"Ramiz Rövşən poeziyanın saf havasıdır"

İyulun 17-də 55 yaşı tamam olmuş şair, tərcüməçi Mahir N. Qarayev "Media forum" saytının qonağı olub, həmkarı Fəxri Uğurlunun suallarını cavablandırıb.

Mahir N. Qarayev 1958-ci ildə Göyçay rayonunda doğulub. 1985-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsini bitirib. Bədii yaradıcılığa keçən əsrin 80-ci illərində çap etdirdiyi şeirlərlə başlayıb.

- Səksənincilər ədəbi nəsli sanki öz cavanlığını "təhvil vermədən" yaşlaşır. Bu nəsil sovet dövrü ədəbiyyatının sonbeşiyi oldu. Əsasən 1970-ci illərin axırlarında, 80-ci illərin birinci yarısında ədəbiyyata gələnlər estafeti sonrakılara verməyə macal tapmamış sovetlər dağıldı. Beləcə, səksənincilər sovet ədəbiyyatının yaddaşında əbədi olaraq gənc kimi qaldılar. Sənin özündə gənc qalmaq, qocalmamaq kimi bir duyğu varmı?

- O asılıdır hansı aspektdə baxmaqdan. Amma deyəcəklərim çox da yeni olmayacaq, çünki bu haqda bir neçə dəfə danışmışam. Bəlkə bir az eqoistik səslənir, amma sən nə dediyimi başa düşərsən - mən özümü o nəslin içərisində görmürəm, görə bilmirəm. Lap düzünə qalanda mən bu cərgədə istisnayam. Yox, lovğalıq kimi çıxmasın, həm də o mənada yox ki, kimdənsə daha ağıllı, daha üstünəm. Sadəcə, mən həmişə kənarda, "ofsaydda" olmuşam, yaxud kənardan müşahidə aparmışam və hec vaxt meydanın ortasında, o nəslin içində yerim olmayıb. Həm də, ümumiyyətlə, ədəbi nəsil özü mənim üçün son dərəcə şərti anlayışdır.

- Amma bir qanunauyğunluq da var axı...

- Bir var fiziki yaş mənasında, bir də var ədəbi prosesə qaynayıb-qarışmaq məsələsi. Mən özümü o mənada istisna eləyirəm ki, heç vaxt yaradıcılıqla qrup şəklində, komanda formatında məşğul olmamışam. Ona qalsa, mən yaşıdlarımın çoxundan əvvəl çap olunmuşam. Amma heç vaxt olmayıb ki, tənqidçilər bizim nəsildən kiminsə yazısını təhlil eləyəndə məni də xatırlasın, ya xatırlatsın. Yox, heç vaxt mənim adım sadalananlar sırasına düşməyib. Qəti incimirdim, çünki mən həqiqətən orada yox idim, o prosesin içində deyildim. Pisdirmi, yaxşıdırmı - bilmirəm, amma fakt budur.

- Həm ədəbi taleyini, həm də şair kimi fərdi taleyini nəsil kontekstindən çıxarmısan. Məqsədli olub, yoxsa təbii şəkildə baş verib?

- Əvvəlcə bəlkə də təbii şəkildə olub, amma sonra təbiilik məqsədə çevrildi, lap düzü, şüurlu şəkildə elədim, bilərəkdən ortalıqdan çəkildim, çapa hər cür imkanım olsa da, qəsdən çap olunmadım.

-Orta məktəbi Bakıda oxumusan?

- Az oxudum. Fasilələrlə bir-iki il. Şəhərdə darıxırdım. Rasputinin bir hekayəsi var, film də çəkiblər - "Fransız dili dərsləri". Ordakı o uşaq mənə çox doğma obrazdır, həmişə o filmə baxanda o illərimi yada salıb kövrəlirəm. Bir də Markesin anasıyla kəndə getməsi səhnəsi məni çox təsirləndirir. Mən Bakıda olanda atamgil kənddəki evi satıb Göyçaya, rayon mərkəzinə köçmüşdülər. Təsəvvür elə ki, mən o kənddəki evimizin həyətinə bir də 40 il sonra ayaq basdım. Düz 40 il sonra. O vaxtacan kənddə bir neçə dəfə olmuşdum, amma həyətimizə getməyə ürək eləməmişdim. İstəmirdim nəyinsə yerində olmadığını gözlərimlə görüm. Təsəvvürümdə həyətimizi son dəfə necə görmüşdümsə, eləcə saxlamışdım. Yaddaşım möhkəmdir axı. Hə, romanımı bitirəndən sonra özümdə güc tapıb birbaşa kəndimizə getdim, heç kimdən heç nə soruşmadan, icazə-filan istəmədən qapını açıb həyətə girdim. Dəhşət! Orda nə hisslər yaşadım - bir Allah bilir. Nə isə, bu, bir ayrı söhbətin mövzusudur... Hə, o vaxt bir-iki il Bakıda oxuyandan sonra Göyçaya qayıtdım. Çox uzun sürən orta məktəbi də, nəhayət, orda başa vurdum.

- Onda şeir yazırdın?

