ƏLİMƏRDAN
BƏY TOPÇUBAŞOVUN ƏLİ BƏY HÜSEYNZADƏYƏ
YAZDIĞI MƏKTUBLAR
Turan
ülküsünə möhürünü vurmuş, XX əsrin
əvvəllərində Azərbaycanın siyasi, ictimai və
mədəni həyatında mühüm rol oynamış, Azərbaycanın
İstiqlal Bayrağında əks olunmuş "Türkləşmək,
İslamlaşmaq, Müasirləşmək!"
şüarını ilk dəfə önə
sürmüş Əli bəy Hüseynzadənin şəxsi
arxivi 2006-cı ildə qızı Feyzavər xanım Alpsar tərəfindən
Eğey universiteti ədəbiyyat fakültəsi Tütk dili və
ədəbiyyatı bölümünə
bağışlanmışdır.
Bu
arxivin təsnif və tədqiqi ilə məşğul olan,
Azərbaycan ədəbiyyatının Türkiyədə
yorulmaz tədqiqatçısı və təbliğatçısı,
dəyərli dostum professor Əli Yavuz Akpınarın
bildirdiyinə görə, Əli bəy Hüseynzadənin
arxivində onun əsərlərinin əlyazma və ya
çap nüsxələri; tərcümələri; ən əskisi
1905-ci illərə aid iyirmiyə yaxın qeyd dəftərləri
(bunların bir neçəsi 1926-cı il Bakı Türkoloji
Qurultayına aiddir); özünün müxtəlif qəzət
və jurnallarda çap olunmuş yazılarının kəsikləri;
ailəsi ilə və Azərbaycan mədəni həyatı
ilə bağlı sənədlər; özünə, ailəsinə,
ətrafındakılara və dönəminə aid bir
çox fotoşəkil; Türkiyə, Azərbaycan fikir və
ədəbiyyat həyatına aid az sayda kitablar; Azərbaycanda
və ya Türkiyədə çap olunmuş müxtəlif
qəzet və dərgi nüsxələri; özünün
bilavasitə yayınladığı "Həyat" qəzeti
və "Füyuzat" dərgisinin tam kolleksiyası;
yazılarının çıxdığı
"İrşad" və "Tərəqqi" qəzetlərinin
bəzi nömrələri; ona yazılan yüzdən
çox məktub (bunlar içində Abdullah Cevdət, Əli
Heydar Midhat, Əhməd Ağaoğlu, Y. Akçura, H. S.
Ayvazov, Əhməd Kamal, Əhməd Raik, İsmayıl
Haqqı, A. Talıbov, Fərhad Ağazadə, Muallim Fevzi və
s. kimi dönəmlərində Türkiyə, Azərbaycan və
ya digər Türk ölkələrinin taleyində müəyyən
rol oynamış ziyalılarının məktubları) və
daha bir çox rəsmi sənəd var.
Bir
neçə il əvvəl Əli Yavuz bəy arxivdəki bəzi
rusca məktubları Türkiyə türkçəsinə
çevirmək üçün mənə göndərmişdi.
Bu çevrilər Türkiyədə nəşr olunmaq
üçün sırasını gözləyır.
Bunlardan ikisi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin banilərindən
biri, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin sədri
olmuş, bu il 150 illiyini qeyd etdiyimiz Əlimərdan bəy
Topçubaşovun Əli bəy Hüseynzadəyə
yazdığı məktublardır. Məktublardan biri Balkan
müharibələri dönəmində və Birinci Dünya
Müharibəsi ərəfəsində Bakıda
yazılmış və o illərdə Azərbaycan
ziyalılarının Türkiyənin içinə
düşdüyü faciəvi vəziyyət
qarşısında yaşamış olduqları xəyal
qırıqlıqlarını və dərin əndişəni
təsirli bir şəkildə əks etdirməkdədir.
İkinci məktub isə 1920-ci ildə Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin süqutundan iki ay keçməmiş
Parisdən göndərilmişdir.
Bu məktubların
öz türkcəmizə çevirilərini qəzetiniz vasitəsi
ilə Azərbaycan oxucularına təqdim edərkən,
professor Əli Yavuz Akpınara da təşəkkür etməyi
özümə borc bilirəm.
Hacali
Nəcəfoğlu
Qars,
Türkiyə
4
aprel 913, Bakı
***
Əziz
Əli bəy!
Sənə
ətraflı məktub yazmaq və bununla sənin
açıqcalardakı qısa, amma xoş yazılarına və
Dadaşev vasitəsi ilə göndərilmiş məktubuna
cavab vermək düşüncəsini daim içimdə bəsləyirəm.
