HƏZİN XƏYAL

ƏDƏBİ HƏYAT

(NİGAR RƏFİBƏYLİ-100)

Bizim bu keşməkeşli, tikanı gülündən, qəmi sevinjindən ağrısı laylasından, qarı çiçəyindən bol olan dünyamızda bir şairə yaşayırdı.Əsilli-nəsilli bu şairə 68 illik ömründə çox ayrılıqlar gördü; Gəngədə məşhur bir cərrah kimi tanınan atası Xudadat bəy Rəfibəyli-Müsavat hakimiyyəti dövründə şəhər valisi idi- ermənilər Nargin adasında öldürdülər, yeddi yaşında anasını itirmiş qızcığaz taleyin ümidində qaldı.

Amma həyata, insanlara inamı sönmədi.1927-ci ildə, on dörd yaşındaykən Bakıya gəldi. Buranın ədəbi-mədəni mühitinə qoşuldu, kinostudiyada tərcüməçi işlədi, ilk şeirləriylə mətbuatda çıxış etdi. Taleyi onun üzünə gülürdü, amma 1930-cu ildə, respublika qəzetlərində o zamanın bolşevik liderlərindən olan Əliheydər Qarayevin bir məqaləsi çap edilir. Və həmin böhtançı, başdan-ayağa yalan və iftira ilə dolu yazıda Nigar Rəfibəyli-haqqında söz açdığımız şairə- kəskin ittihamlarva məruz qalırdı.Budur, diqqət edin: "Mademauzel Nigar xanım günəşin Şərqdən doğmasını (ağ atlı ingilis müdaxiləçilərini) gözləyənlərdən biridir. Mülkədar və kapitalist dövlətinin bərpasını arzulayanlardan biridir. İngilis kapitalının hamisi, mülkədar Xudadat bəyin qızı əsrlərdən bəri Şərq xalqlarının daşa dönmüş ürəklərini hərəkətə gətirən Günəşin parlaq şəfəqlərinə dözə bilmir, onunla barışmaq istəmir".

Əslində, məqalədə tənqid olunan şeir Nigar Rəfibəylinin deyildi, bir başqasınındı (M.Razaquluzadənindi). Şairəyə qarşı hücum kompaniyası başlandı; kollektiv çıxışlar, imzalarg Və bu tənqidi məqalələrin birisinin altında başqa müəlliflərlə bərabər, Rəsul Rza adlı bir şairin də imzası vardı. Sonralar, gələcəyin böyük şairi Rəsul Rza yazacaq: "Qəribə görünsə də, bu hadisə bizi yaxınlaşdırdı. Məlum oldu ki, Nigarla mənim ədəbiyyata münasibətlərimizdə ümumi nöqtələr çoxdur. Bilmirəm, mən ona necə təsir bağışladım, ancaq o mənim çox xoşuma gəldi.

Görünür, onun da mənə münasibəti pis deyilmiş, çünki sonralar bizim yollarımız ayrılmadı. İlk vaxtlar biz onunla hər şeydən danışır, yalnız məhəbbətdən danışmazdıq. Saatlarla mübahisə edər, istirahət, yemək, içmək yadımızdan çıxardı. Əlbəttə, sevgidən, məhəbbətdən də danışardıq, lakin bu məhəbbət ədəbi əsərlərə, musiqiyə və sənət əsərlərinə olan məhəbbət idi. Çox zaman mübahisələrimiz amansız olur,axırda isə, əlbəttə, barışırdıq. Deyirlər ki, insan münasibətləri sapa bənzəyir. Bu sap qırıldıqca, təzədən düyünlənir və insanlar bir-birinə daha yaxın olurlar. Bizim münasibətimiz get-gedə yaxınlaşır, lakin düyünsüz olurdu.

1937-ci il fevralın 11-də evləndik".

Beləliklə, 45 illik birgə ömrün təməli qoyuldu.Çox-çox sonralar Nigar xanım, Rəsul Rza dünyada olmayacaq, onların oğlu Anar yazacaq ki, heç bir şey, "nə qubernator qızının xofu", nə də 30-cu illərin ədəbi döyüşləri, nə 37-ci il, nə də Moskvadakı təhsil illəri, nə müharibə, nə sonrakı dövrün ağlı-qaralı günləri Rəsul Rzayla Nigar Rəfibəylini bir-birindən ayıra bilmədigOnları ölümlərindən sonra ayırdılar:

Mən ki doymamışdım heç vüsalından,

Mənə zülm eylədi yaman ayrılıq.

