GÜNAHSIZ MƏHBUS

(əvvəli ötən saylarımızda)

SEMİNARİSTİN NAKAM ÖMRÜ

Gül budağına xar həris olan kimi, cavan müəllimlərə də bimürvət ciyər vərəmi hərisdir.

Soltan Məcid Qənizadə 1905-1908-ci illərdə seminariyada Azərbaycan şöbəsinin müfəttişi

Zülfüqar bəy Hacıbəyov Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasına 1899-cu ildə qəbul olunmuş, 1904-cü ildə əla qiymətlərlə qurtarmışdır. Həmin ili Seminariyanı on yeddi nəfər azərbaycanlı gənc bitirmişdi. Həsən Sultanov Zəngəzur qəzasından, Möhsün Cabbarxanov İrəvandan, Əli Terequlov - Tanrıqulov (Tiflisdən), Əbdülqədir Əlqədari Dağıstanın Kürə nahiyəsindən (məşhur tarixçi-alim Həsən Əlqədarinin (1835-1910) oğlu idi), Müslüm Maqomayev - Çeçenistandan, Osman Əfəndiyev - Qazax qəzasının Şıxlı kəndindən, Üzeyir bəy Hacıbəyov, Azad Əmirov, Zülfüqar bəy Hacıbəyov, Abbas İsmayılbəyov - dörd nəfər isə Qarabağın Şuşa şəhərindəndir. Onlar Seminariyanı müvəffəqiyyətlə bitirib müəllimlik şəhadətnaməsi aldılar.

Tələbələrinin müvəffəqiyyətlərindən sevinən Firudin bəy Köçərli "Şərqi-Rus" qəzetində çıxış edərək yazırdı:

"Əziz və mehriban balalarım, Seminariyada aldığınız bilik və mərifəti cəhalət və nadanlıqda qalan qardaşlarınıza sərf edin. Cəhd edin ki, Sizi sevsinlər, sizə etibarları olsun. Burdan apardığınız elm və tərbiyəni elə yüksək və hündür məqamda saxlayın ki, nuru ətrafı da işıqlandıra bilsin.

Müəllimlik ağırdır, ancaq pak və müqəddəs xidmətdir. Zəhmət çəkin səy edin ki, vəzifənizi kamalınca, layiqincə yerinə yetirəsiniz. Sizin tərifiniz bizi xoşhal və başı uca edəcəkdir, eybiniz isə məyus və məlul qılacaq. Əlbəttə, bizi məyus etməyi özünüzə rəva görməzsiniz... Əziz balalar, inanıram ki, siz xalqa sidqi-dil ilə qulluq edəcəksiniz".

Yuxarıda adları çəkilən seminaristlərin hər biri ömürlərinin sonuna kimi əziz müəllimləri Firudin bəy Köçərlinin xidmətini ehtiramla yad etmişlər. Hələ 1909-cu il avqustan 20-də "Tərəqqi" qəzetində çıxış edən Üzeyir bəy Hacıbəyov sevimli müəllimi Firudin bəyin yad bir şəhərdə onlara doğma ata qayğısı göstərdiyini, şirindilli məqalələri ilə tərbiyə və təlimin lüzumu və vacibliyi haqqında vazeh bəyanlar buyurduğunu iftixarla yazmışdır.

1910-cu ildə Firudin bəy Seminariyanın keçmiş müfəttişi Aleksey Çernyayevskinin (1840-1894) ibtidai məktəb şagirdləri üçün yazdığı "Vətən dili" dərsliyinin yeddinci nəşrini hazırladı. Bu uğura sevinən Üzeyir bəy həmin ili beş mart tarixli nömrəsində yazırdı: "Vətən dili" üsuli-sövti üzrə tərtib olunmuş təlim kitablarının anası mənziləsindədir. Seminariyanın elmi-ilahi müəllimi olan məşhur pedaqoq və yazıçılarımızdan möhtərəm Firudin bəy Köçərli cənabları tərəfindən islah edilib, gözəl surətə salınıbdır.

Firudin bəy cənabları kimi üsuli- tədrisə və ədəbiyyata mükəmməl surətdə aşina olan bir zatın iştirakı "Vətən dili"nin faydalı və lüzumlu bir kitab olduğu təmin edir".

Möhtərəm oxuculara yaxşı məlumdur ki, 1904-cü ildə Seminariyanı müvəffəqiyyətlə bitirən bu gənclərin hər biri Azərbaycan ədəbiyyatında, maarifində və musiqi aləmində əvəzsiz mütəxəssislər oldular. Sevimli müəllimləri Firudin bəy Köçərlinin inamını doğrultdular.

