"Kitabı necə ələ götürməyi, vərəqləməyi bilmirik"

Müşfiq XAN: "Hər bir ölkəni onun ədəbiyyatı yaradır, onun ədəbiyyatı qoruyur, onun ədəbiyyatı gələcəyə daşıyır"

"Ümidlərin izi ilə", "O", "Tənha canavar", "Sonuncu hədiyyə", "Ünvansız sevgi". Bunlar Müşfiq XANın kitablarının adlarıdı. Ümidlərin izi ilə kitabını Şəmil Sadiqlə birgə yazıb. Detektiv janrda yazan Müşfiq XANın "Sonuncu hədiyyə" romanını oxumuşam və bəyənmişəm. Dilin sadəliyi, hadisələrin bir süjet xətti boyunca səliqəli şəkildə cərəyan etməsi oxucunu yormur. Əksinə, istəyirsən bu hadisələrə qoşulub, qəhrəmanlardan birinə çevriləsən. Müşfiq XANın üslubu belədi. O biri əsərlərində də eyni üsluba sadiq qala bilib.

Müşfiq XANın bəyəniləsi işlərindən biri də onun kitabçılıqla məşğul olmasıdır. "Hədəf Nəşrləri"nin direktorudur. Bu günə qədər xeyli sayda elmi, metodik və bədii kitablar nəşr ediblər. Tez-tez kitab sərgiləri keçirirlər. Ədəbiyyata xidmət etmək mübarək işdi. Müşfiq XAN həm də yaxşı dostdu. Hər kəsin qayğısına qalmağı bacarır. Əsasən də ədəbiyyat adamlarına diqqət göstərməyi bacaran adamı tanımayanlar da tanısın.

- Azərbaycan başdan-başa apteklər, ərzaq mağazaları, şadlıq evləridi. Çünki biznesin bu sahəsində gəlir çoxdu və daha çox olması üçün də münbit şərait var. Siz isə kitab biznesi ilə məşğulsuz. Maddi mənada xeyli itirmiş olarsız...

- "Hədəf Nəşrləri"nin təsis olunmasından 4 il keçir. Nəşriyyatın direktoru mənəm. Təsisçi də Şəmil Sadiqdi. Şəmil bəy də ədəbiyyatçıdı. Bu işlə məşğul olmağımızın birinci səbəbi odur ki, ədəbiyyata daxili marağımız var. Əvvəl "Hədəf" Kursları yaratdıq. Məqsədimiz orta məktəb şagirdlərinə, ali məktəbə qəbul olmaq istəyənlərə, dil öyrənənlərə yardım etmək idi. Təbii ki, belədə kitaba da tələbat yarandı. Təhsil Nazirliyinin, TQDK-nın kitablarından başqa əlavə dərs vəsaitləri də nəşr etməyə başladıq. Prosesdə öz müəllimlərimizin əməyindən istifadə etdik, onlar da daha canla-başla çalışdılar. Tədris kitablarının ərsəyə gəlməsində daha çox qayğı rol oynayır. Bədii kitabda biznes əsas məqsədə çevrilə bilər, təhsil kitablarında isə insanları biliyə çatdırmaq ehtirası birincidi. "Hədəf" metodik kitabların nəşri ilə tanınmağa başladı. İki il ərzində 40-a qədər metodik kitablar hazırladıq. Sonra özümüzü uşaq ədəbiyyatında sınamaq istədik. "Hədəf Nəşrləri"nin "İNCİ" uşaq ədəbiyyatı silsiləsini təsis etdik. Həm metodik, həm də uşaqların dünyagörüşünün artması üçün bədii kitablar nəşr etməyə başladıq. Bura nağıllardan tutmuş, uşaqları maraqlandıran mövzularda bir çox nəşrlər daxil edildi. Seyid Əzim Şirvaninin "Uşaqların baharı", Qasım bəy Zakirin hekayələri, nağılları, Dədə Qorqud dastanının uşaqlar üçün sadələşdirilməsi, dünya ədəbiyyatından olan nağıllar məhz bu silsiləyə aiddir.

