Fevral ayı türk dünyasında Nəvai ayıdır

(əvvəli ötən sayımızda)

Maraqlıdır ki, Səməd Vurğun "Leyli və Məcnun"u tərcümə etdiyi halda Nizaminin başqa poemasının motivləri əsasında əsər yaratmağı qarşısına məqsəd qoyur. Bu hadisənin və faktın özü, istər-istəməz, bir sıra suallar doğurur və düşüncələrə vadar edir. Doğrudanmı "Leyli və Məcnun" kimi emosional və misilsiz bir faciə Səməd Vurğun qəlbində, qələmində əks-səda verməmişdir? "Xosrov və Şirin"in "Fərhad və Şirin" şəklində əks-sədasının sirri nədədir? Bu suallara cavablar da elə Səməd Vurğunun öz əsərlərindədir. Məsələ bundadır ki, Səməd Vurğun Nizami irsinə hədsiz dərəcədə yaxınlaşmağı bacaran və onun məhəbbət fəlsəfəsini ehtiva etməyə can atan nadir sənətkarlardan biridir. Əgər həssaslıqla yanaşsaq görərik ki, Nizami özünə qədərki söz sənətində ilk dəfə olaraq dünyaya üç məhəbbət modelini təklif və təqdim etmişdir. Bunlardan birincisi və ikincisi "Xosrov və Şirin"dədir. Poemada iki sevgi xətti - məhəbbət tipi gerçəkləşdirilmişdir; 1. Xosrov və Şirin. 2. Fərhad və Şirin. Nizamiyə yazılmış nəzirələrdə hər iki sevgi süjetinə müraciət olunmuşdur. Amma Fərhad və Şirinin tragik sevgi qissəsi ürəkləri daha çox yandırmış, daha sirayətedici təsir bağışlamışdır. Səməd Vurğunun XX yüzildə dastandakı nisbətən epizodik miqyasa malik sevgi macərasına müraciət etməsinin əsas səbəblərindən biri bununla bağlıdır. İkinci tərəfdən isə böyük Nəvainin "Fərhad və Şirin" dastanının özünəməxsus bir sevgi versiyası kimi mövcudluğu da öz rolunu oynamışdır. Nizaminin üçüncü məhəbbət modeli isə "Leyli və Məcnun"da öz əksini tapmışdır. Və Səməd Vurğun sevə-sevə tərcümə etdiyi bu sevgi şedevrinin cazibəsindən ömrü boyu qurtula bilməmişdir. Çünki o, XX yüzilin faciələri kontekstində gerçəkləşdirmək istədiyi Leyli və Məcnun əfsanəsini - öz dövrünün sevgi tragediyasını gənclik çağlarından yazmağa başlayıb, müdrik yaşlarında belə yekunlaşdırmağa tələsmirdi. Dünyanın ən tragik sevgi qissələrindən birinin adı məhəbbət üslubunda və poeziyanın sevgi dilində o qədər də məhrəm səslənmirdi: "Komsomol poeması". Öz zamanının ədəbi-siyasi əxlaqına uyğun olaraq müəllif ölüm-dirim mübarizələrinin baş alıb getdiyi bir mühitdə sadəcə və gözəl, qəmli bir sevgi dastanı düşündüyünü və yazdığını açıq-aşkar elan edə bilməzdi. Epoxanın sahibləri və sifarişçiləri şairin siyasi bir dastan üstündə əlləşib-vuruşduğunu düşünürdülər. Əslində isə gənc Vurğun ömrünün və zamanın dözülməz çağlarında qoca Nizami ilə dərdləşir və sirləşirdi. Nizaminin kəşf etdiyi Leyli və Məcnun faciəsini öz dövrünün ən romantik sevgi dilinə - Humay və Cəlal faciəsinə çevirirdi. Humay və Cəlalın tragik taleyində "Yevgeni Onegin"in ruhunu və başqa təsirləri görənlər, tapmaq istəyənlər də bəlkə haqlıdır. Amma gənc Vurğun "Komsomol poeması"nı düşünərkən, Cəlal və Humayın öz zamanına sığmayan müsibətini yazarkən Nizamidən dərs aldığı, "Leylil və Məcnun" və "Fərhad və Şirin"lərdən təsirləndiyi şəkk-şübhəsizdir. Şairin özü də öz faciə ruhunun və qəhrəmanının mənşəyi barəsində açıq-aşkar söyləmişdi:

Humay düşündürür, Humay ağladır,

O nə Ofeliyadır, nə Tatyanadır...