Amma etiraf etməliyəm: [yazmağa] cəsarətim çatmır!g Hər şey tamamən iyrənc, axmaqca, ümidsizcə gedir... Nəhəng Türk [dövlətinin] oyuncaq dövlətlərlə mübarizəsinin bu cür sonlanacağını təsəvvur edə bilməzdim... Əlbəttə, ruhdan düşməmək, enerji və gücü qorumaq lazımdır, amma açıqca söyləsək, indi heç bir şey belə tövsiyəyə əməl etməkdən çətin deyil. Hər şey gözümdə tamamən cığırından çıxmış kimi görünür! İslam dünyası üçün keçmiş tarixdə buna bənzər ümidsizcə ağır bir anı tapmaq çətindir.
"Avropa" adlanan o satqın fahişəxanada nələr baş verir? Ya İstanbulda, bu ümumi həsəd və nifrət mərkəzində, Osmanlı imperiyasının bu xırçın dəhasında [nələr baş verir]? Bütün bu şəhərin Aya Sofyası ilə birlikdə cəhənnəmə vasil olduğu xəbəri alınsaydı bütün əzablarımdan və ruhi iztirablarımdan ötrü [bilirsənmi] necə mükafatlanmış olardım.
Gerçəkdən, sizin oralarda nələr baş verir?!.
Burada heç bir şey bilmiriz ki: [eşitdiklərimizin də] hamısı iyrənc primitiv diplomatların yalan və hoqqabazlıqları...
Bütün bu sözlə ifadə edilə bilməyəcək
qədər iztirablı
aylar boyunca rus qəzetləri və rus teleqraf
agentliyi üzərimizə
qəsdən tədəvülə
buraxılmış iyrənc
yalanlar yağdırdı...g
Biz indi hər tərəfdən üstünə
hürülən Türkiyədəki
işlərin vəziyyəti
haqqında az-çox
gerçək məlumatın
acı və təşnəsiyik. Və yalnız müsəlmanlar
deyil, hər kəs belədir, zira yerli qəzetlərin
yazdıqlarına heç
inanmaq istənməyir...g
Bu qəzetləri ələ
almaq belə mədə bulandırır.
Başqa
heç bir şey haqqında sənə yazmıram və yaza bilmirəm,
zira bütün fikirlərim bir məsələyə cəmlənmiş:
sonu necə olacaq?.. Buna görə
tək xahişim: oradakı vəziyyət haqqında bir şeylər yaz. Və əlbəttə, çeşidli
mülahizələri diqqətə
alaraq nə qədər mümkünsə
[o qədər yaz].
Bu məktubu Abug(oxuna bilmədi
-H.N.) aparır. Təəssüf
ki, onu burada
az gördüm,
onun üçün büyük yığıncaq
təşkil etmək
istədim, amma alınmadı: çox hayf, zira yaxşı
təsir bağışlayır...g
Onunla bəzi şeylər haqqında danışdıq, çoxu
maarif və mədəniyyət mövzularında.
İndi bütün qüvvələri
bu cür mövzulara səfərbər
etmək lazımdır.
Özüm haqqında heç
nə yazmıram, zira özümü çox pis hiss edirəm...g Uşaqlar sağlamdırlar və böyüyürlər: Ələkbər
bu il
kursu bitirir, Sara 5-ci sinfə keçir, Rəşid 3-cü sinfə,
Sevər oxumağa başlamaq istəyir, Ənvər isə 3 yaşındadır. Onların
hamısı, şəxsən
mən də sənə salam
göndəririk. Salamat qal.
Səni sevənləri unutma. Əlimərdan.
***
37, RYE
DECAMPS
(AVENUE
HENRI-MARTIN)
TEL.: PASSY
47-25
23.6.20
Paris
Əziz
Əli bəy,
Əgər dünyanın bütün
iblisləri Şərq
əleyhinə yönəlik
cəhənnəm planı
hazırlamaq istəsəydilər,
bu an kainatın
bu hissəsində talehin cilvəsiylə tətbiq edilən yıxım tərzindən
daha yaxşısını
düşünə bilməzdilər.
Amma digər tərəfdən bütün
böyük hadisələr,
hər cür dirçəlişlər; sonradan
gözəl çiçəklər
və bol məhsul əldə edə bilmək üçün mütləq
qurbanlar və qanlar tələb edirsə, yaşadığımız
günlər bütün
dəhşətləri ilə
nə qədər faciəvi olsalar da [aramızda] bədbinliyə, ümidsizliyə
yer olmamalıdır...
Xüsusilə, ölçülə bilməz
ağırlıqda vəzifə
qəbul etmiş bizlər, indiki vəziyyət nə qədər çətin
olsa belə, ümidsizliyə qapılmamalıyıq. Və mən,
əzizim, bəlkə
də qüvvədən
xaricdir, bunu etməyə, necə olarsa olsun ruh
yüksəkliyimi saxlamağa
çalışıram. Eyni şeyi, dostum, sənə də tövsiyə edirəm.