- Mən şeiri az qala bələkdən yazıram, onda isə artıq özümü əməlli-başlı şair sayırdım. Göyçayda "Yeni həyat" adlı qəzet çıxırdı, ayda bir dəfə də Əli Kərim adına poeziya klubunda seçilən şeirlər qəzetdə dərc olunurdu. Ədəbiyyat səhifəsini əksər halda bizim kimsomol təşkilat katibimiz Məzahir Əhmədoğlu hazırlayırdı. Tanıyarsan, məşhur jurnalistdir. Bax, o vaxt onun mənə çox köməyi dəydi, məni göylərdən, romantik "klassikadan" qoparıb, yerə endirən məhz o oldu. Özü də bircə ayın içində. Mən hər şeyi çox tez qavrayıram axı. Deməli, redaksiyaya bir şeir göndərmişdim, məktubla da cavab almışdım ki, bəs bədii cəhətdən zəifdir. Düzü, bilmirdim bədii cəhət nə olan şeydir, amma söz mənə çox toxunmuşdu - necə yəni zəifdir? Bax, onda Məzahir bəyə dərdimi danışdım, daha doğrusu, şeir yazmağımı ona deyəsi oldum. Şeirlərimə baxıb redaksiyanı haqlı çıxartsa da, yazılarda nə görmüşdüsə, o gündən başladı mənimlə ayrıca məşğul olmağa. Bircə aydan sonra ilk şeirim - "Bir payız gecəsi" həmin qəzetdəcə çap olundu.

Hələ bu harasıdır? Bir ay da keçdi, Məzahir bəy mənə qeyri-adi bir xəbər gətirdi ki, bəs Rəsul Rza Göyçayda olub, redaksiyaya baş çəkib, hazırlanmaqda olan ədəbiyyat səhifəsini gözdən keçirib və mənim (özü də təkcə mənim!) şeirimin üstünə qeyd yazıb ki, çox yaxşıdır. Xəbər həqiqətən yaxşı xəbər idi, amma tərsin yekəsiydim, qəzet çıxandan sonra gedib üstündə Rəsul Rzanın qeydi olan əlyazmamı götürmədim (hələ də redaksiyadan incik olduğum üçün ora ayaq basmırdım). Bir də 30 ildən sonra bu barədə yazımı oxuyan Məzahir bəy zəng vurdu ki, narahat olma, mənim çox səliqəli arxivim var, sənin həmin o məşhur əlyazman da mənim arxivimdədir.

- Deməli, Məzahir bəy sənin ədəbiyyat sahəsində ilk müəllimin olub, eləmi?

- Hə, bunu dana bilmərəm. Amma onu çox incitmədim. Əvvəla, az sonra məktəbi bitirib təzədən Bakıya (bu dəfə həmişəlik!) gəldim, həm də Məzahir bəyin özünün sonralar dediyi kimi, hər şeyi çox tez öyrənən şagird idim, necə deyərlər, çox tez pərvazlanıb uçdum. Son məsləhəti bu oldu ki, Bakıda Ramiz Rövşən, Vaqif Cəbrayılzadə, bir də Sabir Rüstəmxanlı ilə görüşüm. Təbii, onun adından - özü onlarla yaxın idi, əlaqəli idi.

- Necə oldu, tapıb görüşə bildin onlarla?

- Yox, o vaxt mobil telefon nə gəzirdi? Əlimdə də heç birinin ünvanı yox. Heç bilmirəm, o vaxt onların ünvanları vardımı. Həm də Bakıda adam tapmaq indiki kimi asan deyildi ki! İndi çox şey asanlaşıb. Kəsəsi, hamı kimi birinci il universitetdən kəsildim, ya deyəsən, konkursa düşdüm. İkinci ilə staj toplamaq üçün mütləq işləməliydim. Dənizin qırağında, neft-qaz çıxarma idarəsində işə düzəldim, sonra məni elə işdəncə əsgər göndərdilər.

- Sənədlərini hansı ali məktəbə vermişdin?

- O vaxtkı Azərbaycan, indiki Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinə. Əsgərlikdən sonra elə ora da girdim. Əsgərlikdən bir-iki şeir yazıb göndərdim, rayonda çap olundu. Qayıdandan sonra - 1979-cu ildə ilk dəfə "Azərbaycan" jurnalının redaksiyasına getdim. Qapını döydüm, içəridə zəhmli bir kişi oturmuşdu. Dedi nə lazımdır? Cavab verdim ki, bəs şeir gətirmişəm. Eynəyinin üstündən baxanda canıma üşütmə düşdü, qorxdum mənə ağır söz deyə. Dedi ver baxım şeirlərinə. Məndə də cəmisi bircə şeir vardı. Verdim oxudu, üzümə qəribə tərzdə baxdı, deyəsən, hirsi tamam soyudu. Heç demə, bu kişi Nadir Cabbarov imiş. Sonra bildim ki, baş redaktor Əkrəm Əylislinin müavinidir. Soruşdu ki, harda oxuyursan? Dedim heç yerdə oxumuram, əsgərlikdən gəlmişəm. Dedi gəl dalımca.

Məni çoxlu adam olan böyük bir otağa apardı. Hərə bir küncdə oturub işləyirdi. Onların arasında bircə Fikrət Qocanı tanıdım, televizorda görmüşdüm. Ürəyimdə yalvarırdım ki, kaş məni onun yanına aparmasın, çünki bərk utanırdım. Necə olsa, gördüyüm ilk canlı şair idi, üstəlik, şeirlərini də bəyənirdim. Nə deyirsən de, o vaxt həqiqətən abır-həya vardı. Onu da deyim ki (indikilərin qulağından iraq!), abır-həya, vallah, heç də pis şey deyil, lap heç bir şeyə yaramasa da. Nə isəg tərslikdən Nadir Cabbarov da üz tutdu düz Fikrət Qocaya. Vərəqi uzadıb dedi ki, bu uşaq heç yerdə oxumur, heç yerdə işləmir, amma deyəsən, şairdir. Bunu dedi, dönüb getdi. Fikrət Qoca o vərəqdəki dörd bəndlik şeiri oxudu. Soruşdu yenə şeirin var? Dedim var, ancaq makinadan çıxmayıb. Dedi makina lazım deyil, sabah saat üçdə şeirlərini götür, gəl yanıma. Səhər üç şeir də gətirdim. Aldı, oxudu, sonra qarşıma bir vərəq qoydu ki, bioqrafiyamı yazım. Bioqrafiya vardı?! Ad, ünvan, vəssalam. Bir müddət sonra dörd şeirim şəklimlə birgə çap olundu. Onda hələ heç universitetə qəbul olunmamışdım.