Nəvaiyə ithaf olunmuş əsərlər içərisində onun mahiyyətini açmağa yönələn bədii nümunələr xüsusi yer tutur. Nəvai fenomenini anlatmaq istəyən, onun beynəlmiləl və etnopoetik əhəmiyyətini bədii təhlil edən sənət dürdanələri həmişə diqqəti cəlb etmişdir. Dahi şairin yaxın və uzaq zamandaşlarının, şagird və ardıcıllarının ithafları arasında məhz bu cür poetik təcrübələr az deyil. Özbək və Azərbaycan dillərində yaradıcılığını uğurla davam etdirən istedadlı şair Akif Azalpın ulu ustadın 550 illiyi şərəfinə yazdığı "Ümman" (1991) şeirində az qala 500 ildən bəri türk dünyasında doğmalaşmış həmin poetik ənənənin gözəl davamının şahidi oluruq:

Dörd ümman çəkdiyi sədd arasında,

Sonsuzluq eşqiylə yananda cahan,

Bu son minilliyin lap ortasında,

Uğultu başladı başqa bir ümman.

Ləl cəvahirləri sözdə mücəssəm,

Məğrur dalğaları ərşə dayanan,

Qitələr qucduqca böyüdü hər dəm,

Dörd ümman bir oldu, o özü bir yan.

(Özbəkcədən çevirəni

Əbülfət Zeynaloğlu).

Nəvai günəşinin doğuluşu və poeziyanın üfüqlərini genişləndirməsi poeziya nuruna təşnə ürəklərə təsəlli və ümid verdi. Bu nurdan güc alan min-min könül sazları və neyləri onu yüz illərlə vəsf etdilər.

Amma yenə də bu günəş hərarətli sözün, ümman qüdrətli sənətin sirlərinə vaqif ola bilmədilər. Ondan od alıb yananlar da, bu söz ümmanının dərinliklərinə baş vuran qəvvaslar da Nəvai əbədiyyətinin sirlərini aça bilməyib, sonsuz heyrətlər ağuşunda məkan tutdular:

Bir vaxt susayanda bəşər ziyaya,

Sərkəş dəryaları qoynunda tüğyan,

Onu vermək üçün təşnə dünyaya

Beş əsr sancıda qıvrıldı Turan.

Sonrakı beş yüz il onun nurundan

Od alıb yansa da nə qədər sazlar,

Axırda xəbərsiz getdi sirrindən

Nə qədər səyyahlar, nələr qəvvaslar.

Hələ də bilmədən məkan və zaman,

Yeni üfüqlərə salıb həyəcan,

Əbədiyyət dürrün saçmaqda hər an

Əlişir Nəvai adlanan ümman.

Böyük özbək mətnşünası, öz ömrünü Nəvai əlyazmalarının öyrənilməsinə və nəşrinə həsr etmiş filologiya elmləri doktoru, professor Həmid Süleyman Nizami, Nəvai və Füzuli yaradıcılığının etnogenetik ardıcıllığa mailk olduğunu vurğalayaraq yazırdı: "Nizami, Nəvai və Füzuli bədii inkişafın zəruri mərhələləridir. Onlardan biri olmasaydı, ümumtürk bədii təfəkkürünün formalaşmış durumunda anlaşılmazlıq və yarımçıqlıq yaranardı.

Məhz onların sayəsində klassik bədii düşüncənin hərəkətini tam və bütöv halda təsəvvür edə bilirik".

