Məmməd Oruc: "Səməd
Vurğun olmaq istəyirdim"
"Yazıçılar
arasında baş çıxarda bilmirəm"
Yazıçı Məmməd Orucun
Kulis.Az-a
müsahibəsi
- Söhbətlərinizdən birində
demişdiniz ki, sizi ədəbiyyata Səməd Vurğun olmaq
istəyi gətirib.
- Nə
gizlədim, lap erkən yaşlarımdan içimdə Səməd
Vurğun olmaq ehtirası vardı. Jdanov (indiki
Beyləqan) rayonunda çap olunan "Yüksəliş"
qəzetində şeirlərim görünəndə, orta məktəb
müəllimim Fərman Kərimzadə bu ilk qələm təcrübələri
mətbuatda tərifləyəndə elə bilirdim ki, yolun
yarısını keçmişəm. Yazı-pozuya o qədər
də biganə olmayan doğmalarım isə məni
Mikayıl Müşfiqin məşhur beyti ilə
cırnadırdılar: "Şairəm söyləyir yerindən
duran; Adamın üzündə həya gərəkdir!" Təbii ki, hər atılan daşa fikir vermədim,
amma universitetin sonuncu kursunda oxuyanda, artıq publisistik
yazılarımla mərkəzi qəzetlərə yol tapanda,
bir yanvar axşamında qət elədim ki, daha redaksiyalara
şeir aparmayım və ümumiyyətlə, şeir
yazmayım.
- Nə
baş vermişdi ki?
-
Heç nə. Həmin gün "Ədəbiyyat və incəsənət",
indiki "Ədəbiyyat qəzeti"ndə nəhayət
ki, ilk şeirim çap olunmuşdu.
- Axı bu sizi bir qədər
ruhlandırmalı idi...
- Məndə
əksinə oldu. Bəlkə də əsil
şeirin nə olduğunu o gün, o axşam anladım, nə
bilim.
- "Oyun
havası"ından danışaq. Bu povest necə yazılıb?
- Birnəfəsə
yazılıb. Təxminən on gün ərzində.
O zaman mən kifayət qədər qələm təcrübəsinə
malik idim. Nə isə yazmağa başlayanda
özümü necə deyərlər, suda balıq kimi hiss eləyirdim.
Hadisə həyat materialı idi və mən
yalnız adları və məkanı dəyişdirmək istəyirdim
ki, yazı çap olunandan sonra xırda dedi-qodulara səbəb
olmasın. Amma bununla belə yenə də
prototiplər özlərini tanıdılar, hətta mənə
artıq-əskik sözlər də çatdırdılar.
- Bəs
povest nəşriyyatlarda necə qarşılandı?
- Əsəri ilk dəfə "Sovet kəndi" qəzetinə
apardım. Niyə məhz "Sovet kəndi"nə? Birinci ona görə ki, "Azərbaycan"
jurnalında "Göz dağı" povestim çapa
hazırlanırdı, "Ulduz" jurnalında hekayələrim
getməli idi. "Sovet kəndi"ndə
isə heç vaxt çap olunmamışdım. Povest isə sırf kənd həyatı ilə
bağlı idi. Vaqif Bəhmənli povesti oxuyandan sonra məni
təbrik elədi, amma dedi ki, bu çox gözəl
yazıdı, apar "Gənclik" jurnalına, "Sovet kəndi"ni kimdi oxuyan? Ağlıma
batdı, həqiqətən də sırf ədəbi jurnal
olmasa da "Gənclik" çox populyardı. Amma burda da Səfər Alışarlı povesti bəyənmədi.
- Nə
dedi?
- Nə
deyəcək, dedi ki, xoşuma gəlmir. Filan-filan
surətlər artıqdır.
- O vaxtacan münasibətlərinizdə
gərginlik yaşanmışdı?
- Əsla. Onun Moskvadan göndərdiyi ilk hekayələrini
oxuyub sevə-sevə baş redaktora - Əkrəm Əylisliyə
təqdim etmişdim. "Yazıçı"
nəşriyyatında cavan nasirlərin
yaradıcılığı ilə bağlı
hazırladığım almanaxa onun da hekayələrini
salmışdım, haqqında xoş sözlər
yazmışdım.
