Poetik yollar, üslublar və meyllərin antologiyası

XX əsr artıq arxada qalmasına rəğmən, dövrün poeziyası, inkişaf yolları, üslublar və şəxsiyyətlər tədqiqat obyekti olaraq aktual mövzulardan biridir. Xüsusilə əsrin 20-ci illərindən başlanan poetik hərəkat, yenilikçilik (təəssüf ki, proletar poeziyası da daxil olmaqla) şeirimizin mövzu və problematikasını dəyişməklə yanaşı, həm də yeni üslubların, yolların və meyllərin yaranmasına gətirib çıxardı. 20-50-cu illəri əhatə edən poetik inkişaf yolunda poeziyada yeni imzalar göründü, ədəbi üslublar formalaşdı, yeni yollar və meyllər onun xəritəsini daha da zənginləşdirdi. Dövrün poeziyasının ən xarakterik xüsusiyyəti kimi zamanla, dövrlə səsləşməsi və hadisələrə adekvat cavab verməsi oldu. Lakin zaman keçdikcə poeziyamızın bu mərhələsi ilə bağlı verilən qiymətlərdə subyektivizm və siyasi baxışlar da özünü göstərməyə başladı. Buna səbəblərdən biri, fikrimizcə, bu dövrün poeziyasının sovet ədəbiyyatşünaslığında bütünlüklə proletar ədəbiyyatı olaraq səciyyələndirilməsi idisə, digər səbəbi ədəbi nümunələrin bu gün dərc olunmaması, eləcə də həmin dövrün poeziyasına yanaşmada idi. 20-50-ci illər poeziyasının yenidən araşdırılması üçün həmin şeirləri yenidən dərc etməklə yanaşı, həm də yeni metodoloji meyarlarla araşdırmaq lazım gəlir. Bu mənada AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun "XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı" şöbəsinin dövrün poetik inkişaf yolu ilə bağlı nəşr etdirdiyi üç kitab ("XX əsr Azərbaycan poeziyası antologiyası". 1 kitab.1920-ci illər poeziyası. Bakı, Elm, 2009; 2 kitab. 1930-cu illər poeziyası. Bakı, Elm, 2010; 3 kitab. 40-cı illərin poeziyası. Bakı, Elm, 2011) çağdaş ədəbiyyatşünaslığımız üçün zəngin bir mənbə hesab oluna bilər.

Ədəbi tənqidimizin az diqqət yetirdiyi bu məsələnin üzərində dayanmağı ona görə vacib hesab edirik ki, dövrün poetik inkişaf yolunu yenidən öyrənmək, üslublar və yollara yeni metodoloji meyarlardan qiymət vermək ədəbiyyatşünaslığımızın qarşısında duran problemlərdən biridir. Bu dövrün poeziyası sonuncu dəfə ciddi tədqiqat obyekti kimi 70-ci illərdə işlənildiyini nəzərə alaraq həm ədəbi prosesin öyrənilməsi, həm də poeziyanın keçdiyi inkişaf yolunun tədqiqi baxımından bu cür kitabların nəşri yeni impulslar verir. Çoxcildlik nəşrin layihə rəhbəri və redaktoru filologiya elmləri doktoru, professor Şirindil Alışanlı antologiyanın nəşrinin məqsədini düzgün müəyyənləşdirərək yazır: "Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun XX əsr (Sovet dövrü) ədəbiyyatı şöbəsi hər on ilin ən dəyərli nümunələrini antologiyalar şəklində çap etməyi planlaşdırarkən əsl sənət nümunələrini üzə çıxarmaq niyyəti güdür. Ən dəyərli poetik məhsul ortada olandan sonra təhlil və qiymətləndirmənin obyektivliyi üçün münbit zəmin yaranacaq".

Antologiyanın 20-ci illəri əhatə edən 1-ci cildi dövrün poetik inkişaf yolunu, demək olar ki, tam əhatə edir. Hammal, M.S.Ordubadi, H.K.Sanılı, Ə.Nəzmi, S.Mənsur, A.Şaiq, H.Cavid, B.Seyidzadə, Ə.Cavad, Ə.Vahid, İ.Katib, C.cabbarlı, Ə.Fövzi, M.Rəfili, Ə.Nazim, S.Rüstəm, S.Vurğun, İ.Hafiz, A.İldırım, M.Rahim, A.Faruq, M.Müşfiq kimi şairlərin şeirləri ilə təmsil olunan antologiya həm ədəbi prosesdə bu şairlərin funksionllığını ortaya çıxarır, həm də poeziyanın ümumi inkişaf yolundakı mövqeyini göstərir. Kitabda bu şairlərin şeirləri verilməklə poetik mənzərə tam aydınlaşmış olur, bu dövrü proletar poeziyası kimi səciyyələndirən sovet ədəbiyyatşünaslığından fərqli olaraq tamamilə yeni bir poetik mənzərə ilə qarşılaşırıq. Burada həm milli ruhlu şeirlər də yazılıb, həm dövrün sifarişinə adekvat cavab verən şeirlər, həm də yeni poeziyanın əsasını qoyan poetik nümunələrə rast gəlmək mümkündür. Hər bir şairin ömürlüyünün ən vacib məqamlarının yer aldığı qısa həyat tarixçəsindən sonra şairin o dövrdə yazdığı və dərc olunan şeirlərinin yer alması antologiyanın tərtib prinsiplərindən biridir.

