İlmə-ilmə sökülmüş ömür, sözdəm hörülmüş əbədiyyət

Bu payız Məmməd Arazın 80 yaşı tamam oldu. O Məmməd Araz ki, həmkarlarının arasından bir ox kimi sıyrılaraq elə bir zirvənin yaxasında addımladı ki, biz orada onu yeganə gördük. İllərdir ki, Onun yoxluğuna alışa bilməsəm də, insanı düşündürən və son anda onu yaradanın niyyətindən, öyrətmək, alışdırmaq istədiyi bir acı həqiqətdən xəbər verən aşağıdakı məşhur misraları məni indi daha çox kövrəldir:

Bəlkə bu yerlərə bir də gəlmədim,

Duman, salamat qal, dağ, salamat qal!

Qıy vuran qartala, şehli çəmənə, soluxan nərgizə, qaragöz pəriyə, dağa, dərəyə, bütövlükdə, Azərbaycan torpağına bu ahəngdə "əlvida" söyləməyi Məmməd Araz bacarardı. Artıq 40 gündür ki, əbədiyyət adlanan yolun yaxalığında nura qənşər ömrün yiyəsinə çevrilib görkəmli şairimiz.

Bəd taleyin kəməndində qəfil, həm də çox erkən sıxılan Məmməd Arazın söz buludlarından ruhumuza yağan misraları indi tamam başqa ovqatda təsirlidir: "Ölə-ölə yazmıram, yaza-yaza ölürəm". Otuz ilə yaxın dərdin ən ağırı ilə mücadilədə olan, əyilməyən, sınmayan, ilhamının qüdrətinə söykənərək öz mənəviyyatını, şəxsiyyətini qeyri-adi ucalıqda tutmağı bacardı. Dünənini döşdən asmayan, sabahına qəbir qazmayan, zəmanə küləyinin əsirindən çox uzaq, daim öz-özü ilə mənəvi hesabatda olan bir ömür yaşadı Məmməd Araz. Gəlimli-gedimli dünyanın son hökmünün ağrılarını içindən keçirə-keçirə duyğularımızı bir xəbərdarlıq üstündə köklədi: "Dünya mənim, dünya sənin, dünya heç kimin". Poetik duyğularını misra-misra kağızlara köçürən şairi insan kimi tanımaq üçün şeirlərini dönə-dönə oxumaq, poeziyasından çəkilən ləçəklərə diqqətlə yanaşmaq gərəkdir. Özü demişkən, anadan-bacıdan gizlətdiyini, kağızdan, qələmdən pünhan saxlamayıb. "Gündoğandan günbatana mənzilim" söyləyən ustadın bu bir addımlıq ömür yolunun bütün məqamları, həyəcanları, sarsıntıları, sevincləri (görən, bu hisslərin ömrü nə qədər olub?! - F.X.), ittiham və məsləhətləri, gileyləri, çağırışları şeirlərində elə qəribə misralanıb ki, bu ümmanda Məmməd Arazın portreti tam aydınlığı ilə görünməkdədir: "Öz ömrümü şum elədi öz əlim". Bu poetik ittihamın ahəngindəki peşmanlıqla məmnunluğun həddini ayırd etmək çətindir. Çünki, əslində, gözümüzün önündə nəhəng bir dağ qətrə-qətrə sovruldu. Böyük bir şairin ömür çeşnisi ilmə-ilmə söküldü. Bu əzaba-əziyyətə Məmməd Araz şeirlərinin şəfəqi ilə elə bir libas geyindirilmişdir ki, illər boyu üzləşdiyi ağır xəstəlik sanki yaddan çıxmışdı. Birnəfəsə bir qoşunu düşmən üstünə yürüşə aparmağa malik od püskürən şeirlərin müəllifi sanki elə gözümüzün önündəcə gündən-günə avazıyan, soluğan, yanıb-yandıran bir ocaq ömrü yaşamalıymış. Biz də bilə-bilə bəlkə də elə qəsdən unutmalıydıq ki, bu zərif və zəif varlığın kirpiklərindən hansı daşlar asılıb? İtirdiklərindən nə onu sevənlərin, nə də bu fani dünyanın xəbəri vardı. Çünki bu qovhaqovda, bu çarpışmada, həyatla ölüm arasındakı çırpıntıda Azərbaycan ədəbiyyatı qazanırdı, şeirimiz zənginləşirdi, poeziya sevənlər qürur duyurdu, ədəbi tənqidin çiçəyi çırtlayırdı. Biz canlı klassiklə və bənzərsiz bir şairlə eyni qübbənin altında, eyni məmləkətdə və nəhayət, eyni şəhərdə yaşayırdıq. İndi anlayıram, nə xoşbəxt oxucularıq ki, Azərbaycan poeziyasında Məmməd Araz zirvəsinin şahidi olduq. Şeirimizdə Məmməd Araz dilinin yaratdığı ucalığın ətəklərinə çatmağa belə çoxu tamarzı qaldı.

