Dağlardan gələn fəlsəfə

Görkəmli filosov, ictimai və dövlət xadimi, BDU-nin kafedra müdiri İzzət Rüstəmovun 80 illik yubileyinə

Dünya fəlsəfəsinin başlanğıcı hesab ediliən istər Şərq fəlsəfəsi və istərsə də Qərb fəlsəfəsinin yaradıcı dühaları həmişə öz mülahizə və fikirlərini təbiətə istinadən izah etmiş və onun fonunda cəmiyyətin tarixi, iqtisadi və ictimai-siyasi istiqamətlərini ümumiləşdirməyə çalışmışdılar. Bu da təsadüfi deyildir. Bizim təbiətlə bağlı, günümüzə ərmağan olmuş bir ömür çərçivəsində bunları yaşaya-yaşaya həmişə iç edə bilməyə çalışmışıq. Əlbəttə hər kəs öz çiyninə düşən yük qədər, ağırlıq qədər...

Fikirləşəndə, belə qənaətə gəlmək olar ki, təbiət öz füsunkar gözəlliyi ilə bizi zaman-zaman məftun edə bilmişdir. Onun durnagözlü bulaqlarının, zümzüməli çaylarının notsuz, bəstəsiz şərqiləri ömrümüzə, günümüzə elə daxil olmuşdur ki, bu sehrin , bu tilsimin içində gücümüz ancaq şüurumuzu, ağılmızı itiləməyə çatmışdır. Ürəyimizə təpər olan çeşmənin pıçıltısından, nədənsə, axar çayların səsi, qıjıltısı, şərqiləri daha cəlbedici olmuşdur. Ancaq məsələ bundadır ki, bu səsləri, bu şərqiləri yaradan onun alt qatında bütövləşən və hələ də fərqinə varmadığımız daş parçaları, qaya parçalarıdır. Həmişə, zaman-zaman, səsi qulaqlarmızda əks-səda verən Qobustan qayaları, Qobustan daşları kimi...

Bu baxımdan axar çaylar, fərqinə vara bilmədiyimiz, giley-güzarmızın, şikayətimizin, ağrılarmızın mənbəyi və mənsəbi olan Zamandır. Ancaq onun alt qatını təşkil edən bizlər, cansız çay daşlarından fərqli olaraq bəşərin və talenin bəxş etdiyi canlı adlanan Tanrı bəndələri və insanlarıyıq. Və biz, bu, bəxş edilmiş tale çevrəsində Zamanın içində nəfəsimizlə, ruhumuzla doğula bilirik, yaşaya bilirik...

Bu zaman nəhrinin bir dan üzündə Gədəbəyin Keçəl dağ yaylağında İzzət müəllimin anası Tavat ana üzünü Tanrı Günəşinə tərəf tutaraq bir salavat çevirdi. Onun, səhərin bu sübh çağına ünvanlandığı duaları mənim ana babamın adına yurd yeri kimi qalmış Tanrıverdi boynundan dolaylanıb üzü Göycə gölünə, İrəvan çuxuruna qədər, elə həmin sübhün havasına, mehinə qatılmış, mehinə tutulmuşdu.

Onda hələ, Zaman öz nəhrindən və öz təhnəsindən, qapalı sərhədlər çevrəsində mövcud və hakim idelogiyanın "düşməni" hesab edilən bir çox filosofların, şairlərin, yazıçıların, bir sözlə ziyalılarımızın daşını daş üstə çevirərək, onların bəxtini, taleyini sürgünlərə, katorqalara, güllələrə bağlamışdı. H.Cavidlə, Ə.Cavadla, M.Müşviqlə, H.Hüseynovla və bir çox ziyalılarımızla davam edən qanlı-qadalı otuz yeddi içimizdə sıralana-sıralana, bu Zamanın dalğalarında yeni-yeni dünyaya gəlmiş filosoflarmıza, bir sözlə bütün yazarlarmızın qələminə örnək ola biləcək, sipər ola biləcək və iç dünyalarında gizli bir milli, fəlsəfi və ictimai şüurun formalaşmasına xidmət edəcəkdir.

