Qarabağ ağrısı

(Mehman Zeynalovun "Ağrı" (rus dilində) kitabı barədə qeydlər)

1988-ci ilin həyəcanlı fevral günlərində Yevlax şəhərinə ezam edilmişdim. Azərbaycan Kommunist Partiyası MK-nin nümayəndəsi kimi, Moskvadan tapşırıq almış, harınlıqdan və türk millətinə kin-küdurətdən qudurmuş ermənilərin Xankəndində təşkil olunmuş və elə baş mərkəzdən idarə olunan mitinqləri bütün Azərbaycanımızın başı üstündə qara bir dumana dönmüşdü, uşaqdan-böyüyə hamı ayaq üstəydi, milli qəzəbin həddi-hüdudu bilinmirdi.

Belə bir mürəkkəb və çətin qış günlərində Yevlax rayonunun əhalisi də payi-piyada yürüş edib Xankəndindəki xain erməniləri məhv etməyə, onları həmin ərazilərdən qovub çıxarmağa hazır idi.

1988-ci il mart ayının 1-də Yevlax camaatı şəhər partiya komitəsinin qənşərindəki Lenin heykəlinin ətrafına toplaşıb ( yerli icra orqanları ilə məsləhətləşmədən) mitinqə başladılar və təbii ki, mən də mitinq iştirakçısına çevriləsi oldum, çıxış etdim...

Mitinqə xeyli sayda şüarlarla gəlmişdilər. "Rədd olsun ermənilər!" "Xain ermənilərə ölüm!", "Ar olsun!" "Qarabağdan əlinizi çəkin!" və s. Birdən gözüm 6-7 yaşlı bir oğlan uşağının əlində dəftər vərəqinə yazılmış və xətkeşə yapışdırılmış bir yazıya sataşdı: "Qarabağ bizimdir!" uşaq həmin yazını başı üstünə qaldırmışdı...

İndi həmin o uşağın yaşı otuzu keçib, o gənc indi hardadır nə edir, nə düşünür, deyə bilmərəm. Onun ruhundakı o həyəcan dalğaları sönüb-sönməyib, onu da bilmək çətindir... Amma "Qarabağ bizimdir!" yazılmış o iki kəlmə söz məni bərk həyəcanlandırdı, kövrəltdi. O, iki kəlmə həmin o uşağın bəlkə də ilk şeiriydi, ilk hekayəsidi, ilk romanıydı...

Qarabağ müharibəsi çoxlarını şair etdi, bayatılar, qoşmalar yazıldı. Qüdrətli qələm ustaları poemalar, hekayələr, romanlar yaratdı. Filmlər çəkildi, rəsm əsərləri meydana çıxdı.

Bu gün bir oxucu və Qarabağda baş verən hadisələrə yaxından bələd olan bir adam kimi, belə əsərlərin ən qiymətlisini, sənətkarlıq baxımından ən mükəmməlini xalq yazıçımız Elçinin "Qarabağ şikəstəsi" və "Bayaqdar" əsərlərini, istedadlı yazıçımız millət vəkili Aqil Abbasın "Dolu" romanını hesab edirəm.

Qarabağ müharibəsindən yazılıb, yazılır və gələcəkdə də yazılacaq, şübhəsiz...

Bir ay bundan qabağın söhbətidir. Mənim sədaqətli, mehriban dostum həm də iki oğul balanın mənimlə müştərək babası (bu sətirləri yazarkən ötən ilin dekabr ayının 25-də Minski şəhəri yaxınlığındakı sanatoriyaya müalicə olunmaq məqsədilə Bakıdan təyyarə ilə getmiş 28 dekabrda isə həmin ərazidə avtomobil qəzasına düşərək faciəli şəkildə həlak olmuş tanınmış poliqrafçı Adil Abbasovu yana-yana, təəssüflə xatırlamamaq mümkün deyil...) Adil mənə zəng vuraraq dedi ki, sənə bir kitab verəsiyəm, özüm nəşr etmişəm. Qarabağdan yazılıb, rus dilindədir, onu oxu və haqqında mütləq yaz, qardaşımızın qəzətinə, "Ədalət" ə verərik çap edər...

Mən unudulmaz dostuma söz verdim, hüquqşünas alim Mehman Zeynalovun "Ağrı" kitabını oxudum və kitab haqqında fikrimi qələmə aldım.