Yalnız bir nəfərin ömrü və pedaqoji fəaliyyəti çox qısa oldu. Zülfüqar bəy Məmmədəli bəy oğlu Hacıbəyovun. Yeri gəlmişkən onu da qeyd etmək lazımdır ki, bəzi tədqiqatçılar soyadına görə, səhvən onu Üzeyir bəy Hacıbəyovun böyük qardaşı olduğunu yazıblar. Yalnız mərhum tədqiqatçı-alim Mirabbas Aslanov arxiv sənədlərinə əsaslanaraq Zülfüqar bəyin Üzeyir bəy Hacıbəyovun qardaşı yox, əminəvəsi olduğunu, Şuşada rus-tatar məktəbində və Qori Seminariyasında kurs yoldaşı olduğunu üzə çıxartmışdır. (Bax! "Üzeyir bəy Hacıbəyov gündəlik yazmış olsaydı" kitabçası, Bakı, 1994-cü il, səh.16-da).

Seminariyanı əla qiymətlərlə bitirən Zülfüqar bəyə bir il on ay Gəncədəki sənət məktəbində müəllimlik etmək qismət oldu.

Gəncədə müəllimlik etməklə yanaşı Zülfüqar bəy də dayısı Firudin bəy Köçərli kimi kəndbəkənd düşərək Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında itib-batmaqda olan məlumatları toplamaqla məşğul olmuşdur. O, istirahət bilmədən uzaq dağ kəndlərindən sorağını aldığı aşıq şeirini, divan və cüngləri əldə etməyə payi-piyada yollanmışdır. Zülfüqar bəyin Füzuli adına Respublika Əlyazmaları İnstitutunun elmi arxivində sevimli dayısı Firudin bəyə yazdığı cəmi üç məktubu saxlanır. Məktubun ikisində o, dayısına "Qibləgahım", birində isə "əziz dayım" deyə müraciət edir. Və "Zülfüqar Şamani" təxəllüsü ilə imzalayıb.

Birinci məktub

"Əziz dayı!

Mənim təyinatımı Yelizavetpola (Gəncə) verdilər. Sabah ora yola düşürəm. Sizə salam göndərirəm. Təyinatıma kömək etdiyiniz üçün minnətdarlığımı bildirirəm. Hamıya salamım var. Sizin Zülfüqar. 5 sentyabr 1904-cü il".

Zülfüqar bəydən yaligar qalan ikinci məktub da 1904-cü il dekabrın 14-də yazılıb: "Qibləgaha! Ərzi-salamımı hüzurunuza yetirəndən sonra məlum edirəm ki, biz Əyricəyə (Əyricə - Bərdə rayonunda kənd. Firudin bəyin atası Əhməd ağanın bu kənddə tut bağı və əkin sahəsi vardı. Ailəsi qış fəslini Əyricə kəndində, yaz və yay fəslini isə Şuşada yaşayırdılar - Ş.N.) iyirmi üçündə gedəcəyik. Əgər Siz və yainki uşaqlar bu günlərdə gəlsəniz, xəbər versəniz, gözləyək, bir yerdə getməyimiz çox yaxşı olardı. Baqqi, Allah, Zülfüqar. Ruzi-düşənbə. 14 dekabr".

Üçüncü məktub:

"Qibləgaha! Çoxdandır ki, məktub-müşfiqanəniz vüsul olub qəlbimi şad və könlümü abad etmişdi. Nəhayət, məktəbimizə təzə bir rəis qoyulmaq cəhətinə şığqilim artıq olub, cavabını əda etməyə macal tapmayırdım. İndi bu neçə kəlimatı hüzurunuza göndərib, üzr istəyirəm və salamımı əziz mehribanə Badisəba bacı xidmətinə yetirib, bu mahi-mübarəki-ramazanda etdiyi ibadət və itaatın məqbulunu Xudavəndi-Həqqimdən dilərəm. Allah.

Zülfüqar Şamani,

6 noyabr 1904-cü il. Gəncə"

Qarda-boranda uzaq yollar qət edən fədai Zülfüqar bəy 1906-cı ildə ciyər vərəmi xəstəliyinə tutulur.

Dayısı Firudin bəy Köçərli bu bəd xəbəri eşidib Gəncəyə gəlir. Bacısı oğlunu Tiflisə gətirib adlı-sanlı həkim Məmmədrza ağa Vəkilova müalicə elətdirir. Ciddi müayinədən sonra Məmmədrza ağa bildirir ki, xəstəlik çox şiddətlidir, bacınız oğlu vaxtında həkimə müraciət etməyib, müalicənin heç bir köməyi olmayacaq.

Çarəsiz qalan Firudin bəy bacısı oğlu Zülfüqar bəyi Qoriyə gətirib seminariyanın həkimi Barsukova da göstərir. O da eyni diaqnozu təyin edir.

Əlyazmalar İnstitutunda Firudin bəyin arvadı Badisəba xanıma yazdığı xeyli məktubu saxlanılır.