Əlbəttə, 20-ci illər poeziyasında yuxarıda ədəbiyyatşünasın qeyd etdiyi tendensiya yox deyildi və yaxşı ki, ayrı-ayrı şeirlərdə bu qabarıq şəkildə öz əksini tapmışdır. Bununla belə poeziyaın digər inkişaf istiqamətləri də eyni dərəcədə burada təmsil olunurdu. Burada əsasən yeni gənc qüvvələrin şeirlərini qeyd etmək lazımdır; ancaq bunu da birmənalı şəkildə qiymətləndirmək olmaz. Çünki bu poetik nümunələr içərisində həm poeziyanın forma, struktur cəhətdən inkişaf etdirənlər, həm də ideya-bədii cəhətdən yeniləşdirənlərin yaradıcılığı xüsusi yer tuturdu. Bu mənada antologiyada dövrün poeziyası bütün zənginliyi ilə demək olar ki, əks edilmişdir. Yaxşıdır ki, 20-ci illərdə futurist şeir nümunəsi kimi ortaya çıxan, sonralar isə sərbəst şeir olaraq qəbul edilən şeir nümunələri də burada təmsil olunur. Dərc olunan şeirlərdən də göründüyü kimi, ilk futuristlərdən olan Ə.Nazimin "ilk qaranquş" şeirləri də həmin dövrdə dərc olunub. Ənənəçi şeirlə yanaşı Ə.Nazimin futurist şeirinin də dərc edilməsi dövrün poeziyasının bütün reallığı ilə əks etdirir:

Gecə qara, dəniz qara, göy qara...

Gömülüyor qaranlığa gözlərim.

Qaranlıqdan sanki aldı bir yara

Acı, acı,

Pək yaxıcı

Bir yara,

Bu yarayla

Sönməz, yanar,

Öclə qanar

Mənim könül gözlərim.

Dir ki, mən də öz günümü gözlərim (1, 276).

Elə buradaca qeyd etmək lazımdır ki, sovet ədəbiyyatşünaslığının 20-ci illəri nacaq proletar ədəbiyyatı olaraq tanıtması tendensiyası artıq dağılmaqdadır. Ədəbiyyatşünas B.Əhmədovun "XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" kitabının 1-ci cildində (Bakı, 2010) dövrün poeziyasının inkişaf istiqamətlərini aşağıdakı şəkildə müəyyənləşdirir: "Sənət və zamanın özünəməxsus inkişaf qanunauyğunluqları var: ədəbi mühit şair və yazıçıları doğurduğu kimi, yazıçı və şairlər də ədəbi mühiti formalaşdırır. 20-ci illərdə isə ictimai-siyasi proseslər hər iki amilə təsir göstərirdi. Proletar poeziyasının poetik inkişaf prosesində ön cərgəyə çıxması da məhz bu amillə bağlıydı. Bu mənada poeziyanın inkişaf istiqamətlərində iki tendensiyanın şahidi oluruq:

1. Poeziya sənətinin yaradıcılıq prinsiplərindən doğan yeni poetik təfəkkürün formalaşması;

2. Cəmiyyətin, dəyişən həyatın ictimai-siyasi, iqtisadi proseslərini inkişaf etdirən ədəbi poetik yol-proletar poeziyasının yaranması.

Bu iki tendensiyanın çox zaman bir-birini izləməsi və bəzən əvəzləməsi təkcə forma cəhətdən deyil, həm də məzmun etibarilə bu üslubların yaxınlaşması demək idi".