Nə olaydı, bir gün durub yuxudan

Görəydim ki, olub yalan ayrılıq.

Nigar Rəfibəyli "Nizami ünvanlı, Füzuli imzalı" millətinin şairi idi. O, mənsub olduğu xalqın böyük dahilərindən tutmuş kiçik yarpağını dav hərarətlə sevirdi.Bəlkə də bu sevgi idi həyatındakı bütün niskilləri, ağrı-acıları, mənəvi repressiyaları ona unutduran.

Onun poeziyasında Azərbaycan torpağının, Azərbaycan təbiətinin səsləri, rəngləri, fəsillərinin ətri əks olunurdu. Lakin o, Xəzər istisna olmaqla konkret bir dağdan, çaydan, meşədən, çeşmədən danışmağı sevməzdi. Bəzən pəncərə önündəki bir ağac, qar kimi tökülən ağ çiçəklər, ay işığı könlünə dolur, şairlik duyğularına məlhəm kəsilirdi. Belə anda Nigar xanım dağlardan daha möhtəşəm, çiçəklərdən daha zərif, ay işığından daha füsunkar bir varlıq haqqında düşünərdi:

Mən sənin torpağından

Boy atmışam, Vətənim,

Dirçəlmişəm, qalxmışam,

Dənli sünbül olmuşam.

Bəli, "Qubernator qızı" Nigar Rəfibəyli artıq sinfi mənsubiyyətini unutmuşdu və bəzən hərarətlə, vəcdlə "ağ günləri", "çiçəkli gündüzləri", hərdən isə "dünyanın düşünən beyni" Moskvanı tərənnüm edirdi. Ancaq bütün bunlar təbii idi, bəy qızı da, proletar oğlu da 2Bir bayraq altında" birləşmişdilər. Azərbaycan əsrlər boyu qazandığı yaxşı nə varsa, itirməyə doğru baş alırdı. Amma bu da həqiqətdir ki, o ənənələr heç də itmədi, hətta ömrünün on qışını, on bir baharını sərf edib "Lenin" poemasını qələmə alan Rəsul Rzanın da, "Zamanın bayraqdarı"nı vəsf edən Səməd Vurğunun da, poeziyasının doxsan beş faizini Lenin ideyalarının "ölməzliyinə" qurban verən Süleyman Rüstəmin də şeirlərində əsl poeziya boy atırdı, sünbüllənirdi. Nigar xanəmın bir şair kimi xoşbəxtliyi onda idi ki, o, hardasa öz poeziyasının saflığını qoruya bildi, yəni "şıdırğı" mövzulara o qədər də meyl eləmədi. O, çox zaman dünyanı şeirimizdə həmişə dar, məhdud çərçivədə anlaşılan kiçik mətbəxdən seyr elədi, beləcə, "Mətbəx şeirləri" yarandı:

Ürək geniş olarsa,

xəyal dərin olarsa

Nə arzular ölər,

nə fikir sönər.

Könüldə bir işıq

bir atəş varsa,

Balaca bir mətbəxdən də

böyük bir dünya

Görünər.

Ancaq bu "Mətbəx şeirləri" həm də qəlbi ilə baş-başa qalmağa macal tapmaq istəyən bir ananın, həzin xəyallı şairin duyğularını ifadə edirdi. Sonralar Anar "Sənsiz" əsərində yazacaq: "Əlli illik ədəbi fəaliyyəti ərzində anamın çox az kitabı çıxıb. Bunun bir sıra səbəbləri var. Birinci səbəbi, əlbəttə, odur ki, anam yaza biləcəklərinin yüzdə birini də yaza bilmədi. Ailə borcu, analıq vəzifəsi, böyük evin qayğıları onun yaradıcılığına mane olurdu. Biz mane olurduq, biz-hamımız. Biz hamımız və əlbəttə, çox böyük dərəcədə mən özüm onun vaxtını talayırdıq, qarət edirdik, onu yazı masasından ayırırdıq, hisslərini, duyğularını, fikirlərini dağıdır, pərən-pərən edirdik. Yaradıcılığına həsr olunası günlərini, saatlarını ərinə, ailəsinə, nəvələrinə paylayırdı. Həmişə yanındaydıq, həmişə böyründəydik, həmişə onunlaydıq, öz-özüylə tək qalmağa imkan vermirdik, qəlbi ilə baş-başa qalmağa macal tapmırdı. O isə, atamdan fərqli olaraq tənhalığı sevirdi".