Müxtəlif millətdən olan iki gəncin (məşhur "Əli və Nino" romanındakı azərbaycanlı Əli və gürcü qızı Nino kimi) nakam məhəbbətindən bəhs edən "Ağrı" romanı Qarabağ haqqında yazılmış əsərlər sırasında özünə yer tutmağa layiqdir, məncə. Həyatda elə hadisələr, elə gerçəkliklər baş verir ki, bəzi hallarda bizlər belə olacaqları, işləri təsəvvürümüzə gətirməkdən uzaq oluruq. Amma gerçəkliyi, reallığı danmaq da düz deyil, faktdan qaçmaq çətin məsələdir. "Ağrı"nın müəllifi Mehman Zeynalovun təsvir etdiyi məkan şəxsən mənə də tanışdır. O kəndin adı Sarovdur. Tərtər-Gəncə yolunun əhatəsindədir. Sarov kəndində çoxdan bəridir ki, azərbaycanlılarla ermənilər qonşudurlar, birlikdə yaşayırlar, işləyirlər, xeyir-şər işlərində də qaynayıb-qarışıblar. Qarabağ müharibəsinin baş verməsində təbii ki, kəndli Aşotun, Akopun günahı yoxdur.

Moskvanın dəstəyilə, Yerevanın iştirakı və rəhbərliyilə başlanan Qarabağ savaşı Sarov ermənilərinin də evlərini tərk etməsinə səbəb oldu. Hitler müharibəsində ümumi düşmənə qarşı vuruşan Əlisultan kişinin oğlu Əjdər qapıbir qonşusu Akonun oğlu Qurqeni ölümdən qorumuşdu, özü həlak olmuşdu. Müəllif Əjdərin fədakarlığını inandırıcı şəkildə qələmə ala bilmiş, erməni Qurqenin sağ qalmasının səbəblərini açıb göstərmişdir. Bir vaxtlar evlərinin, həyətlərinin arasında çəpər olmayan iki qonşunun - Əlisultan kişinin və erməni Akonun balalarını, nəvələrini sən demə, dəhşətli, faciəli günlər gözləyirmiş...

Bütün ermənilər Sarov kəndindən köçüb getdilər.

Lap uşaqlıq çağlarından bir-birini tanıyan, bəyənən, sevən Əlisultan kişinin nəvəsi Tural və erməni Akonun nəvəsi Yeganə üçün Qarabağ müharibəsi sözün əsl mənasında dözülməz bəlaya, müsibətə çevrilir.

Əvvəla, qeyd edim ki, Azərbaycanda, Ermənistanda, Gürcüstanda, Dağıstanda və digər ərazilərdə rus, erməni, gürcü, ləzgi və s. millətlərdən olan qızların azərbaycanlı ailələrə gəlin gəlməsini eşitmişik, görmüşük.

Şəxsən mən belə nikahlara birmənalı qiymət verməkdən çox uzağam, bu mənlik deyil. Bu həm də tale məsələsidir... Bununla belə, iki həmsərhəd millət arasında (həm də Azərbaycanın demək olar ki, bütün ərazilərində məskən salmış erməni ailələri ilə azərbaycanlılar arasında) düşmənçilik yaratmağa səbəb olmuş ermənilərin murdar, bişərəf hərəkətləri birinci növbədə onların özlərini bəlalara düçar etdi, desəm, düz olar. Bu faciələrə bais olmuş erməni "ziyalıları"nın vicdanlarındakı ləkələri dünyanın bütün çayları, selləri yuyub apara bilməz.

Aşağıdakı fakta diqqət yetirin və qiymət verin:

Ermənistan Elmlər Akademiyası 1959-cu ildə M.Nalbadyanın seçilmiş əsərlərini nəşr edib. Həmin əsərlərin I cildində aşağıdakı zəhərli fikirlərə diqqət edin:

"Ey erməni, küçədə zəhərli ilan görüb öldürmürsənsə, eybi yoxdur, lakin türk görüb öldürmürsənsə, sən satqınsan, əclafsan, millətin düşmənisən, erməni deyilsən..."

Bax, budur erməni faşizmi, erməni mənəviyyatının cındırlığı, erməni əxlaqsızlığının mahiyyəti...

Əlbəttə, keçən əsrin sonunda Qarabağda, Ermənistanda baş verən faciələrlə 1905, 1918-ci ildə olan hadisələri müqayisə etmək olmaz. Bu, unudulub yaddaşlardan silinəsi müsibət deyil: 20 min nəfərdən çox azərbaycanlının həlak olması, 50 min nəfərədək adamın yaralanması, rayon mərkəzlərinin, kənd və qəsəbələrin xarabalığa dönməsi dəhşətdir, erməni məkrinin nəticəsidir. Bu faciəni heç bir qüvvə (qərar, qanun) yaddaşımızdan silə bilməz!

Əgər kimsə mənim sözlərimi vecinə ala bilmirsə, əhəmiyyət vermirsə o kəs bizlərdən - səndən, məndən deyil, o kəsə Azərbaycanın qəti dəxli yoxdur!