-Bəs Məzahir bəy deyən adamlarla görüşmədin?

- Yox, amma Mehdi Bəyazidlə (onda Mehdi Bayram idi) tanış olmuşdum. Sizin nəsil onun pis vaxtını gördü, sizdən sonrakıların gördüyü isə ümumiyyətlə heç nəydi. Yəni o Mehdi biz görən Mehdi deyildi. Çox yaxın olduq onunla, sonra yollarımız ayrıldı. Uzun əhvalatdır, inşallah, romanımı oxuyanda hamısını biləcəksən, mən görən Mehdini də olduğu kimi tanıyacaqsan.

- Mənə maraqlıdır, bəs axı Məzahir bəyin dediyi o adamları niyə tapmadın? O vaxt onlar çox populyar idilər, üstəlik də, sənin Məzahir bəy kimi "alibin" vardı...

- Bəs deyirəm də: Mehdiylə tanış olmuşdum.

- Nolsun?

- Bax elə onu deyirəm də: siz mən tanıyan Mehdini tanımırsız, ona görə sualı mənə belə rahat verirsən. Mehdi dünyasında imkan verməzdi ki, mən Ramiz Rövşənlə tanış olum.

- Niyə axı?!

- Uzun söhbətdir. Romanı oxuyanda biləcəksən, tələsmə. Qoy əvvəlcə sənə necə tanış olduğumuzu danışım. Deməli, onun bir yaxın adamı (özündən icazəsiz adını çəkməyim) məni apardı Yasamala, Mehdinin kirədə qaldığı otağa. Nahar vaxtıdır, bu hələ yatıb. Gecələr işləyib gündüzdər yatmağı vardı - bunu sonra biləcəkdim. Nə isə, gözünü açıb məni zəndlə bir xeyli süzdü, dedi vid-fasonundan şairə oxşamırsan, oxu görüm şeirin şeirə oxşayırmı. Mən pərt halda cibimdən qəzet parçası çıxarıb şeiri oxudum. Dedi bir də oxu. Bir də oxudum. Yerinin içində dikəldi, şeiri məndən alıb özü oxudu. Sonra ucadan oxudu - mən indiyəcən bu cür gözəl səsi, tələffüzü olan adam görməmişdim. Qayıdıb nə desə yaxşıdır: sən daha rahatca ölə bilərsən! Pərtliyim təzəcə keçib, bu dəfə də məni bərk çaşdırdı. Mən axı niyə ölməliyəm, dedim. Gördü qırımım pisdi, dedi, ay fəhmsiz, o mənada deyirəm ki, burdan çıxanda səni qəfil maşın vursa, ürəyini buz kimi saxla, bu şeir səni yaşadacaq. Tərifdən zəhləm getsə də, çox köpəyoğlu şeydir bu tərif - onda canıma sarı yağ kimi yayılmışdı. Bu sarı yağ da dilimizə düşüb ey, mənim yağın hər növündən, hər rəngindən zəhləm gedir, özün bilirsən, çox vaxt kababı da çəngəl-bıçaqla yeyirəm...

- Hansı şeir idi o şeir?

- "Qaraçı qız". Mən əsgərlikdə olanda rayon qəzetində çıxmışdı. Onda şeir dörd bənd idi, orasını da dedi ki, "amma bu şeirdə bir bənd çatışmır". Təzəcə "barışmışdıq" deyə üstünü vurmadım. "Ulduz" jurnalında da elə o dörd bənd çap olundu. Amma sonra dediyini elədi - mənə zorla həmin bəndi yazdırdı. Özü də bir yox, iki bənd artırdım, kitaba da son variantı saldım. İndi baxıram ki, haqlıymış.

- Deməli, dil tapıb dostlaşdız...

- Dostu araq almışdı, süfrə açıb gecəyə kimi yeyib içdik. Daha doğrusu, dostu bir azdan çıxıb getdi, qaldıq ikimiz. O qalmaq, bu qalmaq - düz yeddi il məni gözdən iraq buraxmadı. Sənə deyim ki, bu illərdə mənə itin zülmünü verdi. Amma maraqlıydı, çox maraqlıydı. Heyif o günlərdən. Bir də heyif Mehdidən ki, o boyda istedadını puç elədi.

- Nə mənada zülm deyirsən?

- O məni ovsunlamışdı, təsir dairəsindən, orbitindən çıxmaq zor məsələydi. Amma yaxşı müəllim idi. Bəzən küsüşürdük, həftələrlə danışmırdıq, axırda dözməyib yenə qayıdırdım yanına... Uzun söhbətdir, bir oturuma danışmaq olmaz.

- Sən də gördün mətləb uzundur, axırda oturub roman yazdın ondan, elə?

