Fevral ayı türk dünyasında Nəvai ayıdır

Azərbaycanın sərhədlərindən uzaqlarda yaşayıb-yaratmış, eyni zamanda, Azərbaycan xalqının mənəviyyatına və qəlbinə bu dərəcədə yaxın olan ikinci böyük şairi təsəvvür etmək çox çətindir. Özünün və zamandaşlarının etiraf etdiyinə görə, erkən yaşlarından Azərbaycana və onun söz sənətinə ürəkdən bağlanan dahi sənətkar ömrü boyu bu sevgini qəlbində yaşatmışdır.

Bədii fikir tarixində özü mənsub olduğu zamanı əbədiyyətə qədər böyüdən və nəhayət, zamansızlıq müstəvisinə keçirən istedadlar az olmamışdır. Amma əbədiyyət anlayışına münasibət və yanaşma fərqlidir. Onların zəminində isə bədii zövq, dini və etnomilli mənafe dayanır. Bu meyarların mahiyyətində subyektiv və obyektiv amillərin nə qədər və nə dərəcədə həlledici rol oynaması isə göz qabağındadır. Məsələn, XIX yüzilin böyük və bənzərsiz mütəfəkkirlərindən biri "Ən çox sevdiyiniz və dahi hesab etdiyiniz sənətkarlar kimdir?" sualına eynən belə cavab vermişdi: "Şekspir, Esxil, Höte". Bu cavabın özü və buradakı sıralanma da çox maraqlıdır. Rusiyanın dahi filosoflarından biri isə Tolstoy yaradıcılığını insanlığın bədii inkişafında tam yeni bir mərhələ hesab etmişdir. Ümumən, Qərb və xristian mədəniyyəti ruhunda tərbiyə və təhsil görmüş sənət və fikir adamlarının dahi saydıqları simaların siyahısında çox zaman Dante, Şekspir, Servantes, Höte və Bayronun adının vurğulanması təbiidir. Bəs Şərqdə sənətin əbədiyyəti haqqındakı düşüncə və təsəvvürlər necədir? İslam Şərqinin dahi söz adamlarının sırasında kimləri görmək heç bir mübahisə və fikir ayrılığı doğurmaz? Şübhəsiz ki, onlar Şərqdə böyük və müqəddəs kitabların - "Avesta"nın, "Qurani-Kərim"in, öz siqlətinə və sanbalına görə az qala onlara yaxınlaşan "Dədə Qorqud Kitabı"nın məüllifləridir. Sonra isə təbii ki, söz əbədiyyətinin sabit və dəyişməz vətəndaşları "Şahnamə"nin müəllifi, şahlar şairi Firdovsi, "Xəmsə"nin müəllifi, şairlərin şahı Şeyx Nizami, bütün Şərqə və islam dünyasına sığmayan Seyid İmadəddin Nəsimi, iki Şirazlı dahi - müdrik Sədi və Şərqin qəzəl bülbülü Hafiz Şirazi, ana dilmizin peyğəmbəri Mövlana Məhəmməd Füzuli və başqalarıdır.

Dahi özbək şairi və mütəfəkkiri Əlişir Nəvainin mübarək adı məhz bu sehrli silsilənin içərisindədir. Bütün yaradıcılığı boyu ustadlarını və zamandaşlarını son dərəcə yüksək qiymətləndirən, onları göylərə qaldıran bənzərsiz mütəfəkkir təvəzökarlığı ilə təkcə müasirlərini deyil, bugünkü nəsilləri də heyrətləndirməkdədir. Nəvai öz qarşısına möhtəşəm və müəzzəm məqsədlər qoymuş, həm də onları yüksək səviyyədə və dahiyanə bir cəsarətlə həyata keçirmiş fövqəladə ədəbi şəxsiyyədir. Öz dövrünün bütün ictimai və humanitar elmlərinə baş vurmuş, bu sahələrdə peşəkarlıqla uğur qazanmış və mükəmməl tədqiqatlar yaratmış Nəvainin keçmiş zamanlar və çağdaş meyarlarla yanaşdıqda belə təəccüb doğuran məhsuldarlığı müqayisəedilməzdir. Böyük şairin əzəmətli və insan ruhunun estetik ensiklopediyası kimi təəssürat yaradan dörd möhtəşəm divandan ibarət olan lirikası və "Xəmsə"sinin özü də bənzərsizdir. Bütün bunları nəzərə alaraq Nəvai irsini heç bir mübaliğəsiz sadəcə olaraq Özəl Özbək Mədəniyyəti adlandırmaq olar. Fövqəl bir şəxsin və peyğəmbər qüdrətli bir insanın yaratdığı bu mədəniyyətlə yalnız qardaş və qədirbilən özbək xalqı deyil, bütün türk və dünya xalqları fəxr edə bilər. Zatən, insanlığı ürəkdən sevən, son dərəcə səmimi və səxavətli bir insan olan həzrət Nəvai özü də nəyə qadir olduğunu və nələrə imza atdığını aydın surətdə təsəvvür edir, öz əməllərinə ilk qiyməti də elə onun özü vermişdi:

Türkcə sözlər içrə çəksəm də ələm,

Eylədim bu məmləkəti yek qələm.

Yəni şair deyir ki, mən min bir yaradıclıq əzablarına sinə gərdim və bütün türk məmləkətini bir qələm ətrafında birləşdirdim.

Ədalət naminə onu da söyləməliyik ki, Əlişir Nəvainin yaratdığı sənət xariqələri hələ şairin sağlığında yaxınları və dostları tərəfindən yüksək dəyərləndirilmişdi. Şairin ustadı və ürək dostu, dahi fars-tacik şairi Əbdürrəhman Cami Nəvainin gələcəyə ünvanlanmış böyük əsərlərinə ən yuxarı qiyməti vermiş, şairin təkcə türkcə yaratdıqlarını deyil, farsca ərsəyə gətirdiyi məşhur "Divani fani"ni də misilsiz sənət möcüzələri adlandırmışdı. Nəvainin ilk ustadlarından və şeir müəllimlərindən biri, böyük özbək şairi Mövlana Lütfi Əlişirin çox erkən yaşlarında yazdığı məşhur bir qəzəlinə, xüsusən, bu beytə bütün yaradıcılığını dəyişə biləcəyini heyranlıqla söyləmişdi:

Çöhrəsin örtcək gözümdən saçılır hər ləhzə yaş,

Öylə kim, peyda olur ulduz, nihan olcaq günəş.

Həqiqətən bu misilsiz beytin canlandırdığı mənzərə səbəbsiz yerə böyük Lütfini həyacanlandırmamışdı; gənc lirik "mən" görün qəlbinin ilk heyrətini necə əfsunkar və heyrətamiz miqyaslarda ifadə etmişdi: məşuqənin üzünü örtməsi ilə aşiqin gözlərindən yaşlar tökülür, elə bil ki, günəş gizlənən kimi səmada ulduzlar peyda olur. Şərqdə fars və türk dillərində yazılmış yüzlərlə ecazkar beyt və misraları misal gətirmək olar. Amma razılaşın ki, bu qədər munis gözəlliyə və insan qəlbini uzun müddət tərk etməyən müqəddəs bir heyrətə çətin rast gələrsiniz...

Nəvai dühasını ondan sonra yaşayıb-yaratmış bütün böyük söz adamları səmimiyyətlə etiraf etmişlər. Həmin dahilərdən Zahirəddin Məhəmməd Baburun və Məhəmməd Füzulinin tərifləri xüsusi əhəmiyyətə və vəznə malikdir. Ümumiyyətlə isə, XV əsrin ikinci yarısından XXI əsrə qədər türk bədiyyətinin coğrafiyası və etnopoetikasının hüdudları daxilində mövcud olmuş istedad sahibləri Nəvai ruhundan güc almışlar. Şairə olan sonsuz məhəbbəti və ən yüksək qiyməti də, təbii ki, onun doğma vətəni Türküstanda, çağdaş Özbəkistanda ifadə etmişlər. XX yüzilin əvvəllərində dünyanın yenidən qurulduğu və yeni dövlətçilik nizamı başlandığı vaxtlarda isə Nəvai böyük mənəvi ehtiyaca çevrilmiş, yüzilliklərdən adlayaraq öz övladlarının köməyinə gəlmişdi. Yeni türk dövlətçilik mədəniyyətinin formalaşma prosesi Nəvainin adı və irsi ilə qırılmaz surətdə bağlıdır. Onu yalnız Özbəkistanda deyil, Mərkəzi Asiyanın bütün respublikalarında, Qafqazlarda və fasiləsiz dövlətçilik mədəniyyətinə malik yeganə türk dövləti - Türkiyədə də anır, yüksək dəyərləndirirdilər. Yeni türk dövlət dillərinin yaranması və inkişafı bilavasitə o böyük dahinin təsiri ilə reallaşır, daha dəqiq söyləsək, Əlişir Nəvai və Məhəmməd Füzulinin həyatbəxş nəfəsindən güc alaraq ərsəyə gəlirdi.

