NEXT - ÖZGƏ
MİLLƏT
Yusif
Həsənbəyin "Azərbaycan" jurnalının
12-ci nömrəsində (2012-ci il) çap olunmuş növbəti
romanı belə adlanır.
g
1988-ci ildə Yusifin "Kommunist" qazetində çap
etdirdiyi "Ellərin Kür məhəbbəti" adlı
şeirini xatırladım. Ciddi fəlsəfi və sosial səpkili
bu şeirdə təbiətin bu dilbər guşəsinin insan
qayğısına ehtiyacı olduğu göstərilirdi.
Doğrudan da o zamanlar Kür çayı tez-tez məcrasından
çıxır, çirkab sularının
toplandığı bataqlıqlar antisanitariya ocaqlarına
çevrilirdi. Qonşu dövlətlərin ərazilərində
fəaliyyət göstərən qurğuşun, nikel
zavodlarının kimyəvi tullantıları Kürün
sularını zəhərə döndərirdi. Şairin səsini
eşidirik:
Kürə
qayğı yoxdur desək,
yalan
olar!
Kürlə
bağlı qərarları
çin-çin
düzsək,
"Min
bir gecə" dastanından
qalın
olar!
Yusif
Həsənbəy şair, nasir, dramaturq kimi püxtələşdikcə
inkişafın, tərəqqinin ayağından çəkən
problemlərə daha dərindən nüfuz edir. Müəllif
zəbt olunmuş torpaqların azad olunmasının,
qaçqın və köçkünlərin doğma yerlərə
qayıtmasının mümkünlüyünü
"Next-özgə millət" romanı boyu cərəyan
edən hadisələrin fonunda göstərir.
Next kimdir? Və xalqa yad, millətə yabançı, özcə millət deyəndə müəllif kimləri nəzərdə tutur?
Bakıda Dəmir yol vağzalının perronunda "CB" vaqonuna tərəf ağır-ağır addımlayan çesen qadını Mədinə böyründən keçən naçilşik-arabaçının birdən yerində donub ona zilləndiyini görüb. Heyrətlənir:
- Noolub? Yolunu düz gedə bilmirsən? Nə baxırsan? Adın müsəlmandı, ancaq özün parazit! Sənin arvadun-zuddun yoxdu bəyəm?
- Varımıydı, indi yoxdu!
- Bəs nooldu?
- Ağdərədə qaldı.
- Siz Ağdərəni padnosda podarka verdiniz armelay gavurlara.
- Hə də,
verdik. Elə arvadım da orda qaldı.
Yumruqları
havada oynadı Mədinənin:
- Sənnən
Azərbaycana övlad olmaz! Sən onun torpağına yad, dininə
ləkə, millətinə özgə olan Nextsən! - deyərək tənəsinə bir qapaz endirdi.
Yusif mənim tələbə yoldaşım idi. Ötən əsrin
50-60-cı illərində V.İ.Lenin adına
APİ-nin (indiki Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti) Azərbaycan
dili və ədəbiyyatı fakültəsində təhsil
alırdıq. Sevimli yazıçımız, həm
də dünya ədəbiyyatının səlis bilicisi
İsmayıl Şıxlının rəhbərlik etdiyi
"Ədəbi Gənclik" dərnəyinin fəal
üzvlərindən biri də Yusif idi.
Mən təbiətən sakit, amma tez-tez öz aləminə
qapılan gənc şairin gələcəkdə sanballı əsərlər
yaradacağına böyük ümid bəsləyirdim. Bu gün o,
üslub və mövzu orijinallığı, yazı
manerası və dərin müşahidə qabiliyyəti,
mahiyyətə fəal nüfuz etməkı səriştəsiylə
seçilən və sevilən
yazıçılarımızdan biridi. Hər
bir millətin ucalığına yabançı olan nextlərin
- bu üzü dönük, qəlbi pozuq, satqın, nankor,
düşük insanların nifrət hədəfinə
çevrilməsi yazıçının vətəndaş
mövqeyini açıqlayır.