- Və gəldiz o mərhələyə çatdız ki, artıq öz romanlarınızı nəşr etməyə başladız...

- Ötən ildən romanlarımı nəşr etməyə başladıq. Həmin dövrə qədər başqa bədii ədəbiyyatımız çıxmamaışdı. Artıq tərcümə kitabları, gənc yazarların əsərlərindən ibarət topluları nəşr teməyə başlamışıq. "XAN" bədii ədəbiyyat silsiləsi yaratdıq. Açılışı belədi: Xalqımız, Azərbaycanımız Naminə. Bu silsilələri 3 yerə böldük: milli ədəbiyyat-klassiklər, çağdaş ədəbiyyat, tərcümə ədəbiyyatı. Daha çox detektiv ədəbiyyatından tərcümələrə üstünlük verirəm. Çünki bu janrın oxucuları çoxdu.

- Elə detektiv romanlarımız var ki, əsərin birinci cümləsi belə səhvdi. Buna baxmayaraq, həmin kitablar sürətlə satılır. Detektiv ədəbiyyatın oxucularının çox olmasının psixoloji izahını necə verə bilərsiz?

- Özümü ədəbiyyatçı hesab etmirəm. Müəlliməm və həmişə də müəllim olaraq qalacam.

- Özünüzə "müəlliməm" deyə-deyə xeyli kitablarınız var...

- 2010-cu ildə "Tənha canavar" adlı ilk detektiv romanım nəşr olunub. Daha sonra "Ünvansız sevgi", "Ümidlərin izi ilə" adlı detektiv romanlarım işıq üzü gördü. Əsas süjet xətti Xocalı hadisələri üzərində köklənən "Ümidlərin izi ilə" romanını Şəmil Sadiqlə birlikdə qələmə almışıq. İlin əvvəlində isə "O" adlı şeir və hekayələr kitabımı çap etdirdim. Mən elmdən ədəbiyyata gəlməyə başlamışam. Elmim, təhsilim yerindədi. Ən azından yazılarımda dil qaydalarını gözləyə bilirəm. Dostlarım deyirlər ki, elmi detektiv yaz. Bu mövzuda bir hekayə yazdım. Çingiz Abdullayevə qədər detektiv ədəbiyyat bir o qədər məşhur deyildi. Bu gün isə bu janrdakı kitablar çox yayılıb. Türk yazarlarının detektivləri ilə müqayisədə bizim əsərlər dəfələrlə güclüdü.

- Bəlkə bizdə detektiv mühit daha zəngindi...

- Mənə elə gəlir ki, bizim dilimiz imkanları qat-qat çoxdu. Osman Aysunun "Saxta agent" əsərini oxuyuram. Sözçülüyə çox yer verib. Başdan-ayağa sinxron hərəkətlərin təsviridi: "Qapını açdı, işığı yandırdı, stolu çəkdi, oturdu..." Bu qədər sözçülüyə nə ehtiyac var axı. Cümlələrin sonunda ard-arda "idi"lərdi.

- Bu fərq yalnız detektiv janra aiddi, yoxsa, başqa mövzularda yazılan əsərləri də bizim əsərlərdən zəifdi?

- Özümü detektivin yaxşı oxucusu hesab edirəm. "Sonuncu hədiyyə" romanım 140 səhifədi. Amma bunu iki dəfə artırmaq olardı. Sadəcə buna ehtiyac yoxdu. Düşünürəm ki, detektiv əsər bir süjet üzərində qurulanda daha oxunaqlı olur.

- "Sonuncu hədiyyə" romanını 3-4 saata oxuyub bitirdim və bəyəndim.

- Sürətli oxucusuz.

- Söhbət sürətdən getmir. Əsər maraqlı olanda onu birdəfəyə bitirmək istəyirsən.