Yeni özbək mədəniyyətinin baniləri Mahmudxoca Behbudi, Abdulla Əvlani, Əbdürauf Fitrət, Əbdülhəmid Süleyman oğlu Çolpan, Abdulla Qədiri, Həmzə Həkimzadə Niyazi və başqaları Nəvai şərəfinə həsr etdikləri əsərlərlə, eyni zamanda, dahi ustadı xatırlamaqla onun yeni mədəni quruculuq prosesindəki iştirakını da təmin edirdilər. Qafur Qulam, Həmid Alimcan, Aybek, Qeyrəti, Uyğun, Mirtemir, Maqsud Şeyxzadə, Sabir Abdulla və başqalarının mənsub olduğu şanlı pleyadanın nümayəndələri isə Nəvai şəxsiyyətinə və şeiriyyətinə daha qızğın, sürəkli münasibət bəsləyirdilər. Onların hamısı Nəvaiyə və Nəvai zamanına müraciət edir, sanki öz bədii fəaliyyətlərini və ədəbi xətti-hərəkətlərini ustadın meyar və ölçüləri ilə yoxlamaq, onun qaibanə nəzərindən keçirmək istəyirdilər. Bu nəslin Nəvai haqqındakı şeirlərində bu leytmotiv bariz surtədə nəzərə çarpır və yaratdıqları Nəvai obrazında sanki sınaqlar qarşısında həyacan keçirən istedadlı şagirdlərin həyacanı diqqəti çəkir.

XX yüzil özbək ədəbiyyatına nəzər salsaq Nəvai obrazının həqiqətən də mərkəzi mövqeyə malik və ən çox müraciət olunan bir surət olduğunu görərik. Formalaşmış ənənəyə görə, öz istedadına və milli mənsubiyyətinə hörmətlə yanaşan hər bir qələm sahibi Vətən və Nəvai haqqında yazmağa borcludur. Böyük sənətkar haqqında yazılmış əksəriyyət şeirlərdə isə Nəvai obrazı Vətən və millət kimi əsas poetik simvolların açmasıdır.

Qafur Qulamın, Həmid Alimcanın, Aybəkin, Uyğun və Mirtemirin "Nəvai" şeirləri bu gün də nəsillərə Nəvai mənəviyyatından və Vətənə Nəvai sədaqətindən köhnəlməyən bilgilər və zəruri dərslər verməkdədir.

Aybəkin "Nəvai" romanını dahi şəxsiyyətə hörmət və məhəbbət hissi ilə tərbiyə olunan çağdaş nəsillər də sonsuz bir maraq və sevgi ilə mütaliə etməkdədirlər.

Özbəkistan xalq yazıçıları İzzət Sultan və Uyğunun qələminə mənsub "Əlişir Nəvai" dramının dünən olduğu kimi, bu gün də sevə-sevə tamaşasına gəlirlər.

Maqsud Şeyxzadənin "Nəvai" poeması yaranmasından 70 ildən çox vaxt keçsə də haman yeni nəşrlərdən özünə münasib yer almaqdadır. Böyük şair və alimin "Qəzəl mülkünün sultanı" adlanan və Nəvai lirikasının təhlilinə həsr olunan qiymətli kitabı isə bu gün də Nəvaini sevən və öyrənmək istəyən tələbələrin, müəllimlərin və elm sahiblərinin masaüstü kitabıdır.