"Ağır" kitabının müəllifi məni üzürlü hesab etsin ki, mətləbdən bir az uzaqlaşdım, axı, neyləyim, elə fikirlər var ki, yeri gələndə deməsən olmur... Əsərin canı türk oğlu Turalın taleyi ilə bağlıdır və Ermənistan ordusunun tələsinə düşmüş Turalın başına gələn müsibətlər əsərdə real və inandırıcı cizgilərlə təsvir edilmişdir.

Müharibədən əvvəl Tərtərdə, Serov kəndində yaşayan Qevorqovlar ailəsində hər şey sanki qaydasıncaydı. Elə ki, dava başlandı, elə ki, qanlar töküldü, didərginlik həyatı başlandı həmin erməni ailəsi də vəhşiləşib quduzlaşdı, düşmənə çevrildi. Turalı erməni faşistlərinin caynağından alıb (pul verməklə) yaşadıqları Razdana gətirən və qul kimi işlədən Aramın (bir vaxtlar Sarov kəndində qonşu olmuş) obrazında müəllif erməni psixologiyasının iç üzünü aça bilmişdir.

Tural üçün həyətdəki köhnə çardağı yaşayış yeri kimi ayıran Aram əsəbi halda onun üstünə bağırır:

- Əgər atam olmasaydı səni elə buradaca güllələrdim...

Turalın ağır günlərində atası Alayı xüsusi dövlət orqanlarına çağırıb dindirirlər, guya Tural qəsdən əsir düşüb, satqınlıq edib və s.

Alay kişi isə bu böhtanı, şəri qəzəblə qarşılayır və onu sıxma-boğmaya salan Azər adlı (adından hayıf - R.M.) məmura tutarlı cavab verir:

- Alayın oğlu qorxaq ola bilməz. Sənin Bakıda gizlətdiyin oğlanlarından fərqli olaraq, mənim oğlum özü cəbhəyə, döyüşə gedib, sizinkilər kimi qadın paltarının altında gizlənməyib...

Hər gün təhqir olunan, söyülən, döyülən Tural Razdanda cəhənnəm əzabı çəkir, sevdiyi erməni qızı Yeganənin (Aramın qızı) ailəsində həyəcanlı, kədərli günlər yaşamalı olur, hər iki gənc çətinliklə, qorxulu olsa da bir-birilə görüşə bilirlər, Sarov kəndində olduğu kimi doğmalaşırlar. Əsərin müəllifi Turalın doğma yurduna qayıtmasını həll etmək məqsədilə atası Alayla keçmiş qonşuları Qurqeni Tiflis şəhərində görüşdürür. Erməni tərəfi çox böyük məbləğdə (beş yüz min dollar!) pul tələb edir və nəticədə bu məsələ baş tutmur. Həyatsa davam edir. Turalla Yeganə gizli görüşürlər, bu zülmdən qurtarmaq üçün planlar qururlar, çıxış yolları axtarırlar. Hətta Turalın Yeganədən oğlu da olur (qadın yalandan deyir ki, uşaq müharibədə gəbərmiş əri Vartaşesdəndir...)

Turalla Yeganə bir gecə qaçmaq qərarına gəlirlər və ümidlə yola düşürlər.

Yollarda erməni quldurlarına rast gələn Tural həlak olur, Yeganə isə tapança ilə özünü öldürür.

Belə bədbin, faciəli sonluqla bitən "Ağrı" romanı Qarabağ faciəsinin ağrılı-acılı bir epizodudur, desək, yerinə düşər. Əsərin müəllifi hörmətli Mehman Zeynalov belə bir çətin mövzuya müraciət etməklə bir vətəndaş və yazar kimi məqsədinə nail ola bilmişdir. Əsərin dili sadədir, oxunaqlıdır, kiçik başlıqlarla qələmə alınmış roman adamı yormur, asan oxunur.

Düşünürəm ki, əhəmiyyət və qiymət verən təpərli (imkanlı!) şəxslər xərcini çəkə bilsə, ( və ya dövlət vəsaiti hesabına) bu əsərin süjeti üzrə çox maraqlı kino-film yaratmaq mümkündür.

"Ağrı" çağdaş dünyamızın müharibəyə "yox!" deməsinə çağırışdır.

Və mən qətiyyən şübhə etmirəm ki, iki milləti düşmən edən, gül kimi Qarabağımızı viranəyə çevirən, qanlar tökən, evlər yıxan xaçpərəstlərin hamısının yeri cəhənnəmdir!

Sonda. Yaz, Mehman müəllim, qələmin sönməsin, uğur olsun!

Ramiz Məmmədzadə

Ədalət.- 2012.- 25 yanvar.- S.7.