- Verdiyiniz dəyərə görə çox sağ olun. Başqa mövzulu əsərlərimizi türk ədəbiyyatı ilə müqayisə edə bilməyəcəm. Ona görə ki, tam bildiyim istiqamət detektivdir. Artıq müxtəlif mövzuda əsərlər oxumağa başlamışam. Deyirlər ki, detektivin üzərində çox dayanma, onsuz da bu janrın sonu yoxdu.

- Azərbaycanda son dövrlər olduqca kəskin detektiv hadisələr yaşandı. Belə hadisələrdən yararlanaraq roman yazmağı düşünürsüzmü?

- Əslində hamı real həyatdan yazır. Hələ ki, əsərlərimi 15-25 yaşlı oxucular üçün yazıram. Siyasi janrda detektiv yazmıram, özümü buna hazır bilmirəm. Belə əsərlər yazmaq üçün ən azından siyasətin içərisində olmalısan. Mənsə siyasətdən kənardayam.

- Nəşr etdiyiniz kitabların satışı hansı səviyyədədi?

- Bədii ədəbiyyatın satışındakı vəziyyət nəinki bizdə, bütün nəşriyyatlarda pisdi. Məcburu alınacaq kitablar metodiki kitablardı. Valideyn övladının ali təhsil alması üçün mütləq bu kitablara pul xərcləyir. Bu mənada metodik kitabların satışından razıyıq. Kitablarımız var ki, 4 ildir nəşr olunur və hələ də bazarda hakimliyini qoruyub saxlayır. Ümimiyyətlə əksəriyyət kitablarımızın yeni olmasına baxmayaraq ən azından ikinci nəşrləri çap olunub. Metodik kitablarımızdan elələri var ki, artıq 7-8-ci nəşri çapa hazırlanır.

- Çingiz Abdullayevi oxuyursuz?

- Özümə söz vermişəm ki, Azərbaycandakı bütün detektiv yazarların əsərlərini oxuyum. Çingiz Abdullayev də bu sıradadı. Onun bir çox əsərlərini oxumuşam. Bir ara biologiyaya aid nə kitab çıxırdı oxuyurdum. Bu texnikanı detektiv əsərlərə taransfer etmək istəyirəm.

- Çingiz Abdullayevin əsərlərini bəyənirsiz?

- Bu suala birmənalı cavab vermək olmaz. Adam çox məhsuldardı. Siyasi detektiv janrda olan romanları isə ağırdı. "Unudulmuş röya" ən çox sevdiyim romanıdı. Səhv eləmirəmsə 120-ə yaxın romanı var.

- Sizcə bu qədər roman yazmağa necə nail olmaq mümkündür? Nəzərə alsaq ki, Çingiz Abdullayev yazmağa 40 yaşından sonra başlayıb, əsərlərinin sayı fantastik dərəcədə çoxdu.

- Kim deyirsə, detektiv asan janrdı, bu gün oxudun, sabah unutdun, o adam yanılır. Sonuncu romanı yazanda gecə yata bilmirdim, başımda ağrılar əmələ gəlmişdi, gecə yuxudan qəfil ayılırdım. Çingiz müəllimin yazmaq texnikası ilə bağlı şayiələr eşitmişəm, amma heç birini qəbul edə bilmirəm. Deyirlər, adam xüsusi kompüter proqramı ilə yazır. Bilmirəm və inanmıram da. Yəqin onunla görüşüb, bu suala şəxsən özündən cavab alacağam.

- Deyirsiz, sirrini açar?

- Bilmirəm. Hər halda mən soruşaram.

- Açsa, bu üsuldan istifadə edərsiz?

- Çox sayda roman yazanlar tənqid olunduğu üçün Çingiz Abdullayevin üsulundan istifadə etmərəm. Və özüm də müvəqqəti olaraq, yazmağı dayandırmışam. Daha çox nəşr işinə vaxt ayırmaq istəyirəm. Məcburi yaratmaq lazım deyil. Yazmaq planlı istehsal sahəsinə çevrilməməlidi. Hansısa mövzu səni narahat edəndə yazmalısan ki, ortaya normal əsər çıxara biləsən.