- İnan ki, əvvəlcə romanı tamam başqa cür düşünmüşdüm. Mənim əsas qəhrəmanım şəxsən tanıdığım, bacımgilin həyətində qonşumuz olan bir əyyaş rus fiziki olmalıydı. Mən o vaxt onun barəsində "Dahi" adlı bir hekayə də yazmışdım. Sonra fikirləşdim ki, hekayədə vermək istədiklərimin yarısı içimdə qalıb. Başladım hekayəni təzədən yazmağa. İş xeyli uzandı. Mehdi hekayənin əlyazmasını oxumuşdu, özü də demişdi ki, çapda bunu mənə ithaf edərsən. Dedim ardını yazıram, qurtaranda bir də baxarsan. Amma mənim vasvasılığımı bilirsən də. İş çox uzandı, Mehdi romanı görmədi. Onu deyirəm axı, mən romanı yazanda qəfildən diksindim ki, həmin o rus fizik elə Mehdidir, Mehdinin qocalığıdır. Bax, Mehdi obraz kimi özünün xəbəri olmadan (heç mənim də xəbərim olmadan!) romana belə girdi, az qala baş qəhrəmana çevrildi.

- Yəni, Mehdi bilmədi ki, sən ondan yazırsan?

- Bunu özüm də bilmirdim axı. Biləndə də gec idi, Mehdi çoxdan dünyasını dəyişmişdi. Qismət beləymiş. Amma Mehdini yaxşı tanıyanlardan biri romanı oxuyan kimi Mehdini tanıdı.

- Romanı da bəyəndimi?

- Allah sənə insaf versin, o romanı bəyənməmək insafdandı?! Yalan olmasın, mən ona azından on beş il can qoymuşam, deyirsən hələ bəyənilməsin? Pis olsaydı, on beş ildə onu ən azı on beş dəfə cırıb atardım. Bəyəndi, amma dedi ki, Mehdiyə amansız yanaşmısan.

- Doğrudan elədir?

- Bəlkə də elədir. Amma Mehdi haqqında başqa cür yazmaq, onu başqa cür vermək mümkün deyil. İstənilən halda bu, mənim öz müəllimimə (sevimli və amansız müəllimimə!) yapa biləcəyim ən gözəl heykəldir. Nə yaxşı bu işi görə bildim. Allahın sevimli bəndəsiyəm ki, həyatda borcum olan hər kəsə o borcu qaytarmaq üçün Tanrı gec-tez mənə güc də verir, imkan da.

- Belə görürəm romandan bərk razısan...

- Razı qalmadığın yazını sakitcə cırıb atmaq, uzaqbaşı arxivin əlçatmaz bir küncünə vızıldatmaq nə çətin işdir? Amma görürsən, mən yarım saatdır ondan danışıram.

- Bəs çapa haçan verəcəksən?

- Allah bilir. Əsas onu yazmaq, yazıb başa çatdırmaq idi. Təsəvvür eləyə bilməzsən, mən bu dəqiqə necə rahatam. Bu dəqiqə deyəndə ki, son nöqtəni ötən il dekabrın 21-də qoymuşam, düz yeddi aydır elə bil ağır bir yükdən qurtarmışam. Bu, mənim son ciddi işim idi, bundan sonrag

- Tələsmə, ora hələ gələcəyik. Demək istəyirsən daha yazmayacaqsan?

- Daha roman yazmayacam - burası dəqiqdir.

- Onda daha çapı niyə ləngidirsən, yoxsa imkan yoxdur?..

- Çapa həmişə imkanım olub. İlk kitabım 50 yaşımda çıxdı, bəyəm əlli ildə kitab çıxarmağa imkan yox idi? Kim də bilməsə, sən yaxşı bilirsən ki, bu sarıdan heç vaxt problemim olmayıb, üstəlik, əvvəlki iki kitabımın xərcini dostlar çəkiblər. Sadəcə, çap qərarını rus dilinə tərcümədən sonra verəcəm.

- Yaxşı, qayıdaq o illərə. Mehdinin üstünlükləri nədəydi ki, yeddi il onun cazibəsindən çıxa bilmədin?

- Mehdi ədəbiyyatı gözəl bilirdi, üstəlik, xalis psixoloq idi. Mənə dedi ki, sənin böyük istedadın var, amma nə fayda, savadın-biliyin yoxdur. Nə başını ağrıdım, uzun bir siyahı tutub kitabları mənə xüsusi ardıcıllıqla oxutdu. İş təkcə kitabı oxumaqla bitmirdi, az qala hər oxuduğum kitabdan ona imtahan verirdim. Dil bu cür olmalıdır, dialoqlar bu cür; Çexov bu cür təsvir eləyir, Tolstoy bu cür. Ən çox da Dostoyevski ilə Folknerin ölüsüydü. Heminqueyi mənə o sevdirdi, elə ki görürdü Heminqueydən əl çəkə bilmirəm, başlayırdı müxtəlif arqumentlərlə gözümdən salmağa. Ya, məsələn, tapşırıq verirdi ki, Anarın "Gürcü familiyası" hekayəsində şah cümləni tapmalısan. Xüsusi oyunlar qururdu, məşğələlər hazırlayırdı. Bir sözlə, xalis yaradıcılıq laboratoriyası idi. Gündüzlərim Axundov kitabxanasında keçirdi, gecələr də oxuduqlarımdan mənə dərs keçirdi. Çox çətin, amma maraqlı məşğuliyyət idi. Hekayə yazırdı, sonra mənə oxuyub cırırdı. Çox gözəl yazırdı, di gəl, məni daha yaxşı yazmağın mümkünlüyünə inandırmaq üçün yazdığını gözümün qabağındaca yandırırdı. Bundan ötrü nə qədər dava-dalaşımız olub. Amma tərsin, höcətin biriydi. Axırda bunun çılğınlığa, dəliliyə keçdiyini sezməyə başladım.