Bax onda zamanın bu keçməkeşli günlərində İzzət müəllimin Gədəbəydə öz ulu babasının adını daşıyan Düz-Rəsullu kəndindəki yeddi illik kənd məktəbinə qədəmləri və atdığı addımlar onda yeni-yeni fikirin izlərini qoyacaqdır. Bu fikirlər, Düz-Rəsullu ilə Çayrəsullu kəndi arasında, hələ onda araba yolunu xatırladan yeddi-səkkiz kilometrlik daşlı, çınqıllı, yazlı, payızlı və qışlı bir yolda öz axarının izlərini qoyacaqdır. Bu izləri gerçəkləşdirən Çayrəssullu kənd orta məktəbində aldığı təhsillə bağlı və bu təhsildə yer almış klassik şair və yazıçılarımızın əsərlərindəki milli və bədii dəyər onun daxilinə qaynaq olmuş prosesə çevriləcəkdir.

O, bu yolların şaxtalı, boranlı günlərində klassik şairimiz M. Fizulinin " Salam verdim rüşvət deyil deyə almadılar" misrasını, M.P.Vqifin " Bu cahanda hər nə gördüm əyri gördüm, özgə babət görmədim" misrasını, M.F.Axundovun qaranlıq dünyanın içindən üstümüzə dolaylanmış "Aldanmış kəvakib" və bizləri öldürüb, dirildən "Ölülər" əsərlərini, M. Ə. Sabirin "Fəhlə sən də özünü bir insanmı sanırsan" misrasını, C.Məmmədquluzadənin " Danabaş kəndinin əhvalatı" və yaxud da "Poçt qutusunu" öz içində gerçəkləşdirə-gerçəkləşdirə nöqtəsini, nidasını ömrünün darülfün illərinə saxlayacaqdır.

O, bu yolların yaz və payız fəslində M.Ş. Vazehin, M. Lermontovun, Karamzinin, B. Marlinskinin romantizimlə dolu şeirlərini təbiətlə, sevgiylə həmahəng bir duyğu çevrəsində, indi özəlləşdirdiyi, o vaxt " Port-Port " bulağı adlanan bulağın üstündən Cənuba istiqamətlənmiş Günəşin qürub üfüqləri altında bir yaz havası, bir payız havası altında ovxarlana-ovxarlana yaşayacaqdır. Bu yaz və payız rənglərinin içində bir fəlsəfi dünyanın romantik cizgilərini cızacaq, xəyala dönmüş baxışlarında və bir də "Töləki" ağacının qızılı rəngə çalan yarpaqlarından əsən səhər mehini dərib içindən, könlündən keçirəcəkdi...

Bax onda, onun Darülfün illərindəki təhsilindən sonra dissertasiya işinin əsası olan və özü qeyd etdiyi kimi, " Görkəmli jurnalist, darvinçi alim, pedaqoq, maarifçi-demokrat", təkcə Azərbaycan xalqının deyil, həm də bütün Türk dünyasının iftixarı sayılan, "Əkinçi" qəzetiylə mətbuatımızın ilk təməlini qoyan Həsənbəy Zərdabinin fəlsəfi baxışları çözələnib, saf-çürük edilib işıqlandıracaq içimizi, çölümüzü. Azərbaycanın görkəmli filosofu İzzət Rüstəmov bax onda daxilində zaman-zaman cücərtdiyi bir poetik və fəlsəfi fikiri epiqraf edib, bu monoqrafiyanın üstünə belə də yazacaq " Bunlar sənin oğullarındır, Azərbaycan".

Bu monoqrafiyada görkəmli filosofumuz İ.Rüstəmov böyük şəxsiyyət və böyük maarifçi H.Zərdabinin təkcə ictimai-siyasi fəlsəfi baxışlarının dəyərləndirilməsi və qiymətləndirilməsi ilə məhdudlaşıb qalmayacaq, həm də onun qaranlıq və boğucu dünyadan bu günümüzə ərmağan olmuş milli potensialının təkanverici imkanlarının formalaşmasını da öz oxucularına layiqincə çatdıra biləcəkdir.