- Belə fikir var ki, Azərbaycan ədəbiyyatı kənardan daha cazibədar görünür, içərisinə nüfuz edəndə isə görüntünün aldadıcı olduğunu dəqiqləşdirirsən. Bu fikirlə razısız?

- Bu fikirlə hətta tam razıyam. Əslində kənardan da möhtəşəm görünmür. Azərbaycan ədəbiyyatı dünyaya çıxa bilmirsə, hansı möhtəşəmlikdən söhbət gedə bilər. Daxili isə kasaddı. Müğənnilərin sayı artır, yemək bişirənlərin sferası genişlənir, idmançılar arta-arta çoxalır. Ədəbiyyat isə olduğu kimi qaldı. Hələ də Nizami, Füzuli aktualdı. "Azərbaycanın gənc yazarlarını oxuyursuzmu" sualı ilə keçirilən sorğularda dəfələrlə olub ki, "hə Nizamini oxuyuram" cavabları veriblər. Oxucu kütləmiz də çox acınacaqlı vəziyyətdədi. Ədəbiyyata birinci ədəbiyyat adamları qiymət verməlidi. Biri o birinin kitabına qıcqanc yanaşmamalıdı. Əksinə həmin əsəri hər yerdə təbliğ etməlidi, yazarlar bir-birinin kitablarını oxumalıdı. Hər şey ədəbiyyat naminə olmalıdı.

- Daha çox oxutdura bilmirik, yoxsa yaza bilmirik?

- Hər iki tərəfdə problem var. Nəşriyyatlar yazarlara eqo ilə yanaşmamalıdı. Nə yazırlarsa, nəşr olumalıdır. Həmişə deyirəm ki, istənilən əsəri başqalarından daha sərfəli qiymətlərlə nəşr etməyə hazıram. Təki həmin yazarın yolu açılsın. Onunla da razıyam ki, çox aşağı səviyyədə yazılar olur. Bəzən elə şeirlərə rast gəlirsən ki, onları nəşr etməyə belə utanırsan. Digər tərəfdən bazarda şeir kitabına təlabat azdı. Romanlar daha çox alınır, nəinki şeirlər.

- Bəs nə oldu, axı biz şair xalqıydıq...

- 1998-2005-ə qədər demək olar hamı şeir yazırdı. Bu gün nəsr yazanların hamısı ədəbiyyata şeirlə gəlib. Şeir indi məclislərdə məşhurluğunu saxlayıb. Kimsə ona ədəbiyyat nümunəsi kimi pul vermək istəmir. Bir az modabazıq, ifratçılığı sevirik. Hazırda gənclər başlayıblar roman oxumağa. Bəzən oxuduqlarının mahiyyətinə də varmırlar, ancaq oxuyurlar. Şeir sovet dönəmində məşhur olub. Xatirə dəftərləri şeiri təbliğ edən ilk nümunələr hesab oluna bilər. Hazırda şeir dünyada da populyar deyil. Azərbaycanda romançılıq son dövrlər populyar oldu. Orxan Pamukun "Qar" romanından sonra bizdə roman oxuyanların sayı çoxaldı. Əksəriyyəti o kitabları adına görə aldı, amma oxumadı. Kitabı alan günü oxumağa başlamadınsa bu, olmadı.

- Tez-tez kitab sərgiləri keçirirsiz. Bizdə sərgilərə münasibət necədi?