Bəli, Nigar xanım tənhalığı sevirdi..Ancaq çox qəribədir ki, biz onun həzin ruhlu şeirlərində tamam başqa bir mənzərə ilə qarşılaşırıq: təkliyə, tənhalığa təşnəlik yox, bundan imtina var. Bunu daha artıq Bakıdan bir az aralı düşən şairənin həsrət duyğuları da bariz ifadə edir:

Xizəkdə gəzə bilmirəm,

Şaxtaya dözə bilmirəm

Cənubda Xəzər sahilində qalıb

Bakının iliklərimə işləyən

Fikrim, xəyalım,

Əsəbi küləklərini istəyirəm.

Qız qalası üçün darıxıram.

Dənizin

həzin və kövrək laylası üçün

darıxıram.

Nigar xanımın səyahət şeirlərində onun Vətənlə, torpaqla bağlılığı daha qabarıq nəzərə çarpır. O, bu şeirlərində ənənəvi poetik düşüncənin sərhədlərini keçir, ağ-qara, işıq-zülmət, xeyir-şər anlayışlarına yeni poetik mənalar aşılamağa çalışırdı. "Şirindir Vətəndə hər acı tüstü"-bu misranı yazmaqla Nigar xanım təkcə öz Vətənini yada salıb qürbətdən şikayətlənmirdi. Onu Hollandiyadan xaricə daşınan şux çiçəklərin solması da, Bosfor sahillərində "İstanbulun üstündə yanan duman pərdələri" də kədərləndirirdi. O, ərəb qızı cəmiləni Günəşə boylanan bir çiçək sanırdı. Nazim Hikməti dünyaya işıq paylayan şair kimi dərk edirdi. Amma bu kədər onun şeirlərindəki işığa qarışmışdı. Xümusilə son şeirlərində ("İşıqlı şeirlər" silsiləsində) biz "fikri ən işıqlı yollarla gedən", "könlünə işıqdan ilham tökülən" bir şairin könül duyğuları ilə qarşılaşırıq:

Bu dünya mənimdir,

həyat mənimdir.

Onu zalımlara verə bilmərəm.

Mən işıq övladı, işıq qızıyam,

Dünyanı qaranlıq görə bilmərəm.

Nigar xanımın şeirlərində hər şeydən əvvəl məzmun və poetik gözəlliyi ilə diqqəti cəlb edirdi. O, fikir söyləmək xatirinə fikir quraşdırmırdı, hər bir fikri emosiyalarla çatdırırdı. Həyəcan, qəm-qüssə, sevinc çalarları, ürəklə bağlı nə varsa, o fikirlərə hopurdu. Və burada o, poetik fikrin, şeirin hansı qalıbına-sərbəstəmi, hecayamı, əruzamı sığışdığının fərqinə varmırdı.

Ürəyim şumlanmış

qara torpaq kimidir.

Bahar ətirli küləkləri gözləyir.

Sərbəst şeirdir. Fikir də gözəldir, ifadə tərzi də.

Ömrümün bəzəyi oldu həmişə

Gah dağ çiçəkləri, gah aran gülü.

Ağladım, üşüsə nazlı bənövşə,

Ağladım görəndə nigaran gülü.

Təsirlidir, hamının sevdiyi hecadır.

Çıxdım gecələr seyrinə ahəstə o mahın,

Gördüm ürəyim tək alışan narə tapılmaz.

Əruzdur. Oynaq, musiqili, ritmik.