- Nə istəyirdi axı, niyə yazdıqlarını cırıb atırdı, məqsədi nəydi?

- Məqsədi Nobel mükafatına layiq həqiqi əsər yazmaq. Deyirdi qırx il məşq eləyib, axırda o səviyyədə əsər alacaq.

- Sən də buna inanırdın?

- Yəni, söhbət Nobel mükafatı almaqdan getmirdi. Bədbəxt həqiqətən yaxşı yazırdı, neçə vaxtdı "Məbəd" adlı bir roman üzərində işləyirdi, ayrıldıq, bilmədim o roman necə oldu. Amma bir dəfə mənə "Aclıq" adında bir povest oxudu - səsi indi də qulağımdadır. Heç bir əsər mənə belə əsər eləməmişdi. Birnəfəsə oxudu. Gözəl qiraəti vardı, povestə də söz yoxdu. Axşam saat on birdən gecə saat beşə qədər oxudu. Qeyri-adi bir şey idi. Anasından yazmışdı. Son səhifəni oxuyanda mən dözməyib ağladım. Di gəl, oxuyub qurtaran kimi cırıb atdı. İtin sözünü dedim ona, bir həftə danışmadıq. Amma nə xeyri?

- Heç səndə onun əsərlərindən qalmayıb?

- Şeirləri qalıb, bir neçə də hekayəsi. Çoxu yarımçıqdır. Yazıb atırdı bir kənara, hayıfım gəlirdi ki, cıracaq, ona görə gözündən qaçanları gizlədirdim.

- Bəs onları nə əcəb cırıb atmamışdı?

- O, əsəri tam bitirəndən, mənə oxuyandan sonra cırıb tullayırdı. Mənim gizlətdiklərimin çoxu yarımçıqdır, ya da hər hekayəni bir neçə variantda yazırdı, bir də gördün ağlına başqa ideya gəlirdi, bunu yarımçıq qoyub ayrı yazıya girişirdi, sonra da yarımçıq qalanı unudurdu. Məndə romanı yoxdur, amma "Məbəd" adlı romanı olmalıydı. İndi bir-iki nəfər var, onlar da hansısa saytda yazmışdılar ki, bəs Mehdinin romanları vardı. Mehdi təkcə mənimlə qalmırdı axı.

- Ancaq əldə heç nə yoxdur.

- Bəlkə də kımdəsə nəsə var.

- Səndə olanları niyə çapa vermirsən?

- Mən bir dəfə, hələ öz sağlığında ondan xəlvət bir hekayəsini çapa vermişdim. Vaqif Cəbrayılzadə ha deyirdi jurnala hekayə ver, vermirdi. Vaqif də məni öyrətdi ki, hekayələrdən birini çırpışdır gətir, özü bilməsin. Elə də elədik. Onda Vaqif "Ulduz"da işləyirdi. Guya Mehdiyə sürpriz eləyəcəkdik. Vaqif hekayəni çapa verdi, amma əvvəldə bir abzası mənim yanımdaca ixtisar elədi. Onda senzura vardı, Vaqif dedi onsuz da Yusif qağa bu abzası çıxaracaq, qoy özüm bəri başdan silim. Jurnal çıxdı, alıb sevinə-sevinə apardım Mehdini muştuluqlamağa. Jurnalı açan kimi gözü həmin abzası axtarmadımı? Soruşdu bəs hanı abzasın biri, mən də dedim bəs belə. Hekayəni oxumadı, jurnalı da vızıldatdı otağın küncünə. Mənə bir toy tutdu, gəl görəsən. Bir də ondan xəbərsiz yazılarına toxunmağı qadağan elədi. İndi haqq dünyasındadır. Fikirləşirəm ki, özünün çapa rəva bilmədiyi yazıları üzə çıxarmağa mənim mənəvi haqqım çatırmı? Hələ buna cavab tapa bilmirəm.

- Hə, qəribədir, mən Mehdini bir ayrı cür tanıyırdım...

- Bilirəm. Hamısını bilirəm. Yolumuz ayrılandan sonra da mən onunla maraqlanırdım. İndi bəzi şeyləri demək xırdaçılıq olar, hər halda... nə isə. Mən ona hər şeyi halal eləyirəm. O mənim çox yaxşı müəllimim və sənə deyim ki, həyatımda ən maraqlı adam olub.

- Yəni Ramiz Rövşəndən də maraqlı?

- Bayaq sual vermişdin ha, bax qayıdıram ora. Mən bilirdim ki, gec-tez Ramiz Rövşənlə yolumuz kəsişəcək. İndi sənə bir sirr açım: Mehdi mənə Ramiz Rövşəndən iki gecə dərs keçmişdi, amma onunla görüşməyə məqsədli şəkildə qadağa qoymuşdu. Niyəsini başqa vaxt deyərəm, uzun söhbətdir, həm də maraqlı söhbət...

- Bəs Vaqif Cəbrayılzadə ilə necə?

- Vaqiflə yaxın idilər, məni də Vaqiflə elə özü tanış eləmişdi.

- Amma sonra sən Ramizlə də tanış oldun, dostlaşdınız...