1906-cı il 18 mart tarixli məktubundan:

"...Zülfüqar Əbdürrəhman ağa (1867-1931, Firudin bəyin qaynıdır - Ş.N.) gətirdiyi şəkər çörəyinin birini tamahı düşüb yeyibdir və həmin şəkər çörəyi onu bərk pozubdur. İmdi yorğan-döşəkdə yatır və gün-gündən zəif düşür. Dünən Məmmədəli bəydən (Zülfüqar bəyin atasıdır - Ş.N.) tel var idi. Zülfüqarın əhvalını soruşur. Mən də cavab yazdım ki, həkimlər məsləhət görürlər onu Suxuma göndərməyi".

1906-cı il 22 mart tarixli məktubundan:

"...Hamımız salamat varıq. Zülfüqar da yavaş-yavaş yaxşı olur. Uşaqları öpərsən və Həcər də (Firudin bəyin övladlığa götürdüyü qızdır - Ş.N.) sənin əlini öpür. Zülfüqar da salam edir zamınıza. Mən də Cənnətimi öpürəm və xəyalla günümü xoş keçirirəm".

Həmin il 25 mart tarixli məktubundan:

"...Allah sənə insaf versin. Mən indi, bu saat uşaqlar ilə gələ bilərdim, amma Zülfüqar günü-gündən geri gedir, bilmirəm nə eləyim. Qalmışam mat-məətəl. Onu bu halda qoyub gedə bilmirəm. Havalar da düzəlmir ki, onu Suxuma göndərəm Ağalar ilə..."

İyirmi bir yaşı tamam olmayan Zülfüqar bəy Hacıbəyov 1906-cı il aprelin 15-də Qoridə vəfat edir. Qori şəhər qubernatorunun rəsmi icazəsi ilə Firudin bəy nakam bacısı oğlunu Qarabağa gətirir. Həmin ili mayın 9-da "İrşad" qəzetində,"Əcəlsiz ölənlərimiz" məqaləsində ölkədə səhiyyə xidmətinin zəif olmasından vaxtsız, cavanikən ölənlərin acınacaqlı halına acıyır. Firudin bəy ürəkağrısı ilə yazır ki, əcəlsiz ölənlərin günahkarı ara həkimlərinin "müalicəsi" və möminlərin duasıdır: "Bu yaxınlarda həmşirəzadəm - bacım oğlu Zülfüqar bəy Hacıbəyovun nəşini dəfn etmək üçün Qoridən Qarabağa Bərdə qəriyəsində olan İmamzadə hüzuruna aparmışdım..."

Bu vaxtsız ölüm hamıdan çox həmyerlisi, altı il seminariyada birgə oxuyan Üzeyir bəy Hacıbəyovu yandırıb-yaxır. Üzeyir bəy sevimli müəllimi Firudin bəy Köçərliyə göndərdiyi başsağlığı məktubunda yazırdı: "Zülfüqar bəy öldü. Bu bir acı həqiqətdir! Nakam öldü! Valideyni Zülfüqar bəy adlı bir oğul itirdisə, biz Zülfüqar bəy adlı bir adam itirdik ki, xalqımız üçün yıxılmaz, qaralmaz bir sütun olacağı ap-aşkar idi! Birəhim tale əziz və sevimli yoldaşımızı əlimizdən aldısa, onun əməl və əfkari-alisini ala bilmədi. Onların səmərəsi dostumun ruhunu şad edəcəkdir. Bu, bizim təsəllimizdir".

Seminariyanın musiqi müəllimi Mixail Leontyeviç Pekker Zülfüqar bəy Hacıbəyovun şəxsi işinə yazdığı rəydə göstərir ki, bütün əsas fənləri əla qiymətlərlə oxuyan seminarist Zülfüqar bəy gələcəyin istedadlı musiqiçisi olacaqdır.

Musiqiyə böyük həvəs göstərən Zülfüqar bəy 1904-cü ildə seminariyanın orkestrində həmyerliləri Üzeyir bəy Hacıbəyovla, Azad Əmirovla və Müslüm Maqomayevlə birgə əla ifaçılıq fəaliyyətinə görə pula mükafatlandırılmışdır.

Ciddi təhsil ocağı olan Seminariyada belə bir qayda vardı: jurnalda şagirdlərin ad və familiyası əlifba sırası ilə yox, əlaçıların adı birinci yazılırdı. Zülfüqar bəy Hacıbəyov təhsil aldığı altı il müddətində adı həmişə birincilər sırada olmuşdur.

Zülfüqar bəy Məmmədbəy oğlu Hacıbəyov 1885-ci ildə Şuşada anadan olmuşdur. O, Firudin bəy Köçərlinin bacısı Afərin xanımın oğlu idi.

Şəmistan Nəzirli,

istefada olan polkovnik-leytenant

Ədalət.-2013.-9 aprel.-S.7.