Romandakı hadisələr gərginləşdikcə
şəxsi hisslər öz sərhədlərini
aşır, ortaya çıxan problemlərin həlli
zamanı milləti millət edən şərtlər ön
plana çəkilir. Qara dənizdəki "Kompozitor Qara
Qarayev" gəmisini fəlakət gözləyir. Ermənilərin Moskvadakı havadarları
Moskvadakı Gəmiçilik Nazirliyinin əliylə gəmimizi
daşnaklara frakta verməsini planlaşdırmışlar.
Niyyət baş tutarsa Azərbaycan hökuməti
milyonlarla valyutan itirmiş olar. Vəziyyətdən
çıxış yolu gəmi kapitanına Xəzər Dəniz
Gəmiçiliyi rəisinin məktubunu
çatdırılmaqdı. Tərslikdən
Qara Dəniz sahillərinə təyyarə
uçuşları da ləngidilir. Vəziyyətdən
çıxış yolu varmı? Var! Məktub
qatarla aparılmalıdı. Lakin Bakı-Moskva
yolunun Çeçenstandan keçən hissəsi
döyüş əməliyyatlarıyla cəhənnəmi
xatırladır. Müəllif qatarı
Çeçenistandan keçirməklə oxucuları, bu millətin
vətənpərvər insanları ilə tanış etmək,
onları başqalarına görk etmək imkanı
qazanır. Bu torpağın qanla yoğrulan hər
bir qarışı vulkan kimi püskürür. Məmə yeyəndən pəpə yeyənəcən
bütün övladları Sovet imperiyasının
zülmündən xilas olmaq arzusuyla yaşayır. Burda bütün xalq sıxılmış yumruq
kimidir. Çeçen qadınları
kişilərindən daha qətiyyətli, daha dönməzdilər.
Onlar balalarının torpaq uğrunda qəhrəmancasına
həlak olmaları ilə fəxr etməklə kifayətlənmir,
hələ bundan sonra dünyaya gətirəcəklərinin də
bu mübarizədə qəhrəmanlıqla döyüşəcəklərinə
əminlik bildirirlər. Çeçen
uşaqları qorxu bilməzdilər. Çeçen
xarakterini daha qabarıq göstərmək üçün
müəllif emosiyaları coşduran, güclü təsirə
malik hadisə və epizodlar qurur. Əsər
boyu inandırıcı, real, bədii lövhələrlə
qarşılaşdıqca müəllifin çeçen adət
və ənənələrinə bu dərəcədə bələdliliyinə
heyran qalırsan. Qatar ormanlardan, dərin dərələrdən
keçərək irəlilədikcə torpaq
bütövlüyü ilə mübariz insanların
bütövlüyü yeni-yeni boyalarla qabardılır,
insanı rəqqətə gətirir. Bir
ovuc xalqı ilə bu diyar milli müstəqillik uğrunda
vuruşan bütün xalqlar üçün nümunəyə
çevrilir. Yalnız çeçenlərin
deyil, şəhid olmuş digər xalqların nümayəndələrini
də ana torpaq öz doğma övladı kimi ağuşuna
alır. Bir qrup çeçen-türk
şəhidinin dəfn olunması mərasimində Mədinənin
iştirakı, onun ötkəm, qətiyyətli qərarları
rəğbətlə qarşılanır. Mədinənin dediyinə görə çeçənlər
arasında doğma, ögey söhbəti yoxdur. Bütün çeçenlər anabir, atabir
sayırlar özlərini. Buradakı əslən
türk olan şəhidlər də hamıya doğmadır.
Mədinə deyir ki, şəhid partizanlar anadan
olduqları bizim Nohurlu aulunda yox, elə bu cəbhə xəttində
- elə bu ərazidə çeçen analarının
gözü qarşısında basdırılmalıdı.
Mədinə general Batay Basmanın
arvadıdır. Ana olmağa hazır
qadının dünyaya uşaq gətirməsi
üçün hər yerdə, hətta xarici ölkələrdə
belə istənilən şərait yaradıla bilər.