Bu, çox möhtəşəm və bizim mənəvi dəyərlərimizə layiqli töhfə olan monoqrafiya hörmətli filosofumuz İ.Rüstəmovun gələcək baxışlarının bir filosof kimi formalaşmasında və müraciət etdiyi qarşıdakı əsərlər və problemlərin həlli üçün açar rolunu oynayacaq,

Bütün bunlar öz şərəfli və layiqli yerini "M.F.Axundov", "A.A.Bakıxanov" və " XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda təbii-elmi və fəlsəfi fikrin vəhdəti" əsərlərində daha mükəmməl və obrazlı şəkildə oxucuların stolüstü kitabına, yeni yazılan əsərlərin mənbəyinə çevriləcək.

O, M.F.Axundov yaradıcılığında, təkcə ağrılarımıza, dərdlərmizə yük olmuş qaranlıqların açılmasını deyil, həm də onun bugünkü dilimizə açar olmuş ana dilimizin, əlifbamızın formalaşmasında, dövrünün, eləcə də bu günümüzün ictimai-siyasi həyatında tutduğu mövqeyinin fəlsəfi təhlilini sıralaya bilmişdi. Eyni zamanda İzzət müəllim bir filosof kimi, Azərbaycan dramaturgiyasının ilk banisi və nasiri M.F.Axundovun, alman Bondeyştet tərəfindən şeirləri oğurlanan və Avropada yüzdən artıq müsiqi yazılmış, o dövrün görkəmli romantik şairi, M. Ş.Vazehin layiqli tələbəsi kimi formalaşdığını, o dövrün rus romantik şair və yazıçıları ilə yaxın bağlantılara malik olduğunu, rus poeziyasının təməlinin qoyulmasında əvəzsiz xidmətləri olmuş, klassik rus şairi A.S. Puşkinin ölümündən kədərlənərək ona şeir həsr etməsini və Rusiyanın görkəmli tənqidçisi N.O.Çernişevskinin "Zurna" almanaxında çap etdirməsinin ədəbi aləmə açıqlanmasının geniş şərhini vermişdir.

Xiristiyan dünyasında bir general kimi xidmətlərindən peşmançılıqhissi keçirən və buna görə də həc yolunda, həccə çatmamış öz dünyasını dəyişmiş Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyəti, "Gülustani irəm" əsərinin müəllifi, ictimai-siyasi xadim A.Bakıxanovun ədəbi- bədii yaradıcılığı, fəlsəfi baxışları onun fəlsəfi-etik əsərlərində əsas yerlərdən birini tutur.

"XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda təbii-elmi və fəlsəfi fikrin vəhdəti" əsəri hörmətli filosofumuzun doktorluq müdafiə əsəri kimi onun bədii və fəlsəfi təfəkkürünün, tam formalaşmasında mühüm rol oynamış və onun şah əsəri olaraq, keçən əsrin əvvəllərinin olduqca ziddiyyətli, qarmaqarışıq bir dövründə cərəyan edən və gələcəyimizin çiçəklənməsinə ünvanlanmış tarixi, ictimai və siyasi baxışlarının zümrüd qaşına çəkən ziyasını, işığını bizlərə ərmağan edə bilmişdi.

Ümumən, klassik şərq və qərb filosoflarından, eyni zamanda Azərbaycanın klassik filosofları Bəhmənyardan, Eynəlgüzatdan, Şührəvərdidən, Yəhya Şühvərdidən, Siracəddin Urməvidən üzü bəri və dövrümüzün H.Hüsenov, Z.Göyüşov, Firudin Köçərili, C.Əhmədli, T.Rəsulov, C. Mustafayev, H.İmanov kimi görkəmli filosofları ilə yanaşı tarixin səhifəsində yaradıcılığı və fəlsəfi baxışları tədqiqat obyektinə çevrilmiş görkəmli filosof İzzət Rüstəmov, təkcə yuxarıdakılarla kifayətlənməmiş, pedaqoji fəaliyyətində də ziyalılığın və fəlsəfi fikrin formalaşmasında mühüm və layiqli yerlərdən birini tutur.