Mətbuatda onun ara-sıra, təkəmseyrək publisistik yazıları da çap olunurdu və bu yazıları oxuduqca bir həqiqətin şahidi olursan: poeziyasında yüksək amallardan, insanlara hədsiz məhəbbətdən, Vətənə ülvi duyğudan söz açan şairə həyatda da belə idi: aqil vətəndaş, övladlarını sevən ana, mərd qadın.

Nigar xanımın müharibə illərindəki təlaşını ifadə edən aşağıdakı sətirlərə diqqət edin: "1942-ci ilin mart ayı idi, alman faşistləri Krımda hücuma keçmişdilər.Sovet qoşunları geri çəkilirdi. Sovet məlumat bürosunun xəbərlərini ürək döyüntüsü ilə dimnləyirdik. Həmin günlərdə mən başılovlu evdən çıxıb birbaş Yazıçılar İttifaqına gəldim. İttifaqın birinci katibi Səməd Vurğunun yanına qalxdım. Səməd öz otağında tək idi.

-Səməd, mən cəbhəyə getmək istəyirəm,-dedim. Mərkəzi Komitədə danış, məni hərbi müxbir kimi göndərsinlər. Burdav qala bilmirəm.

Səməd Vurğun həssas adam idi. Əhvalımı görüb başa düşdü. Vəziyyətdən zarafatla çıxmaq istədi. Üzünü mənə tutub tamamilə ciddi ahəngdə dedi:

-Mən iki batalyonu hardan alım, səni cəbhəyə yola salsın? Bilirsən, indi Krımda kurort-murort yoxdur, get, şeirini yaz, uşağını saxla.

Mənim etirazlarım kömək eləmədi. Mən narazı halda çı

Xıb gedəndə o, hərbi adam kimi dilləndi: Axşam pedoqoci institutda şeir gecəmiz olacaq, ora gələrsən. Saat yeddidə. Yadından çıxmasın".

...Və bu yazıda Nigar xanımın tərcüməçilik fəaliyyətindən də qısaca söz açmaq istərdim. Nizaminin bir sıra qəzəllərini, Məhsətinin rübailərini dilimizə çox səlis və rəvan tərcümə edən Nigar xanım Dante, Nəvai, Lermontov, Petefi, A.Mitskeviç, Şelli, R.Bern, V.Nezval, A.Axmatova, M.Svetayeva kimi nəhəng, qüdrətli sənətkarların qapısını da Azərbaycan oxucularının üzünə açdı.

Toxunma könlünə biçarə gülün,

İncitmə qəlbini avarə gülün.

Sabahın eşqilə olmuşdur ey dost,

O qanlı köynəyi sədparə gülün.

Məhsətinin bu rübaisini inanmıram ki, kimsə belə sonsuz eşqlə tərcümə edə bilsin.

Nigar xanım şeirlərinin birində yazırdı:

Demirəm dünyadan köçüb gedəndə,

Vətəndə şöhrətli bir adım qalsın.

İstəyirəm bircə həzin xəyalım,

Bir də uçmaq istəyən

İki qanadım qalsın.

Bu şeirdə məni özünə cəlb edən yazımın başlığına seçdiyim "Həzin xəyal" ifadəsidir. Ömrümdə bircə dəfə unudulmaz şairimiz Rəsul Rza ilə müsahibə aparanda Nigar xanımı görmüşəm. Qapını açdı, Rəsul müəllimi soruşdum. "Evdədir" deyib, məni içəri dəvət etdi və həzin bir xəyal kimi harasa, hansı otağasa çəkildi. Onda 1980-ci ilin yanvarıydı. Bir il keçəcək, 81-ci ilin 1 aprel günündə Rəsul müəllim, 10 iyulda isə Nigar xanım daha bu dünyada olmayacaqlar. Sevincli, əzablı, narahat, qayğılı iki ömür başa çatacaq.

Ölümündən on il əvvəl Nigar xanım şeirlərinin birində yazmışdı:

Bir ömrü yüz ömrə calasam belə,

İnsanlara borcum qurtarmaz mənim.

Amma Nigar xanım öz borcunu ləyaqətlə ödədi: şair kimi,vətəndaş kimi, ana kimi! Və indi onun həzin xəyalı şeirlərində, oxucuların yaddaşında yaşayır!

Vaqif YUSİFLİ

Ədalət.-2013.-15 iyun.-S.13.