XX yüzil Azərbaycan ədəbiyyatında da Əlişir Nəvai dühasına hörmət və məhəbbət yüksək səviyyədə olmuşdur. Ötən əsrin 20-ci illərindəki ədəbi-mədəni gedişatda Nizami, Füzuli, Vaqif və başqa klassiklərimizlə bir sırada Nəvai də iştirak edirdi. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının görkəmli nümayəndələri, demək olar ki, əksəriyyət filoloq alimlərimiz dahi mütəfəkkir yaradıcılığına o və ya bu dərəcədə müraciət etmişlər. Həmin dövr Azərbaycan poeziyasında isə yeni poetik dil yaratmaq uğrundakı mübahisə və mübarizələrdə Füzuli ilə bir sırada Nəvai də mədəni inqilab hərakatına qoşulmuş gənc yazarlarımızın imdadına çatırdı. Süleyman Rüstəm, Səməd Vurğun, Mikayıl Müşfiq, Rəsul Rza, Osman Sarıvəlli kimi yeni Azərbaycan poeziyasını yaradanlar Nəvai şeiriyyətini də Nizami və Füzulinin əsərləri qədər sevirdilər. Xüsusən, 30-cu illərin sonu və 40-cı illərin əvvəllərində Sovet İttifaqında iki nəhəng ədəbi şəxsiyyətin - Nizami və Nəvainin yubileylərinə hazırlıq prosesində bu ədəbi məhəbbətlərin birləşməsi və bütövləşməsi daha da intensivləşmişdi. Nizami əsərlərini həvəslə və ilhamla ana dilimizə çevirən Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Rəsul Rza kimi gənc klassiklərimizin qəlbində təbii olaraq Nəvai "Xəmsə"sini də tərcümə etmək ehtiyacı baş qaldırırdı. Burada Səməd Vurğunun Nəvai irsinə marağını və məhəbbətini xüsusi qeyd etmək yerinə düşər. Böyük şairimizin hələ 40-cı illərdə, təntənəli yubileylərə hazırlıq iclaslarındakı çıxışları və Nəvai "Xəmsə"sinin Azərbaycan dilinə tərcüməsinin zəruriliyi barəsindəki fikirləri belə deməyə əsas verir. Eyni zamanda, şairin öz yaradıcılığındakı bəzi mövzu və motivlər də onun Nəvaiyə münasibətinin dərinliyinə, təsadüfi və mövsümi xarakter daşımadığına dəlalət edir.

Məlumdur ki, Səməd Vurğun Nizami "Xəmsə"sinin dilimizə çevrilməsində fəal iştirak etmiş, "Leyli və Məcnun"un tərcüməsi məhz onun unudulmaz yaradıcılıq işi və zəfəri kimi əbədiləşmişdir. Elə buna görə də Səməd Vurğun Nəvainin "Leyli və Məcnun"unu da ana dilmizdə görmək arzusunu səmimiyyətlə ifadə etmişdi. (Böyük şairin bu arzusunu keçən əsrin axırlarında görkəmli şair və tərcüməçi Ayaz Vəfalı uğurla həyata keçirmişdir). Nizami sənəti ilə bu dərəcədə yaxından ünsiyyət, təbii ki, Səməd Vurğun yaradıcılığında öz izlərini qoymuşdur. Şairin əsərlərinə bu nöqteyi-nəzərdən yanaşdıqda, qeyri-ixtiyari olaraq, "Fərhad və Şirin" pyesi yada düşür. Bu əsərində Səməd Vurğun sanki iki doğma dahiyə məhəbbətini qovuşdurmuş və birləşdirmişdir. Nizaminin "Xosrov və Şirin" və Nəvainin "Fərhad və Şirin" dastanlarının ruhu pyesdə özünəməxsus bir tərzdə çuğlaşmışdır.

(Ardı var)

Yaşar Qasımbəyli,

AMEA-nın baş elmi işçisi,

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və

Özbəkistan Yazıçılar İttifaqının üzvü,

filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru

Ədalət.- 2013.- 12 fevral.- S.7.