Bu mülahizələrin davamı kimi Azərbaycan klassik poeziyasının Özbəkistanda tərcüməsi və təbliği sahəsində diqqətəlayiq xidmətləri olan başqa bir görkəmli özbək ədəbiyyatşünası filologiya elmləri doktoru, professor Xalid Rəsulun məsələyə münasibəti də diqqətəlayiqdir":XIV, XV və XVI əsrlər özbək ədəbi həyatını dərindən anlamağa Füzuli yaradıcılığı kömək edir. Nəvaini hazırlayan və yetişdirən ədəbi mühit Nəvaini dərk etməyə yardım etdiyi kimi, Nəvaidən sonra davam edən bədii gedişat da Nəvai sözünün əzəmətini təsəvvür etməyə köməkləşir. Nəvaini dərindən duymaq üçün Füzulini yaxşı öyrənməli və bilməliyik. Başqa sözlə, Füzulini ehtiva etmək üçün Nəvai zəruri olduğu kimi, Nəvaini tam anlamaq üçün də Füzuli gərəkdir. Onlar tamın hissələridir. Daha doğrusu, bir bütövdürlər".

Azərbaycanda da məsələyə həmişə, təxminən, belə münasibət mövcud olub. XX yüzilin əvvəllərindən etibarən formalaşmağa başlayan milli ədəbiyyatşünaslığımız və türkologiyamızda məsələnin məhz bu cür qoyuluşu diqqəti cəlb edir. Ədəbiyyatşünaslıq elmimizin patriarxı Firudinbəy Köçərli və türkologiyamızın babası Bəkir Çobanzadə Nəvai və Füzuli irsinə vahid və bütöv ədəbi proses kontekstində yanaşırdılar. Bu mənada Səməd Vurğunun 40-ci illərin əvvəllərində Nizami və Nəvai yubileylərini keçirən komitənin iclaslarındakı çıxışları da diqqətəlayiqdir. Böyük şairin":Biz elə bilirdik ki, Nəvai Azərbaycan şairidir" deyə söyləməsi də yuxarıda qeyd edilən ədəbi ənənəni və dünyagörüşünü əks etdirir. Nəvai irsinin Azərbaycanda tərcüməsi və təbliğindən bəhs edərkən "Leyli və Məcnun" dastanının tərcüməsini xüsusi qeyd etməyə dəyər. Azərbaycanın ədəbi həyatındakı çoxillik arzu və mənəvi ehtiyacın həyata keçməsi nöqteyi-nəzərindən bu yaradıcılıq işi ciddi mədəni hadisə kimi qiymətləndirilməlidir. Mütərcimin təkcə istedadlı şair yox, həm də peşəkar tərcüməçi və alim olması, Nəvaişünas və Füzulişünas kimi fəaliyyət göstərməsi tərcümənin uğurunu təmin etmişdir. Bu tərcümə əsəri qardaş Özbəkistanda da ciddi rezonans doğurmuş, xüsusən, Özbəkistanın xalq şairləri Erkin Vahidov, Abdulla Aripov, Camal Kamal və başqaları tərəfindən yüksək dəyərləndirilmiş, son dövrlərdə Nəvaidən edilmiş bədii tərcümələr arasında mühüm yer tutduğu vurğulanmışdır. Görkəmli şair və tərcüməçi Ayaz Vəfalının "Leyli və Məcnun" poemasını müvəfəqiyyətlə ana dilimizə çevirməsi başqa bir çoxdankı arzumuza da qanad və təkan verir.

Səməd Vurğunun, Həmid Alimcan və Qafur Qulamın və başqa klassiklərimizin arzu etdiyi kimi, Nəvai "Xəmsə"sini Azərbaycan dilində, Nizami "Xəmsə"sini isə özbək dilində tərcümə və nəşr etmək ədəbi-mədəni həyatımızda böyük bir hadisəyə çevriləcəyi şübhəsizdir. Ümumiyyətlə, Nizami və Nəvai irsinin beynəlmiləl əhəmiyyəti, beynəlxalq nüfuzu zaman keçdikcə yüksəlməkdədir. Dünyanın ən məşhur mədəni mərkəzlərində və paytaxtlarında hər iki dahiyə abidələrin ucaldılması fikrimizi parlaq şəkildə təsdiq edir.