Çünki, Uca Tanrı, hər cür məhrumiyyətlərə
və həyatın məşəqqətlərinə dözmən üçün
səbri səndən
də əsirgəməmişdir.
Artıq
iki aydır ki, kimlərin hökm sürdüyünü
bilmədiyim ölkə[m]
və necə yaşadıqlarını və
nə ilə dolandıqlarını bilmədiyim
ailə[m] ilə əlaqələrim büsbütün
kəsilmişdir...g Əgər
belə davam edərsə, yaxında mən və bütün nümayəndə
heyətimiz burada möhtac vəziyyətiə
düşəcəyik!..
Bəs 78 Azərb[aycanlı] tələbə
burada, Almanya və İtaliyada nə edəcəklər
- düşünmək belə
qorxuncdur...g Fəqət,
rədd olsun bədbinlik və gəlin daha yaxşı gələcək
ümidləriylə bəslənək...g
Eynı şeyi zavallı dostumuz Əhmədə də demək istəyərdim...g
Heyhat, o bunlardan uzaqdır...g Ən başlıcası, o mənimlə
səndən az səbrlidir. Buna görə
də hələlik onun işindən müsbət bir şey çıxana qədər ona nəsə yazmaq istəmirəm. Hələ ki
bir şey çıxmır. O, mənə
məktub yazaraq güya yardım edə biləcək bir şəxsi işarə etdi. Mən nəinki o şəxsə,
başqalarına da müraciət etdim, yenə də bir nəticə hasil olmadı. Əlbəttə, bu haqda ona yazmağa
gərək yox: tamamən məyus olacaq və ruhdan düşəcək.
Amma sən bil ki,
indi kimsə yardım etmək vəziyyətində deyil,
həm də kimsə ayrılıqda yardıma ümid edə bilməz. [Bu]
iş ümumi işdir, hər kəsə aiddir və buna görə
də jurnalist, göz həkimi, general və hatta nazir
belə olsalar, onların taleyi ilə bağlı qərar da ümumi
olacaqdır. Yeri gəlmişkən, Abxaz bir nazir
indi Londondadır.
Və, əzizim, məktublaşırsansa,
dostumuza narahat olmamasını bilavasitə
yazmanı (əğər
məktublaşmırsansa, arvadı
vasitəsi ilə [çatdırmanı]) səndən
rica edirəm, zira indi mümkün
və lazım olan hər şey
edilir və yaxında [məsələnin]
mübət mənada
həll ediləcəyinə
ümid var. Müvəffəq olduğuma tam inandığım zaman
mən özüm ona
yazacam. Heç
narahat olmasın və əgər əlinin
altında materiaallar varsa
son 5-6 ildə şahid
olduğu hadisələr haqqında məqalələr
seriyası yazmağa başlasın. Sonra
hamımız təəssürat və məlumatlarımızı
mübadilə edərik. Ümid edirəm
ki, sən Sitarə xanımla görüşüb, ona
və uşaqlara mənim
salamlarımı çatdırarsan: heç
kimi unutmamışam və yardım etmək
istədiklərimə qarşı borcumu
yerinə yetirmək üçün
qüvvəmin zəifliyinə məyus oluram.
Biz Rəşid ilə tez-tez
sənin ailəni, uşaqlarını (hələ görmədiyimiz
uşağını da)
xatırlayırıq. İnanıram ki,
hamınız sağ salamatsınız, uşaqlar böyüyürlər və həm
də gümrahdırlar. Bəhramdan sadəcə bir məktub gəldi. Sən, əlbəttə,
bilirsən. O, Darmstadtda oxuyur,
daha doğrusu, Texnik universitetə daxil olmaq üçün
hazırlanır. Onun adresi:
Darmstadt, Dieburger Str. 10I. Rəşid tətildədir, mənimlə
bərabər yaşayır, sizinkilərə salam
göndərir, tez-tez sənin nəzm əsərlərini
xatırlayır. İnanıram ki, mənim
adımdan dostlarımı salamlamağı unutmayacaqsan.
Amma, kimə - sorarsan...g Hər halda heç olmasa faktiki olaraq T[ürkiyə]ni Gürc[istan] ilə bağlayan şair və doktor kalmıştır. Bu
yaxınlarda onun hərbçi qaynı buradan ayrıldı, möhtəmələn onunla görüşərsən. Bir daha səni və
uşaqlarını öpürəm, xanımına salam [söyləyirəm]. Sağlıqla qal, özünü və
gücünü gələcək üçün qoru, hər
cür materialı topla
- lazım olar. Hər zaman
səni səvən, Əlimərdan.
Hacalı Nəcəfoğlu
Ədalət.-2013.-2 may.-S.5.