- O zaman
"Gənclik" jurnalının baş redaktoru gərək
ki, Məmməd İsmayıl idi. Bəs
şikayət etmədiniz?
- Əsla. Mən bilirdim ki, dostum Məmməd
İsmayıl "Gənclik" jurnalının əməkdaşlarını
özü seçib və onlarla hesablaşır.
- Bəs nə etdiniz?
- Gözlədim
ki, "Göz dağı" povestim "Azərbaycan"da
çap olunsun və ora yenidən əsər təqdim edim.
- Bu nə qədər çəkdi?
- Təxminən
il yarım. "Azərbaycan"
jurnalında da povesti əvvəl İsa İsmayılzadə
oxudu, sonra da İntiqam Qasımzadə və dərhal da
"Azərbaycan"da "Oyun havası"na yaşıl
işıq yandırdılar. Əsərin sonrakı beş nəşrində mənim elə bir
xidmətim olmayıb. Sağ olsun naşirləri.
- "Oyun
havası"nın növbəti
naşirlərindən biri də Əkrəm Əylisli olub. O,
"Oyun havası"nı XX əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatında
iz qoymuş yeddi povestdən biri kimi "Çağdaş Azərbaycan
povesti" kitabına daxil edib və sonra da mətbuatda belə
bir açıqlama verib: "Mənim hazırladığım,
çap elətdirdiyim "Çağdaş Azərbaycan
povesti" kitabına Məmməd Orucun "Oyun
havası" povestini əlavə etməyim təsadüf
deyil". Necə düşünürsünüz, bu
haşiyədə Sizin şəxsi
münasibətinizin izi var.
- İnanmıram. Mən Əkrəm Əylislinin şəxsi
münasibət naminə əsil ədəbiyyata kölgə
salacaq bir addım belə atdığını görməmişəm.
- Yaxınlığınız necə
başlayıb?
- Tamam təsadüfən.
Mən əsgərlikdən gəlmişdim,
radioda işləyirdim. Satirik, yumoristik
verilişlər hazırlayırdım. "Ulduz"
jurnalında "Kamal müəllimin mahnısı"ndan
sonra daha bir hekayəm çap olunmuşdu:
"Qırmızı bantlı qoç". Mərhum
İbrahim Göyçaylı qonşu otaqdan
qaça-qaça gəldi ki, Məmməd bəs Əkrəm
Əylisli səni telefona çağırır. Təbii ki, təəccübləndim. Çünki şəxsi
tanışlığımız yox idi.
"Qırmızı bantlı qoç"a görə məni
təbrik elədi və sonra da zarafatla dedi ki, bu hekayəni
yumaq lazımdı... Əlbəttə bu zəng
məni sevindirdi, çünki o zaman Əkrəm Əylisli mənim
bir nasir kimi qibtə etdiyim iki-üç yazıçıdan
biri idi.
- Demək,
Əkrəm Əylisli ilə
tanışlığınıza səbəb
"Qırmızı bantlı qoç" hekayəsi olub?
- Elədi
ki, var. Yeri gəlmişkən, o hekayə çap olunandan
sonra məni Mövlud Süleymanlı ilə birlikdə
Yazıçılar İttifaqına
çağırdılar və katiblikdə
yaradıcılıq hesabatı istədilər. Düzü, bu tədbirdən qaçmaq istəyirdim,
çünki cəmi üç hekayəm çap
olunmuşdu və hələ bilmirdim ki, bu yolu davam edə biləcəm,
ya yox? O zaman Yazıçılar İttifaqının
partkomu olan Nəriman Həsənzadə məni ipək kəlmələri
ilə ikinci mərtəbəyə -İmran Qasımovun
kabinetinə qaldıra bildi və Mövludla mən bir saat ərzində
yaradıcılıq hesabatı verdik. Və o zaman mən hiss
elədim ki, orda iştirak eləyən Süleyman Rüstəm
də, Hüseyn Abbaszadə də, İshaq İbrahimov da,
Xalidə Hasilova da, hətta Əbülhəsən də mənim
çap olunmuş üç hekayəmin
üçünü də oxuyublar. Sualınızın
cavabını ona görə uzatdım ki, o zamanın ədəbi
mühiti haqqında təsəvvür yaradım.