O, ictimai və dövlət xadimi olaraq, uzun illər özünə təcrübə etdiyi fəlsəfə elminin bu və ya digər sahələrinin nəticəsi kimi, AR Nazirlər Kabinetinin Baş Nazirinin müavini kimi də bacarıq və qabiliyyətini, bədxah qonşumuz Ermənistanın işğalçılıq müharibəsi nəticəsində yerindən, yurdundan yurd olmuş qaçqın-köçkünlərimizin narahat dünyasının aradan qaldırılmasına sərf edə bilmişdi və bununla az da olsa rahatlıq tapa bilmişdi.

Bu yazıda hörmətli filosofumzun kövrək hisslərinə toxunmaq istəməzdim, ancaq məcburam, qeyd edim ki, bu elan olunmamış müharibədə Vətən uğrunda qəhrəmancasına həlak olmuş Azərbaycanın Milli qəhrəmanı Məzahir Rüstəmovun atası olaraq bu illər ərzində nələri yaşamamışdı o, və mən Məzahirin qəhrəmalığını 2008-ci ildə nəşr edilmiş "Göy üzündə qərib ağlar" kitabıma daxil etdiyim "Gədəbəy şəhidləri" poemamda ifadə etmişəm.

Qeyd edim ki, İ.Rüstəmov təkcə bir filosof kimi deyil, həm də təbiəti, keçmişin ənənəvi dəyərlərini, insani keyfiyyətləri özündə əks etdirən və isti münasibətlərə bağlı bir filosof, bir ziyalı, hər şeydən əvvəl isə alicənab bir insan kimi tanınmışdı

Əlbəttə, həm yaxşı insanlar haqqında, həm də mənim ixtisas peşəmdən kənar, fəlsəfi baxış və ümumiləşdirmələri özündə birləşdirən filosoflar haqqında fikirləri, deyimləri və sözləri bir-birinə cilalamaq, ilgələmək olduqca çətindir.

Eyni zamanda hörmətli yubilyarımız, İzzət müəllim Rəmə adlanan örüş yerinin ayağında, Duzdağ deyilən yerdə mövcud olan və "Port-port" adlanan bulağı düzəldib adını "İzzət bulağı" qoymuşdur, belə fikirləşdim ki, bu yazıya bir "İzzət bulağı" əlavəsi ilə yubilyarı təbrik edim.

Bu bulağın yaşı, əzəli qədim,

Yol üstü, çox sayda, mərd yola salıb.

Salavat bilib də üzə çəkmişik,

Neçə qəm, kədəri, dərd yola salıb.

Elə aynalanıb neçə diləkdə,

Gülüb, çeşmələnib qarda, küləkdə,

Gəlib dualanıb hür də, mələk də,

Neçə yad baxışı, bəd yola salıb.

Dönüb ziyarətə, pirə dönübdü,

Göydəki ruhlar da, yerə, dönübdü,

Dil açıb bu Rəmə, dərə dinibdi,

Ocaq olub qalıb, yurd olub qalıb.

Qədim kurqan kimi Duzdağa bir bax,

Böyründə, başında yüz dağa bir bax,

Düşmən olmuşlara gözdağı, bir bax,

Duyub, duyğulanıb, sərt olub qalıb.

Çiçək düymə-düymə, gül düymə-düymə,

Şeh küsüb tökülər, əl, dəymə, dəymə,

Ocaqda kömbəsi, kül düymə-düymə,

Dəyirman ununa, şərt olub qalıb.

Seçib, seçmələyib doğmanı, yadı,

Qalıb ağızlarda, dodaqda dadı,

İzzət bulağıdı çoxdandı, adı,

Neçə namərdləri, pərt yola salıb.

Bu bulağın yaşı, əzəli qədim,

Yolüstü, çox sayda, mərd yola salıb.

Salavat bilib də üzə çəkmişik,

Neçə qəm, kədəri, dərd yola salıb.

Fəxri Müslüm

Ədalət.-2012.-31 yanvar.- S.6.