TARİXDƏ ADIM QALSIN

(PUBLİSİSTİK DÜŞÜNCƏLƏR-1)

Baba Əhmədli,

Texniki elmlər namizədi,

publisist.

Adı it dəftərində də yoxdur.

Adın var imiş, təpərin yox.

Atalar sözü.

İnsana arxadır onun kamalı,

Ağıldır hər kəsin dövləti, malı.

Nizami Gəncəvi

Dilçi alimlərin tarix boyu milli adların və milli dillərin yaranması prosesinə qəribə baxışları olub. Anlayıblar ki, dillərin ilkin mənşəyi Daş Dövründə yaşamış insanların çıxardığı səslərdən alınıb. Amma nəzərə almayıblar ki, eradan əvvəl (e.ə.) 3200-ci ildə (5200 il bundan əvvəl) Dəclə və Fərat çayları vadilərində, Mesopotamiyada (İkiçayarasında), indiki İraqda yaşamış Şumer-türklər öz "şəkil-yazı"larını kəşf etmişlər. E.ə. 2700-cü ildə (4700 il bundan əvvəl) "Bilqamıs" dastanını yazmışlar.

Görkəmli alim, filologiya elmləri doktoru, professor Qara Namazovun "C.Çorçvodun tarixi kəşfləri" adlı kitabında göstərilir ki;" 70 000 il öncə ərzin 3-cü dövrəsində Mu qitəsindən çıxan yüksək elm, mərifət və mədəniyyət sahibi insanlar 3 müxtəlif yolla hərəkət edərək Asiya, Avropa, Afrika qitələrinə yayılmışlar..."

Buna baxmayaraq, dilimizin və adlarımızın yaranma tarixini dartıb gətirib, orta əsrlərə, Dədə Qorqud dövrünə çıxarmışlar.

Belə çıxır ki, orta əsrlərə qədər türklər, azərbaycanlılar da daxil olmaqla, dilsiz və adsız yaşamışlar və ya özgə dillərdən istifadə etmişlər.

Kobud məntiqsizlikdir. Halbuki dilimiz də, yazılı ədəbiyyatımız da, ən azı daş və gil lövhələr üstündəki yazıları nəzərə alaraq, deyə bilərik ki, "Bilqamıs" dastanından" gəlir.

Şübhə yoxdur ki, əvvəlcə farslar (e.ə. VI-V əsrlərdə Əhəmənilər), yunanlar, sonra romalılar, orta əsrlərdə isə ərəblər və digər işğalçılar türk varlığına qarşı olmazın ziyanını vurmuş, qədim tariximizi və mədəniyyətimizi də danmışlar, təhrif etmişlər.

Şükürlər olsun ki, həqiqəti danmaq mümkün olmamışdır.

Təbiətin yenilməz dəyişkənlik qanunu dünyada mövcud olan nə varsa, hamısını dəyişikliyə, təkmilliyə, yeniləşməyə uğradır.

İnsanlar da onların dilləri də, adları da illər keçdikcə öz formasını və məzmununu dəyişir, baza və kök isə qalır.

Yaxşı olar ki, həyatdakı bütün obyektlər, proseslər, xassələr, xasiyyətlər, süfətlər və onların dəyişilmiş formaları tarix kitablarında yazılıb qalsın. Onda Tarixbilgi elmi universal və daha zəngin bir elmə çevrilər.

Tarixin nəliyi, təbiətdə və ictimai həyatda baş verən və törədilən mühüm hadisələrin: müharibələrin, qalibiyyətlərin, məğlubiyyətlərin, kəşflərin, ixtiraların, təbii fəlakətlərin, iqtisadi nailiyyətlərin və sairlərin qeydiyyatından və müxtəsər təhlilindən ibarətdir.

Keçmişdə bu qeydiyyat birtərəfli də olub, hərtərəfli də; şişirdilmiş də olub, ixtisarlaşdırılmış da, doğru da olub, yanlış da. Kim necə istəyib və ya bacarıb.

Təbiətdə geoloji dəyişikliklər, suxurların çevrilmələri, arxeoloji tapıntılar və rəvayətlər yazılı tarixə xeyli düzəlişlər qatıb. Öyrəndiyimiz yazılı tarix, yazının kəşfindən sonra meydana gəlib.