Əkrəm Əylisli
"Azərbaycan" jurnalına baş redaktor təyin
olunandan sonra məni əməkdaşlığa dəvət
elədi və mən aylıq maaşda təxminən yüz əlli
manat itirməyimə baxmayaraq imtina etmədim. Çünki sabahımı bu aləmdə
görürdüm.
- Peşman deyilsiniz ki?
- Əsla. Tanımadığın insanlar sənin
kitabını sənin xəbərin olmadan, dünyanın bu
vaxtında çap edib yayırlarsa, hansı
peşmançılıqdan söhbət gedə bilər?
- Sizin
1991-ci ildə milli zəmində mövcud münaqişənin
daha gərgin olduğu, simlərin tarıma çəkildiyi
bir zamanda yazdığınız və "Azərbaycan"
jurnalında çap etdirdiyiniz "Əzrayılla
görüş" povestində ermənilərə
qarşı rəğbət var. Bu əsərə görə
sizə bir söz demədilər, amma Əkrəm Əylisli
"Daş yuxular" əsərinə görə
qınandı. Buna səbəb nədir?
- "Əzrayılla görüş"də rəğbətdən
yox, rəhmdən söhbət gedə bilər. Mövcud hadisələrin
qurbanı qarışıq nikah və bu nikahdan törəyən
uşaqlardı. Xəlil üç
uşağının anası olan erməni arvadını
aparıb hardasa gizlətmək istəyir ki, qonum-qonşunun tənəsindən
xilas olsun. Amma harda? Hara
gedirsə daş qayaya rast gəlir. Bax,
budur "Əzrayılla görüş"də qələmə
aldığım faciə. Yeri gəlmişkən,
1992-ci ildə bu povestlə bağlı C. Cabbarlı adına "Azərfilm"dən sifariş də
aldıq. İntiqam Qasımzadə ilə birlikdə
ssenarini hazırlayıb kinostudiyaya təqdim etdik. Ssenari bədii şuradan da keçdi. Müəyyən qədər qonorar da aldıq, amma
film hələ də çəkilməyib.
- "Əzrayılla
görüş" də həyat materialı əsasında
yazılıb?
- Əlbəttə. Atamın da bir əmisi oğlunun,
anamın da bir əmisi oğlunun, hətta anamın bir
dayısının da arvadı erməni idi. Demək prototiplər
göz qabağında idi və necə ola
bilərdi ki, mən bu faciəni yazmayım? Yeri
gəlmişkən bütün qohum-əqrəba anamın o
dayısı arvadının başına and içirdi.
Kənddən gələn gecələmək
üçün onun evinə qaçırdı. Mən adları və mənanı başqa cür
yazmışdım, amma yenə də prototiplər özlərini
tanıdılar, məndən incidilər. İngilis-fransız
müharibələri yüz illərlə davam edib. Bu gün eyni bulaqdan su içirlər.
Kimsə, hansı qrupsa, hansı tayfasa səni qınasa,
qorxulu deyil, amma xalqın qınaq yeri olmaq fəlakətdir.
- Vaxtilə Vasili Belovun, Andrey
Zoşşenkonun hekayə və povestlərini tərcümə
etmisiniz. Bəs indi?
- İndi
əsasən, rus dilli Azərbaycan
yazıçılarının - Samid Ağayevin, Gülşən
Lətifxanın, Natiq Rəsulzadənin, Asim Cəlilovun və
s.
- 60
illiyinizdə sizi xeyli tərifləyiblər, hətta Əsəd
Cahangir o tədbirdəki çıxışında deyib ki,
"Oyun havası" XX əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatında
yaranmış ən bitkin beş povestdən
biridir və bəlkə də birincisidir. Amma
"bəlkə də birincisidir" ifadəsini "Ədəbiyyat
qəzeti"ndə ixtisar ediblər. O zaman bunun səbəbi
ilə maraqlandınız?