O cümlədən, Daşkəndin mərkəzi meydanlarından birində, dahi gəncəlinin adını daşıyan Daşkənd Dövlət Pedaqoji universitetinin qarşısında Nizami Gəncəvi şərəfinə, Bakıda isə dahi özbək şairi və mütəfəkkiri Əlişir Nəvainin xatirəsinə ehtiram əlaməti olaraq yaradılmış gözəl abidələr də söylədiklərimizə sübutdur.

Nizami və Nəvaiyə bəşəri münasibətdən bəhs edərkən, hər iki dahinin yubiley bayramlarının keçirilməsi ilə bağlı bəzi unudulmaz cəhətləri yada salmaq zəruridir. Dünya mədəniyyəti tarixində çox az rast gəlinən nadir mərasimlərdən biri də bizim dahilərimizin adı ilə qırılmaz surətdə bağlıdır. Məlumdur ki, Nizaminin 800 illik, Nəvainin isə 500 illik yubileyləri ikinci cahan savaşının başlanması səbəbindən öz vətənlərində təntənə ilə qeyd olunmasa da, müharibənin qızğın çağında, dəhşətli mühasirə şəraitində, insanların soyuqdan, aclıqdan və faşist bombalarından həlak olduğu bir şəhərdə - Leninqradda yüksək səviyyədə bayram edilmişdir. Bu hadisə təkcə rus, özbək və Azərbaycan xalqlarına mənsub keçmişin deyil, ümumən, insanlığın və bəşər tarixinin ən işıqlı səhifələrindən biridir. Yeri gəlmişkən, yubiley tarixləri ilə bağlı bir faktı da burada xatırlamaq məqsədə müvafiqdir. Özbək ədəbiyyatşünasları Əlişir Nəvaiyə türk dünyasının sevgi və sayqısından söz açarkən bu vaqiəni qeyd etməyi xoşlayırlar.

Məsələ bundadır ki, Nəvai həzrətlərinin ilk yubileyi Azərbaycanda qeyd edilmişdir. Başqa sözlə, Nəvai yubileylərinin tarixi məhz bizim diyarımızdan başlanır. Bu gözəl və unudulmaz mərasim 1926-cı ildə Bakı şəhərində yüksək səviyyədə keçirilmişdir.

Bu sətirlərin müəllifi 70-ci illərin əvvəllərində Daşkənd Dövlət universitetinin özbək filologiyası fakültəsində təhsil aldığı çağlarda klassik ədəbiyyatı tədris edən müəllimlərinin bu özünəməxsus yubiley tarixi ilə bağlı söylədiklərindən dəfələrlə fərəh duymuşdur. Görkəmli özbək Nəvaişünas və Füzulişünasları professorlar V.Zahidov, İ.Sultan, Ə.Kayumov, S.Dalimov, Ğ.Kərimov, Ə.Xayitmetov, S.Erkinov, B.Qasımov, H. Məhəmmədxocayev, Ə.Xocaəhmədov, Y.İsaqov və başqaları Nəvai tədbirləri və mərasimlərində bu hadisəni sevinclə xatırlayır, qürurla vurğulayırdılar.

Beləliklə, dahi Nizaminin ən böyük şagirdi və dahi Füzulinin unudulmaz ustadı, bütün dünya xalqlarının sevimlisi olan Əlişir Nəvai Azərbaycan xalqının bu gün də ürəkdən sevdiyi və əzizlədiyi, qəlbinin dərinliklərində yaşatdığı bədii dühalardan biridir.

Yaşar Qasımbəyli,

AMEA-nın baş elmi işçisi,

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və

Özbəkistan Yazıçılar İttifaqının üzvü,

filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru

Ədalət.- 2013.- 13 fevral.- S.7.