Dünya tarixindən məlumdur ki, daş və gil lövhə yazıları (tablolar, daş kitabələr) çox qədim olsa da, mixi yazı (mıx sözündən) e.ə. III minilliyin ortalarından İkiçayarasında işlədilməyə başlanmışdır.

Deyək ki, indi biz e.ə. IX-VIII əsrlərdə yazılmış Midiya və Manna (Azərbaycan) sözlərini və adlarını oxuya bilmiriksə, onda bəs e. ə. III-II minilliklərin yazılarını və adlarını necə oxuya bilərik.

Həyatda hər şey nəsildən-nəslə ciddi dəyişilir və təzələnir.

"Bilqamıs" dastanının yazılma tarixini mütəxəssislər e.ə. 2750-ci ildən sonraya aid edirlər ki, bu da şumer-türklərin yazını kəşf etmələri ilə əlaqədardır.

Yazılı tariximizin başlanğıcını "Bilqamıs" dövrünə, 4500 il bundan əvvələ, aparıb çıxarmaq məntiqli olar.

Şübhə yoxdur ki, bu minilliklər ərzində yazılar da, adlar, sözlər, adətlər, mədəniyyətlər, məskunlaşmalar, qidalar və məişətlər də haradasa qismən, haradasa tanınmaz qədər dəyişilib, çağdaşlaşıblar.

Türk qanımız isə qalıb ki, "Bilqamıs"ı da unutmamışıq.

Beş min il əvvələ (arxaya) getməsək, inana bilərik ki, türklər, türk kimi, ərəblər ərəb kimi, avropalılar da özləri təhər qalıblar. Hər halda, əsasən, öz aborigen ərazilərini saxlamaqla davam ediblər.

Ərəblər Nil çayı vadilərindən çıxıblar, türklər də Dəclə və Fərat çayları vadilərindən yayılıblar.

Bu yazılı tarixdir. Yazılı olmayan tarix isə uzanıb çox qədim dövrlərə gedir. Bəlkə də Daş Dövrünə - yüz min illər bundan əvvəllərə. Çünki hər bir dədənin də dədəsi olub.

Bəşəriyyətin bu uzun sürən və zəngin tarixində nə istəsən, nə qədər gözəl ad istəsən tapmaq olar.

Əsasən, orta əsrlərdən başlamış formalaşan hər bir millət öz adətlərinə, sözlərinin tələffüzünə, zövqünə və başqa millətlərdən asılılığına uyğun olaraq, yeni-yeni şəxsi adlar qəbul etmişdir. Beləliklə ərəb adları, türk, çin (cin), hind, yapon və Avropa adları yaranmış - formalaşmışdır.

"Tarixdə adım qalsın" deməklə, mən mövcud adlar siyahısına yeni ad yazmaq, yaxud yazdırmaq arzusunda deyiləm.

Müasir rəqabət şəraitində, nəyin bahasına (hesabına) olursa-olsun, ad qazanmaq; imperialistliyə, militaristliyə, separatistliyə və terroristliyə arxalanıb, hakimiyyətə can atanlara, adlarını tarixdə saxlamaq istəyənlərə deməliyik ki, tarixə yeni ad yazdırmağın vaxtı keçib. İndi tarixdə necə ad istəsən, hamısı var. Tarixi adlardan birini təxəllüs götürüb, qürurlanmaq da olar.

Yeri gəlmişkən deyək ki, "tarixdə ad qoymaq", sözün hərfi mənasında da belədir: keçmişdə, qoçaqlıq göstərən, qəhrəmanlıq edən, qalib gələn şəxsə müvafiq ad verərmişlər ki, tanınsın. Bacarıq göstərməyənlər, - adsız yaşayırmışlar.

Dədə Qorqud vaxtında da belə olub.

Xoşbəxtlikdən, indi dünyaya göz açan hər bir körpəyə doğum haqqında şəhadətnamə ilə birlikdə ad verilir. Deməli, tarixə yeni ad yazılır. Sadəcə insan özünün, mənsub olduğu millətin (ölkənin) və Bəşəriyyətin xidmətində olmalıdır ki, təbiətin bəxş etdiyi həyat tərzi pozulmasın, sağlamlıq aşağı salınmasın, insanlıq qələbə çalsın.