20-ci illər poeziyasının yenilikçi meyllərini ifadə etmək üçün bu istiqaməti təmsil edən şairlərin şeirlərinin də burada yer alması yaxşı olardı. Bu mənada yenilikçi şeiri təmsil edən İ.Hikmətin o dövrdə dərc olunan şeirlərinin də burada olması onların gücünü artırmış olardı. Belə ki, İ.Hikmət bir ədəbiyyatşünas olmaqla yanaşı, həm də bir şair olmuşdur. Onun bu illərdə dərc etdirdiyi şeirlər sərbəst şeirin ilk nümunələri olmaqla, məzmun və problematikasına, ifadə vasitələrinə görə də yeni idi. Bu illərdə Azərbaycan mətbuatında sıx-sıx dərc olunan və ilk şeirlər kitabının "Günəşi içənlərin türküsü" (Bakı, 1927) da burada dərc olunması həm ədəbi prosesi, həm də poeziyanın yeni inkiaf istiqamətlərini müəyyənləşdirmişdir. Ona görə də bizə belə gəlir ki, İ.Hikmət və N.Hikmətin də şeirlərinin antologiyada yer alması onun məzmununu daha da tamamlamış olardı. Antologiyanın bu cildində 30-cu illər repressiyasının qurbanı Umgülsümün milli ruhlu şeirləri də yaddan çıxmışdır. Doğrudur, onun 20-ci illərdə mətbuatda şeirləri çox az çıxmışdır. Bununla belə, son illərdə şairin dər olunan kitablarında 20-ci illər şeirinin poetik mənzərəsinə zənginlik gətirən şeirləri də burada verilsəydi poeziyanın inkişaf meylləri tamlıqla əks olunardı.

Antologiyanın 2-ci kitabında 30-cu illərin şeirləri toplanmışdır; belə ki, 20-ci illərdə yaradıcılığa başlayan şairlərlə yanaşı, ilk qələm təcrübələrini yazan H.Əlizadə, İ.Soltan, M.Seyidzadə, R.Rza, H.Natiq, M.Dilbazi, N.Rəfibəyli, Ə.Ziyatay, Ə.Cəmil, Z.Xəlil, T.Əyyubov, B.Qasımzadə kimi şairlərin şeirlərinə də yer verilmişdir. Kitabda dərc olunan poetik nümunələr dövrün poetik mənzərəsinin inkişaf istiqamətlərini bütün dolğunluğu ilə əks etdirir. Bu mərhələdə artıq 20-ci illərdə start götürən yeni bədii təfəkkürün mövzu və problematika masştabı genişlənir. Aydındır ki, əvvəlki onilliklə 30-cu illər poeziyası arasında zahirən oxşarlıq olsa da, hər birinin özünəməxss inkişaf yolu olmuşdur. 30-cu illər poeziyası mövzu, problematika, forma və bədii təsvir və ifadə vasitələrinə görə fərqlənir. Əvvələn, 20-ci illərdə yaradıcılığa başlayan gənclərin üslubu sabitləşməyə doğru gedir, şeirdən şeirə onların yaradıcılığında yeni çalarlar əmələ gəlir. İkincisi, bu dövr Azərbaycan poeziyasında sərbəst şeir özünü təsdiq edir və hecaya münasibətdə tarazlığa nail olur. Hətta bir müddət heca təmsilçiləri belə sərbəstdə özlərini sınayırlar. Bundan başqa dövrün repressiya ilə müşaiyət olunduğunu nəzərə alsaq poetik inkişaf yolunda proqressiv amillərin çoxaldığını görmək olar. İfrat proletarlaşmanı getdikcə hadisələrə siyasi-poetik münasibət əvəzləyir, bununla da siyasi lirikanın imkanları genişlənir. "İnqilab"dan uzaqlaşdıqca poeziyanın tələbləri də dəyişir, bu mərhələdə "inqilabı" tərənnümlə yanaşı onu dərindən anlamaq, parlaq bədii obrazlarla yaşatmaq mərhələsi gəlir. Şüarçılıq və protkultçuluq tədricən öz yerini poetik tərənnümə verir. Siyasi cəbhələşmə ilə yanaşı, forma (heca və sərbəst) cəbhələşməsi də dərinləşir. Xüsusilə epik poeziyanın imkanları artır; poema janrı çox az bir vaxtda poeziyanın aparıcı janrı olur. S.Vurunun, M.Müşfiqin bir çox poemaları ədəbiyyatın faktına çevrilir. Yaxşıdır ki, tərtibçilər dövrün poeziyasının tamlığını qoruyub saxlaya bilmişlər; 30-cu illərin ortalarından mühacirət həyatı yaşamış A.İldırımın şeirlərini də daxil etmişlər. Burada şairin Aşqabad və Dağıstanda dərc olunan şeirlərilə yanaşı elaziğdə yazdığı şeirlərinə də geniş yer verilmişdir. A.İldırımın "Mənim türküm", "Boğulmayan bir səs", "Yaralı olmasaydı","Mənim protestom", "Azərin duası", "Bakı", "Qafqaz", "Əsir Azərbaycanım" və s. şeirləri daxil olmaqla 30-cu illər poeziyasının inkişaf yolunda mühacirət poeziyasının da varlığını əks etdirir. Elə buradaca qeyd etmək lazım gəlir ki, bu tendensiya 20-ci illər poeziyasını əhatə edən cilddə də özüü göstərməliydi. O zaman Azərbaycandan kənarda yaranan milli istiqlal duyğulu şeirlər də burada əks olunardı. Söhbət Gültəkin imzası ilə 20-ci illərdə İstanbulda şeirləri dərc olunan Əmin Abidin mühacirət şeirlərindən gedir. Əslində mühacirət poeziyası nümunələrinin də kitaba daxil edilməsi poeziyanın tamlığını bərpa etmiş olur.