- Əslində, Mehdi sadəcə müəllimim idi, Ramiz isə həmişə mənim ədəbiyyat kitabım, müntəxəbatım olub. Bizim Ramizlə dostluğumuz tanış olduğumuz gündən başlandı və iyirmi ildir davam eləyir. Ramiz heç kəslə müqayisəyə gəlməyəcək bir şəxsiyyətdir. Sənətə gələndə o mənimçün çağdaş şeirimizin korifeyidir. Təkcə korifeyi yox, poeziyanın saf havasıdır, sözün dadı-duzu, səmimiyyətin özüdür. Mən dünyadan bezəndə, insanlardan iyrənəndə, qəzetlərdən, saytlardan, qeybətlərdən boğulanda Ramizin üstünə bir udum təmiz havaya, bir içim saf suya qaçan kimi qaçıram. Yalansız, riyasız, bütöv, kamil, mükəmməl bir insan, səmimi bir dünya. Bilirsən, məndən ötrü səmimiyyət... Fəxri, sən canın, boş vaxtın olan kimi de mənə, romanı verim, oxu.

- Ramizlə rastlaşmağının ədəbi taleyində bir rolu oldumu? Yoxsa sən ona kimi artıq öz yolunu tapmışdın?

- Öz yolumu tapmağına çoxdan tapmışdım, dumanlı şəkildə də olsa, neyləmək istədiyimi bilirdim. Az öncə dedim axı: mən bir qədər istisnayam. Bilirsən, Əli Kərimi, Ramiz Rövşəni, Vaqif Cəbrayılzadəni oxuduqca fikirləşdim ki, şair onlardır. Həqiqətən də, Ramizin bir şeiri çıxanda hara gedirdin, ondan danışırdılar. Hələ Vaqif Səmədoğlu!.. Bir yandan Mehdi qoymadı, o biri yandan da özüm çapdan könüllü imtina elədim. İnsan ən doğru qiymətini özü bilir. Düşündüm ki, Mehdi düz deyir.

- Yadımdadır, müsahibələrinin birində sənə irad tutmuşdular ki, özündən çox özgələrdən danışırsan. Görürəm ki, doğru deyirmişlər. Özündən danış.

- Sən söhbətə başlamamışdan mənə qadağa qoydun ki, sənin yaradıcılığından danışılmayacaq. Yoxsa sənin hekayələrini bircə-bircə çözərdim. Öz qədrini bil ey, özün də tənbəl olma - o hekayələrdən, vallahi, bizim ədəbiyyatımızda yoxdur...

-Deməli, tay-tuşların yavaş-yavaş mətbuata yol tapdığı vaxtda sən özünü qıraq elədin. Bir də uzun illər sonra - 50 yaşında "Tənhalıq" kitabıyla ortaya çıxdın. Ona qədər yaxın dostların da bilmirdilər ki, Mahir yaradıcılıqla məşğul olur. Səni yalnız tərcüməçi kimi tanıyanlar bu yaşda qəfildən böyük bir kitabla ədəbi mühitə, ədəbi prosesə qayıtmağını gözləmirdilər. Uzun illər yazdıqlarını gizlətməkdə, dərc elətdirməməkdə məqsədin nəydi?

- Məqsəd deyəndə mən sadəcə bir az geri çəkildim, gözlədim. Bilirsən, bu, bir düstur kimidir: əgər yaxşı əsər yazmısansa, demək, əsas işi görmüsən. Yerdə qalanı texniki məsələdir, o cümlədən çap da. Mən peşman deyiləm və yenə bu fikirdəyəm ki, çapa tələsmək olmaz. Bax, mən bilirəm ki, on beş ildən sonra ortaya yaxşı bir roman qoymuşam. Əsas olan budur. O roman on ildən sonra, lap mən öləndən sonra çap olunsun - nolacaq ki? Əsla faciə deyil.

- İş də bundadır ki, o roman hələ ortada deyil, çapa ver ki, ortada da olsun. Hər halda, qələm adamı yazdığını bölüşmək də istəyir. Bu illər ərzində necə səbir eləyə bilmisən?

- Bax, məndən qabaq o zaman çoxlu imzalar görünmüşdü, beş-altı ildən sonra da hərə bir cür əriyib getdi. Mehdi də mənə bunları misal çəkirdi. O vaxt çap olunmayanda məni tanıyanların da çoxu düşündü ki, Mahir bitdi, tükəndi. Olur belə şeylər. Nə umurdular, nə küsürdülər. Mən də elə uşaqlar tanıyıram ki, yaxşı başlamışdılar, sonra davamı gəlmədi. Ya da çox yazıb ucuzlaşdılar, çox çap olunub cılızlaşdılar. Onda, o illərdə mən artıq beynimdə öz romanımı yazırdım. Nə qədər doğrudur, bilmirəm - Mehdi, bir də çox məşhur bir yazıçı (onun adını romanda oxuyacaqsan) beynimə saldı ki, sən yaxşı nasir olacaqsan. O vaxt hələ bir-iki hekayə də yazdım. Sonra düşündüm ki, bu mətləbləri iri həcmli əsərdə yazmalıyam. Romanı yazmağa dərhal başlamadım, beynimdə kitabı illər boyu bişirdim.

- Bu da vardımı ki, sən 50 yaşda ilk kitabı ortaya qoyanda "bomba" effekti yaratmaq istəmisən?