Tarix yazı üstündə, ad və dil əsasında qurulubsa, mövcud gözəl adlar nəsildən nəslə yorulmadan təkrarlanaraq keçəcək. Hər halda məktəblərdə, məscidlərdə, televiziya ilə arası kəsilmədən dil dərsləri keçmək gərəkdir ki, tarix də maraqlı olsun, milli adlar da yaddaşlardan silinməsin.

Adlar çoxluğu, canlı insanların (dünya üzrə yeddi milyard nəfər) adlarının təkrarsız, dünyasını dəyişmişlərin yazıda qalan təkrarlanmayan adlarının, bədii ədəbiyyatda göstərilmiş uydurma obraz adlarının və heyvan adlarının cəmi sayından ibarətdir. - Milyardlarla ad.

Etiraf etməliyik ki, dünyanın müxtəlif ölkələrində insanlara qoyulan adların müxtəlifliyi də insanlar arasında mehribanlığı və birliyi soyudan amillərdəndir.

Körpəyə ad qoymağın, vətəndaş olmaq məqsədindən savayı, bir orijinallıq, fərqlənmək, xatırlanmaq səbəbləri də olduğundan, eyni mənalı adlar da müxtəlif variantlarda işlədilir ki, bu da dilçilikdə əlavə çətinliklər törədir. Türk dillərində də belədir, başqa dillərdə də.

Dilçiliklə əlaqədar iqtisadi biliklərin artırılması, beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi, dil siyasətinin gücləndirilməsi və milli-mənəvi dəyərlərin mənimsənilməsi; ölkəmizin daxilində və Türk Dünyasında adların sadələşdirilməsi, yaxud eyniləşdirilməsi sahəsində də istənilən qədər uğurlar qazandıra bilər.

Türk dünyasında bütövlükdə eyni mənalı adlar eyni cür yazıla bilər. Axı, sadəlik-qazancdır.

İnsan adları, onları daşıyanlar üçün qürur mənbəyidir, ruhlandırıcı vasitədir, həm də irsin tanıdıcısıdır.

Qısaca sadalasaq, dilimizdə belə gözəl oğlan adlarının olduğunu görərik: Abay, Altay, Akşin, Asif, Azər, Babək, Bayram, Bəkir, Camal, Cavanşir, Ceyhun, Çingiz, Çələbi, Çılğın, Dadaş, Dəmir, Düzgün, Eldar, Faiq, Heydər, Qorxmaz və b.k. Azərbaycan türkcəsində yüzlərlə belə milli oğlan adlarından və soyadlarından istifadə etmək olar ki, bu da dilimizə uyğun olar. Dilin əhəmiyyətli bir hissəsi müxtəlif adlardan ibarət olduğundan, onların sadələşdirilməsi, dilin öyrənilməsini sadələşdirir - asanlaşdırır.

Hər bir irs, tayfalardan ibarət olduğundan, adlar tayfanın soyadına uyğun da seçilə bilər.

İnsan cəmiyyətində: irsiyyətin həlledici yeri; irsilikdə adların birləşdirici rolu; ailə, qəbilə və tayfa başçılarına istinad etməyin rahatlığı: adların və soyadların yazılışı sadəliyinin təmin edilməsinin zəruriliyi məlumdur. Həm də hər bir ölkədə, o cümlədən Azərbaycanda tayfa adları elmin və texnikanın tərəqqisi ilə əlaqədardır. Bu işdə, hər bir irsin böyük rolu var.

İrslərin davamiyyəti, keçmişə (arxaya) doğru: atanın-atası, dədənin-dədəsi, onun da dədəsi, beləcə dədələr zəncirinin, ilk insanların yaşadığı Daş Dövrünə qədər uzanmasından; gələcəyə (önə) doğru, övladın-övladı, nəvənin-nəvəsi, onun da nəvəsi, eləcə nəvələr zəncirinin sonsuzluğa qədər uzanmasından ibarətdir.

Təbiidir ki, qədimdə, on min il bundan əvvəlki, ibtidai icma dövründəki, məhdud sayda tayfalardan ibarət olmuş Bəşəriyyət, artaraq, - obrazlı desək, budaqlanaraq, zoğlanaraq, şivlənərək, yarpaqlanaraq, çox sayda irslər yaratmışdır.

(ardı var)

Ədalət.-2013.-12 mart.-S.7.