Lakin o, bütün bunlardan imtina edir. "Mən balamı heç Amerikada, heç Məkkədə
də yox, Çeçen torpağında dünyaya gətirməliyəm.
Mənim körpəm Çeçenistanda
doğulmalıdır! İndi bizim səmamızda
qurğuşun külləri, dəmir tozları, hər
cür tüstü yağları bir-birinə
qarışıb. Kislataya çevrilib
havamız. Balam ilk nəfəsini bu torpaqda
almalıdır. Bu zəhərli hava hopmalıdır
balamın ciyərlərinə! Onda hər
cür zəhərə qarşı immunitet yaranmalıdır
ki, gələcək mübarizələri qələbələrlə
başa vursun". Budur, çeçen
qadınlarının öz balalarını gələcək
mübarizəyə hazırlamaq yolları. Mədinə yas yerində də xalqı mübarizəyə
kökləyir. Şəhid ərinin cənazəsi
üstündə qan-yaş tökən gənc qadına deyir
ki, ağlamaq, göz yaşı bizə heç nə verməz.
İndi boşalan sıraları igidlərlə
doldurmaq, dünyaya mümkün qədər çox övlad
gətirmək tarixi və şanlı vəzifədir.
Hər bir xalqın ləyaqətli, igid övladları
kimi alçaq, rəzil nextləri də olur. Razaq Raquna
adlı biri bir zamanlar qatarlar saxlamış, vaqonlar
açmış soyğunçuluq etmişdir. İnd idə vaqonlara soxulan Raquna Mədinənin
boynundakı medalyona, jurnalistin qızıllarına tamah
salır. Bunu başa düşən Mədinə
Raqunaya deyir ki, mən sənin kimi nextlərin başına
güllə çaxardım. Cəsədlərinizi
də Çeçenistanda basdırmağa qoymazdım. Yandırardım ki, next bakteriyaları bulamasın
torpağımızı. Lakin sonradan
Raqunanın quldurluğunun əsl səbəbi üzə
çıxır. O, topladığı pullarla xarici
ölkəyə getmək, orada başına dəstələr
toplayıb Vətənə qayıtmaq, burdakı azadlıq
müharibəsinə qoşulmaq istəyirmiş.
Romanın nəzəri cəlb edən sürətlərindən
biri də Yıldız Nurcadır. Müəllim-öyrətmən
olan bu partizan indi vaqonlarda bufetçi vəzifəsini yerinə
yetirir. Boynundan asdığı səbətdən
limonad, kefir sata-sata vaqonları gəzir. Əslində
onun etdiyi alış-veriş yalnız gözdən pərdə
asmaqdır. Amma səbət-karzini qranad və
bombalarla doludur. Bir ayağından şikəst olan Nurca
Çeçenistana gələn, Çeçenistandan Azərbaycana,
eləcə də hər hansı bir ölkəyə gedən
döyüş sursatlarıyla dolu qatarları partladır,
dünyanın hansı nöqtəsində olursa-olsun baş
verə biləcək qırğınların
qarşısını almaq üçün gizli şəkildə
məharətlə iş görür. Bu çəlimsiz,
təvazökar insan oxucuların nəzərində əsl
xalq qəhrəmanına çevrilir.