- Əlbəttə, yox, amma qulağım çaldı
ki, o daşı mənim "bostanıma" Aydınxan
adlı birisi atıb. Nə olsun, yəqin onun da öz məntiqi var...
- Tənqidlərə
münasibətiniz necədi?
-
Çox istəyirəm ki, məni tənqid etsinlər. Amma əksinə tərifləyirlər. Başımın altına yastıq qoyurlar.
- Xalq şairi Fikrət Qoca ilə
yaxın qohumsunuz. Bu qohumluqdan necə, bəhrələnə
bilirsinizmi?
-
Düzü, son vaxtlar bu sualı mənə tez-tez verirlər.
60 yaşımın tamamında Anarın mənə "əməkdar
incəsənət xadimi" fəxri adının verilməsi
haqqında yazdığı məktub küçənin o
tayına yəni Mədəniyyət Nazirliyinə
çatmırsa, yolda itirsə, hansı bəhrədən
söhbət gedə bilər? Amma böyük
nüfuz sahibi olan Fikrət Qocanın bütün qohum-əqrəbanın
üstünə kölgəsi düşür, o cümlədən
də mənim. Hətta bəziləri mənə salam verəndə bilirəm ki, bu Fikrət
Qocaya görədi. Bu dünyadı, belə gəlib,
belə də gedəcək. Vəzifəsiz adama kimdi salam verən?
- Mövlud Süleymanlının sizin haqqınızda
olan bir yazısından məlum olur atanız məşhur
sınıqçı olub.
- Atam
çox istəyirdi ki, mən həkim olum. Amma
peşman deyiləm. Mən heç
yazıçıların arasında baş çıxarda
bilmirəm, indi həkimlərin arasında nə edərdim?
- Cavanların
yaradıcılığını necə, izləyə bilirsinizmi?
- Qismən.
Artıq demək olar ki, Etimad Başkeçidin, Alpay Azərin,
Elnur Kəramətoğlunun, rəhmətlik Zakir
Sadatlının, Kəramət Böyükçölün,
Qan Turalının, Cavidin, Qorxmaz Şıxəlioğlunun,
Alıq Nağıoğlunun oxucusuyam. Onların
imzasına rast gələndə biganə qala bilmirəm.
- Ötən
əsrin 83-cü-86-cı illəri arasında sizin Lənkəran,
Mingəçevir və Naxçıvan Dövlət Dram
teatrlarında üç pyesiniz tamaşaya qoyulub. İndi niyə bu janra müraciət etmirsiniz?
-
Çünki indi meyarlar dəyişib. Yeri gəlmişkən
Akademik Milli Dram teatra üç ildir ki, bir pyes təqdim
etmişəm. Daha doğrusu bu pyesi,
teatrın direktoru İsrafil İsrafilovun sifarişi ilə
hazırlamışam. Rusca adı "Şaab" idi,
amma bu adı dəyişdim: "Cənnətdə
çevriliş" qoydum. Baş rolun ifaçısı da məlumdur:
xalq artisti Şükufə Usobova. Amma pyes
qalıb ortalıqda. Guya rejissor yoxdur.
Yaxşı, bu rejissor haçan olacaq? Məşədi İbadın sözü olmasın,
bəs mənim bir abbasım? Belə
çıxır ki, gərək pyes yazandan sonra bir sponsor da
tapasan. Ay bərəkallah!
- Müxtəlif
illərdə əsərləriniz təltiflənib: 1991-ci ildə
Sizə M. F. Axundov mükafatı
("Köçürülmə" romanına görə),
2004-cü ildə İsi Məlikzadə mükafatı (silsilə
hekayələrinizə görə), 2007-ci ildə Rəsul Rza
mükafatı (yenə də "Köçürülmə"
romanına görə), 2009-cu ildə Qızıl Kəlmə
mükafatı (Gülşən Lətifxanın "Azər
və Aida" romanının tərcüməsinə görə).
İndi nə istəyirsiz?
-
Heç nə. Can sağlığı. Can
sağlığı olsun ki, yarımçıq
qalmış yazılarımı tamamlayım. Onlar
mənsiz qalmasın.
Ağa CƏFƏRLİ
Ədalət.-2013.-5 mart.-S.8.