- Yavaş-yavaş düzəlir. 5 il bundan qabaq paytaxtda kitab bayramları keçirilirdisə, artıq bölgələrdə belə tədbirlər tez-tez baş tutur. Sevindirici haldır. Rusdilli oxucular kitabla daha çox maraqlanırlar. Azərbaycandilli oxucularda kitaba olan maraq hələ ki, tam formalaşmayıb. Hətta bizlər kitabı necə ələ götürməyi, vərəqləməyi bilmirik. Bunun dəfələrlə şahidi olmuşam. Rusdilli oxucu kitabı əlinə alan kimi, birinci üz qabığına diqqət kəsilir, sonra nəşriyyatına, redaktoruna baxır, tirajla maraqlanır. Kitabı birinci səhifəsindən oxumağa başlayır... Azərbaycandillilər isə kitabı əllərinə götürən kimi, tən ortadan açırlar, orasına-burasına baxıb yerinə qoyurlar. "Hədəf Nəşrləri", Bakı Şəhər Mədəniyyət və Turizm İdarəsi ilə birgə "Səyyar kitab" sərgi-yarmarka layihəsini həyata keçirir. 40-dan çox məntəqədə səyyar kitab satışları təşkil etməyi planlaşdırmışıq. Artıq 3 məntəqədə bu sərgi-yarmarkanı keçirmişik. Layihənin müddəti 5 illikdir. Hər həftəsonu belə sərgilər keçirəcəyik. Bundan başqa kitabevim.az onlayn kitab mağazamız fəaliyyət göstərir. Kitabçılıqla məşğul olan nəşriyyat, mətbəə, kitab klubları və həmçinin müəlliflər üçün həm "Səyyar kitab", həm də "Hədəf Nəşrləri" olaraq qapılarımız açıqdı. İstədikləri zaman kitabevim.az onlayn kitab mağazamıza nəşrlərini satış üçün təqdim edə bilərlər. Aprelin 12-də Qaradağ rayonu mədəniyyət mərkəzində növbəti səyyar kitab sərgisi keçirəcəyik. Aprelin 14-də isə müəllifi olduğum "Sonuncu hədiyyə" kitabının imza günüdü. Mərasim "Park Bulvar"da keçiriləcək.

- Ağlıma belə bir təklif gəldi. Kitab sərgilərinə yazarları da dəvət edin, onlar kitabın nə olması ilə bağlı, oxumağın insan həyatındakı danılmaz rolu barəsində 10-15 dəqiqəlik mühazirə oxusunlar. Bu, həm yazarın tanıdılmasına, həm də kitabın sevdirilməsinə xidmət etmiş olar.

- Gözəl təklifdi. Bir dəfə bu texnologiyadan istifadə etmişik. Çox maraqla qarşılanıb. Bakı Pedaqoji Kadrların İxtisasartırma və Yenidənhazırlanması İnstitutunda belə bir tədbir keçirdik. Detektiv yazarlardan Elxan Elatlı gəlmişdi, "İşğal" əsərinin müəllifi Sevindik Mehman da orda idi. Rektor səviyyəsində görüş oldu. Sevindik Qarabağ döyüşçüsüdü. Tarixi ədəbiyyat prizmasından qələmə alıb. Bizim bəlamız odur ki, orta məktəblərdə Azərbaycan tarixini oxumuruq, ali məktəbdə də bu dərsə laqeyd yanaşırıq. Azərbaycan vətəndaşı tariximizi öyrənməlidi, bunun üçün vətənpərvər olmağa ehtiyac yoxdu. Hər yerdə vətənimizin təbliğatını aparmalıyıq. "İşğal" əsərinin müəllifi bizim tədbirdə 10 dəqiqəlik çıxışı ilə real tariximizin hansısa ştrixlərini dinləyicilərə çatdıra bildisə, bunun özü böyük işdi. Kitabçılıq sahəsində bir qədər təmənnasız olmaq vacibdi. Çünki kitab cəmiyyətin formalaşmasına, ölkənin tanınmasına birbaşa xidmət edir. Deməli, kitaba xidmət etsək, birbaşa vətənə xidmət etmiş olarıq.

- Oxucuların ayağına getmək lazımdı. Bu fikirlə razısız?

- Doğru fikirdi. Hər bir ölkəni onun ədəbiyyatı yaradır, onun ədəbiyyatı qoruyur, onun ədəbiyyatı gələcəyə daşıyır.

Ceyhun Musaoğlu

Ədalət.-2013.-9 aprel.-S.5.