Əsərdə olduqca maraqlı, ziddiyyətli surətlərdən
biri də Şahmalı Muradovdur. O, Laçında Milis mayoru vəzifəsində
çalışmışdır. Qarabağ müharibəsinin
tüğyan etdiyi belə dar macalda o da öz canının
hayına qalaraq əvvəl Moskvaya, oradan da Türkiyəyə
mühacirət etməyi planlaşdırır. Müəllif
el-obasını tərk edən mayoru danlamır, ittiham, tənbeh
etmir, ləyaqət hissini itirməkdə, satqınlıqda,
simasızlıqda, qorxaqlıqda günahlandırmır, ona
"sənin yerin müharibə meydanı, döyüş
yeridir" demir. Onu elə bir mühitə atır ki, ətrafda
baş verən bütün hadisələr, gözlərinin
qarşısında dəyişən, təzələnən
insanların baxışları, çeçen
partizanlarının mübarizə əzmi, qələbə
ruhu yalançı tapança gəzdirən mayora "sən
xalis nextsən", deyir. Vaqon bələdçisinin öz vəzifəsinə
olan məsuliyyətli münasibəti, Mədinə və Nəynə
ilə aralarında olan söhbətlər, çeçen
türklərinin dəfn mərasimləri, torpaq uğrunda hərak
olan qəhrəmanların papaqlarının şərəflə
gəzdirməyə layiq olanların təqdimat səhnələri,
Nurca ilə olan söhbətlər, hərbi sursat
daşıyan eşalonun göyə sovrulması təntənəsi
Raqunanın soyğunçuluq yolundan daşınaraq
partizanlara qoşulmaq faktı da mayorun mənəviyyatında
müsbət dönüşlər yaradır.
Yazıçı belə bir qənaətə gəlir
ki, bəzən inam ruhunu yaratmaq üçün insanın
bütün varlığını çalxamaq lazım gəlir. Onun
yaratdığı çeçen
döyüşçülərinin modeli mayorun təbiətində
baş verən təbəllüatlar öz səmərəsini
verir. Mayorun düzməramına oxucu
inanır, buna şübhə yeri qalmır. Qaçqın və köçkün didərginliyindən,
ürəkləri riqqətə gətirən müxtəlif
səviyyəli bədii yazılar çox oxumuşuq. Dərdimizdi deyirik, danışırıq,
yazırıq. Amma təəssüf ki,
qaçmışların doğma torpaqlara qayıtması
yollarını əks etdirən, bu bəşəri problemi
geri dönüş imkanlarını və yollarını
göstərən əsaslı, samballı bir əsər
oxumamışıq. Bu nöqteyi-nəzərdən
qətiyyətlə demək olar ki, Yusif Həsənbəyin
"Next-özgə millət" romanı Azərbaycan nəsrində
yeni hadisədir.
Əgər romanın bədii təsvir vasitələrindən,
sujet xəttində bir-birini tamamlayan və gücləndirən
uğurlu tapıntılarından danışmasaq fikrimizin
tamlığına xələl gətirmiş olarıq.
Romanda yerinə düşən təbiət təsvirləri, hadisələrə fəal müəllif yanaşmaları şübhəsiz ki, gərgin axtarışların müvəffəqiyyətli nəticəsidir. "Səmada yumurta sarısına oxşayan bürkü layları bulama kimi öz-özünə burulub qatılaşır. Qaynar hava qatları bu bulamanı nehrə kimi çalxalayırdı", "Korrupsiya da, mafiya da, rüşvət də qara ilandır, sarmaşıb boğazımıza", "Nəfəsini çəkəndə cod bığları burun pərələrinə təpilir, buraxanda ordları zurnaçı ordları kimi şişirdi". "Vaqon yuxu çaşdıran qarı nənənin barmaqları ucundakı beşik kimi yırğalanırdı". "Gözlərindən qırma kimi səpələnən yaş damlaları koftasının yaxasını, ətəklərini də qaraltmışdı", "Su içən ilanı, beşik yırğalayan ananı, Allaha ibadət edəni ödürmək çox ağır günahdır" və s.
Yusif, qardaşım, çox yarpaqlar tökülüb, çox sənələr ötüşüb. Tələbəlik dostlarımızı barmaqla sayılan yadigarlarından biri kimi sənin uğuruna sevindim, qələminə məftun oldum. Lakin hadisələrin gələcək inkişafına - təzə bir romanın yazılacağına güman yeri var. Axı, "Kompozitor Qara Qarayev" gəmisinə məktub aparan şair hələ də yoldadır; Tuyans limanına çatmayıb...g
Tomas
İsmayılov,
Əməkdar
müəllim
Filoloji elmlər
namizədi
Ədalət.-2013.-1 may.-S.7.