- Nə bilim və nə deyim?! Xoşlamadığım tərif kimi xoşlamadığım şöhrət azarı da çox köpəyoğlu şeydir. Hər halda, görünür, nəsə oxşar bir hiss olub. Sadəcə, mənimçün ən ciddi meyar - zamandır. Baxdım 18, hətta 16 yaşımda yazdığım şeirlər var ki, oxuyanda yenə xoşuma gəlir. Fikirləşdim: bu qədər vaxtda mən bu şeiri cırıb atmamışamsa, demək, onu üzə çıxarmağa dəyər. Odur ki, kitabı çapa verdim. Amma arxivimdə yüzlərlə şeir var ki, onları çapa verməmişəm. Birinci kitabımda tərcümələrlə yanaşı cəmi 25 şeir və 5 poetik silsilə var. Birinci deyəndə ki, olan elə bir kitabdır, sadəcə, üç ildən sonra onu təzədən nəşr elətdirdim, iki mənzum traktat da əlavə eləməklə yalnız poetik silsilələri kitaba saldım, vəssalam.

- Bundan əvvəl poeziyamızda poetik traktat janrı vardımı?

- Yox, bu adı özüm kəşf eləyib quraşdırdım.

- Yəni şeirdən şeir dilində danışmaq. Yadıma Bualonun poeziya sənəti haqqında mənzum traktatı düşür. Klassisizm dövründə, bilirsən, bəzən elmi-fəlsəfi əsərləri də nəzmlə yazırdılar. Sənin traktatını həm də Füzulinin və Ramiz Rövşənin poetik dildə yazılmış yığcam təfsiri saymaq olarmı? Ümumiyyətlə, hansısa şairin poeziyasını belə böyük məhəbbətlə sevmək şair üçün xatalı deyilmi? Yəni əlinə qələm alanda onun basqısı altında qala bilərsən...

- Bu traktatlar mənim poeziyada son sözüm oldu. Yaxşı əsəri oxuyanda mütləq ilk günlər təsirinə düşürsən. Sonra təsir yavaş-yavaş keçib gedir. Amma müəyyən bir hissə mütləq beyində ilişib qalır. Bu, artıq təsir yox, ruhi doğmalıqdır. Füzulini təkrar oxuyanda o şeylər ki, uşaqlıqda mənə doğmaydı, onlar yenidən beynimdə oyandı. Elə Ramiz Rövşənin yaradıcılığında da hansı hissə beynimdə yer almışdısa, məhz onlardan istifadə elədim. Bəzi şeyləri şüurlu şəkildə yazanda süni alınır. Mən elə romanımı da bu prinsiplə yazdım. Nə ki əsərə öz ayağıyla təşrif buyurur, "könüllü" gəlir, yalnız ondan istifadə eləyirəm.

- Bu yeddi poetik silsiləni birləşdirən vahid konsepsiya varmı?

- Yox, bunlar yeddi ayrı xətt, yeddi istiqamətdir.

- Məncə, bu silsilələr ayrı-ayrı konsepsiyalar üzrə düzülmüş şeirlərdir. "Dəmir qapı Dərbənd", "Anlamaq dərdi", "Əcəl zəngləri" silsiləsində ictimai motivlər çox güclüdür. Yəni burada elə şeylər var ki, onları ən yüksək ictimai tribunalardan oxumaq olar. Ancaq "Vəsiyyət məqamları" və "İt ömrü" sanki öz-özünə danışan yalqız, köməksiz şairin əlacsız pıçıltılarıdır. Oxucu soruşa bilər ki, necə olur şair bu cür fərqli adlara köklənə bilir. Belə oxucuya nə cavab verərdin? Yəni şairin bütövlükdə vahid bir konseptual çevrəsi olmalıdırmı? Məsələn, Rilkenin silsilələri də ayrı-ayrı poetik konsepsiyalar üzrə toplanıb, ayrı-ayrı kitablar kimi nəşr olunub. Ancaq ümumiyyətlə götürəndə onun bütün kitablarını bir dini-fəlsəfi konsepsiya birləşdirir, bütün kitabların ortasından bir ana xətt keçir.

- Mənimçün bu, mütləq şərt deyil: ola da bilər, olmaya da bilər. Daha doğrusu, bunu ruhi situasiya özü diktə eləyir.

- Sənin silsilələrin içində "Anlamaq dərdi" bir şairin əsəri ola bilərdi, "İt ömrü" də başqa birinin. Bu fərqləri öz yaradıcı ömründə necə birləşdirə bilirsən?

- "Anlamaq dərdi" - cəmiyyətin mənzərəsidir. Mənim dünyada ən zəhləm gedən şey tacirlik, tüccarlıqdır. Alıb-satmaqla, alınıb-satılmaqla heç aram yoxdur. "Anlamaq dərdi"ni yazanda mən dünyanı, cəmiyyəti belə gördüm. Anladım ki, neçə illər güvəndiyim İsgəndər, sən demə, Şeyx Nəsrullaha çoxdan uduzub.

- Sənin özün üçün hansı xətt daha doğmadır: "Anlamaq dərdi", yoxsa "İt ömrü"?

- "İt ömrü".

- Beynəlxalq şeir yarışması olsaydı, ən yaxşı əsərin kimi onu seçərdin?

- Mən "Vəsiyyət məqamları"nı seçərdim. O da həmin xətdir - "İt ömrü"ndən keçən xətt. Bu hisləri biz hamımız keçirmişik. Kim oxusa, ona doğma gələcək. Əli Kərim deyir: "Nə xoşbəxt imişəm bir zaman, Allah". Biz hamımız ömrün hansı məqamındasa bundan, bu misradan keçməyə məhkumuq. "İt ömrü"nü mən məhz belə işləmişəm ki, orada hamı, hər kəs özünü tapa bilsin. "Vəsiyyət məqamları"nı isə o dünyadan yazmışam - ən çox sevdiyim əsərim də odur.

