Salnaməsi" kitabı yazılmaqla, iki elmi tədqiqat işi üzrə elmi mövzu aparılır.

Məzahir ƏHMƏDOĞLU

Ədalət.- 2012.- 24 yanvar.- S.6.