Əvvəlki kitablarda olduğu kimi, 3-cü kitabda da 40-cı illərdə yaşayıb-yaratmış, müxtəlif nəslə və üsluba malik şairlərin şeirlərindən seçmələr təqdim olunmuşdur. Burada əvvəlki nəslin nümayəndələri ilə yanaşı, C.Xəndan, T.Əyyubov, B.Azəroğlu, N.Gəncəli, Ə.Tudə, A.Babayev, B.Vahabzadə, H.Billuri və başqa şairlərin şeirləri ilə tanış olmaq mümkündür. 40-cı illər poeziyasının ən başlıca xüsusiyyətlərindən biri-Cənub mövzusu, istər-istəməz antologiyada genişliyi ilə təmsil edilir. S.Rüstəmin Təbrizdə yazdığı rəmzlərlə dolu "Dəymə" şeiri siyasi lirikanın nümunəsi kimi bu gün də özünün bədii təsir gücünü saxlayır:

Mən sənin dilinə dəymirəm, sən də

Gəl mənim bu ana dilimə dəymə.

Sənin də bağın var, gülün var, çəkin,

Bağımda əkdiyim gülümə dəymə.

Həsədlərlə baxdın çəmənimə sən.

Gör bir nələr etdin vətənimə sən.

Yan deyib od vurdun bədənimə sən.

Altında atəş var, külümə dəymə (3. 57).

İran irticaçılarının Azərbaycan dilində olan kitabları məhv etməsi S.Vurğunun da etirazına səbəb olmuş və "Yandırılan kitablar" şeirində cavab vermişdir:

Cəllad! Mənim dilimdədir bayatılar, qoşmalar,

De, onları heç duydumu sənin o daş ürəyin?

Hər gəraylı pərdəsində min ananın qəlbi var...

Hər şikəstəm övladıdır bir müqəddəs diləyin;

De onları heç duydumu sənin o daş ürəyin?

Söylə sənmi xor baxırsan mənim şeir dilimə?

Qoca şərqin şöhrətidir Füzulinin qəzəli!

Sənmi "türkəxər" deyirsən ulusuma, elimə?

Dahilərə süd vermişdir Azərbaycan gözəli...

Qoca Şərqin şöhrətidir Füzulinin qəzəli! (3, 81)

40-cı illər poeziyası nümüyəndələrinin bir kitabda təmsil olunması, dövrün poetik inkişaf mərhələsini, eləcə də üslublar və yollarını aydın şəkildə ifadə edir. Hər onillikdə Azərbaycan şeirinin dilinin, ifadə vasitələrinin, mövzu və problematikasının dəyişməsi həm də poeziyanın ümumi inkişaf yolunu müəyyənləşdirirdi. Bu mənada antologiyanın çapı həm dövrün poeziyasının yeni nəslə təqdim edilməsi, həm də ədəbiyyatşünaslığımızda araşdırma baxımından vacibdir. Bu işi yerinə yetirən "XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı" şöbəsinin əməkdaşları filologiya üzrə fəlsəfə doktorları H.Hüseynova, X.Məmmədova, A.Rüstəmzadə, G.Qarayeva və elmi işçi Y.Mehdiyevanın da zəhmətini xüsusi qeyd etmək lazım gəlir. Ədəbi prosesi öyrənmək baxımından da son dərəcə əhəmiyyətli olan bu layihə inanırıq ki, sonrakı onilliklərin poeziyasını da əhatə edəcəkdir.

Gülşən Ağabəy,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Ədalət.-2013.-5 iyun.-S.5.