- Neçə yaşında yazmısan onu?

- O mənim təxminən 47 yaşımın şeiridir.

- Şairin nəsrə keçməsi, səncə, hansı zərurətdən yaranır? Elə mətləb varmı ki, onu poeziyanın, şeirin diliylə ifadə eləmək mümkün deyil, mütləq nəsrin dili köməyə çatmalıdır?

- Yox, şəxsən mənimçün elə bir mövzu yoxdur ki, onu şeirlə ifadə eləyə bilməyim. Mən düşünmürəm hansısa fikri şeirlə deyə bilmədiyim üçün roman yazmışam. Yazmaq istəyirəmsə, yazıram, janr sonra əmələ gəlir. Romanı xeyli gec bitirdim. Tez də yekunlaşdırardım, amma onda bu poetik silsilələr olmazdı. Həm də əksinə, romanın yazılışına poetik traktatların çox müsbət enerjisi keçib. Onlardakı nəsr elementləri romanda aşkar hiss olunur.

- Hərçənd çapa vermirsənsə, demək, hələ tam arxayın deyilsən...

- Mən heç vaxt çapa tələsmirəm. Həm də son vaxtlar bizdə bu janrın şitini çıxarıblar - mən axı işin içindəyəm, neçə ildir Milli Kitab Mükafatının ekspertiyəm. Oxucu da azalıb. Mənim tanıdığım 100 oxucu varsa, romanı onlara əlyazma şəklində də verə bilərəm.

- Bəlkə indiki bazara kitabını yaraşdırmırsan?

- O da var. Bəri başdan deyim ki, mənim kitabım hər oxucu üçün deyil, hazırlıqlı oxucu üçündür.

- Biz səni həm də tərcüməçi kimi tanıyırıq. Hansı əsərləri dilimizə çevirirsən: əsər səni tutur, yoxsa lazımdır deyə seçim eləyirsən?

- Hər ikisi olur. Son vaxtlar xeyli sifariş də götürmüşəm. Tərcümənin bir işi yaxşıdır ki, adam bekar qalanda vaxtı səmərəli keçir. Markes deyir tərcümə ən gözəl mütaliə üsuludur.

- Dediyin kimi, bir neçə ildir Milli Kitab Mükafatının ekspertisən. Yeni yaranan bədii ədəbiyyatın, saytlarda gedən tərcümələrin mənzərəsi səni razı salırmı?

- Bizdə ildən-ilə zəifləşmə gedir. Birinci müsabiqədə ciddi əsərlər çox idi. İkincidə də babatları vardı. Amma üçüncüdə vəziyyət çox pis oldu. Mənzərə qəti ürəkaçan deyil. Saytlardan isə heç danışmağa dəyməz.

- Professionallıq aşağıdır, yoxsa başqa problemlər var?

- Elə hər şey aşağıdır.

- Bəs ədəbi saytlarda görünən şeirlərin səviyyəsi necədir?

- Primitiv! Bu yaxınlarda İstanbulda, sonra Bişkekdə oldum. Eyni mənzərəni oralarda da gördüm. Bir dəfə Natiq Səfərov demişdi ki, dünya ədəbiyyatı gör hara gedib çıxıb, Azərbaycanda isə dil hələ də bir nömrəli problem olaraq qalır. Bu sözü o, hələ səksəninci illərdə deyirdi. Bizim yazıçılar dili çox pis bilirlər. Bizdə ədəbi dildə yazmağı bacaranlar barmaqla sayılacaq qədər azdır. İllah da cavanlar. Dili duymadan necə yazmaq olar?

- Bəlkə ədəbi zövqün aşağı düşməsi qlobal prosesdir?

- Mən buna heç təəccüblənmirəm də. Təkcə ədəbiyyatda deyil bu vəziyyət. Musiqi, rəssamlıq, lap elə futbol - hamısında eyni problem yaşanır. Bu dəqiqə bütün dünya tüccarlığa qurşanıb. Sovetin nəyi yaxşıydı? Senzurası! Gülmə, yandığımdan deyirəm. İndi məlum olur ki, heç demə, senzura xeyrimizəymiş. Senzuranı nəzərə almaq bədiiliyi artırırdı. Buyur, indi heç biri yoxdur: senzura da, bədiilik də. Əslində, indinin cavanları pis də yazmalıdırlar; yaxşı yazsaydılar, təəccüblü olardı. Rəsmi statistikaya görə, şagirdlərin təxminən 75-80 faizinin qiyməti "iki"dir. Eləysə, bu savadsız cavanlardan nə gözləməliyik? Deyirlər guya kəmiyyət axırda keyfiyyətə keçəcək. İnanma, yanlış düsturdur.

- Deyirsən fəlsəfənin bu düsturu ədəbiyyatda işləmir?..

- Heç bir sahədə işləmir. Demirəm ədəbiyyata gələnlərin hamısı pisdir. Amma insan öz gücünü hamıdan yaxşı bilir. Gənc vaxtında yaza bilərsən, amma bir müddət sonra özün bilməlisən ki, səndən şair, ya nasir olar, yoxsa olmaz.

- Bunun üçün də məktəb keçmək lazımdır.

- Əlbəttə. Amma mən saytda bir axmaq şeir görürəm, əlüstü ona oxşayanını yazıb sayta göndərirəm və fikirləşirəmsə ki, artıq mən də şairəm - bax bu, vaxt itkisi, ömrün güdaza getməsidir...

Töhfə ƏZİMOVA

Ədalət.- 2013.- 20 iyul.- S. 6; 11.