Məmməd Araz haqqında yazanlar onun fəth etdiyi zirvənin kökünü həmişə ilham və istedadla bağlayırlar. Bu, təbii ki, belədir. Amma bir məsələ də var. Adətən bu sözləri bütün şairlər haqqında demək mümkündür. Çünki şairliyin mayası, əslində, elə ilhamdan, istedaddan tutulur. Şairlik Allah vergisidir. Məmməd Araz hər kəsdən seçilirdi. Dəfələrlə bu fikri təkrarlamaqdan bəlkə də mənəvi rahatlıq tapıram ki, böyük şairimiz bütün bu qatmaqarışıq səslərlə dolu aləmdən, elə öz həmkarları arasından bir ox kimi sıyrılaraq elə ucalığın yaxası ilə addımlayırdı ki, o zirvədə biz ancaq onu görürdük. Məmməd Arazı çoxundan fərqləndirən təkcə xasiyyəti, həssaslığı, kövrəkliyi deyildi. O, seçilən bir tale karvanının sarbanı idi. "Ölümlərə baş əymədən yaşayacağam". 31 il öncə söylədiyi bu misralar şair qələminin qüdrətinə güzgü tutur. Məmməd Araz həm son dərəcə təvazökar, səmimi, kövrək, həm də zahirən çox fağır, solğun təsir bağışladığından, bəlkə də çoxumuz dərk edə bilmirdik ki, ətrafımızı bürümüş adiliyin içində necə böyük bir dahiliklə üz-üzəyik. Çəkdiyi ağrılara da, cəfaya da, səfaya da özü daha yaxşı bələd idi. Bəzən də bir təsəlli kimi kədərin özünü azdırırdı: "İnsanın ömrü öz əlində deyil". Bəzən də qələmini daha dərindən fırladırdı: "Taleyin hökmü də vaxtını bilir". Bu minvalla da ölümün qara üzünə şeirləri ilə meydan oxuyurdu. Öz inkarında özünü təsdiqləyirdi:

Qələm var əlimdə,

Gör neçə ildir,

Bir nəğməm dillərə nə vaxt düşəcək?

Mənim gəlişimlə nə dəyişildi,

Mənim gedişimlə nə dəyişəcək?

"Sənət yarışında, söz yarışında yüzümüz bir Sabir deyilik hələ..." söyləyən Məmməd Araz ömrü boyu iddialardan, umacaqlardan və bir də riyalardan, yalanlardan uzaqda yaşadı. Neçə ad itirən söz meydanında həmişə öz-özü ilə hesabatla yazıb-yaratdı. Şeirinin imtahandan qalib çıxması üçün birinci növbədə özünü ittihama çəkdi. Yüz səmtə fırlanan kürsülərdən çox uzaq olan şairin ən böyük qazancı sənətdəki ucalığı və bənzərsizliyidir. Məmməd Araz həm də yeganə şairdir ki, sağlığında adına mükafatlar təsis edildi, yaradıcılıq müsabiqələri keçirildi.

Böyük şairin poeziyası ilə bağlı xalq yazıçısı Anarın çox dəqiq ədəbi ölçüləri var: "Məmməd Araz şeirində sanki fikirlər sözlərin boyuna biçilib. Nə vəznin boş xanələrini doldurmaq üçün artırılan lüzumsuz kəlmələr var burda, nə də darısqal dil köynəyində çırpınan düşüncələr... Məmməd Araz poeziyasının mehvəri Vətən eşqi, vətəndaşlıq amalı, dünya haqqında, kürreyi-ərzimiz haqqında həm nikbin, həm də nigaran qənaətlərdir".

Bu gün gərək hər anımız Vətən desin!

Təxminimiz, gümanımız Vətən desin!

Qılıncımız, qalxanımız Vətən desin!

Qəlbimizin hər duyğusu Vətən desin!

Əgər varsa zərrə qədər gümanımız,

İmanımız Vətən desin!

Dünyanın təzadlarına həmişə qəribə poetik baxışı var idi. Bu mövzuda yazdığı şeirlərin sayı olduqca çoxdur. Onu ən çox narahat edən ağılın qəfil bir döngədə məğlubiyyətə üz tutması idi:

Ağıllı azdıqca ağılsız artır,

Qoruyun dünyanı "ağıllı"lardan.

Digər tərəfdən də yerdən-göydən əlini üzmüş kimi özünü qınağa çəkərdi: "İti bazarında atından baha, mən belə dünyanın nəyindən küsüm?!" Sanki bu sualın oxucuya üzüntü gətirə biləcəyini duyurmuş kimi qəfil bir sıçrayışla, qüdrətlə başqa bir poetik çağırışa imza atırdı:

...Hanı sənin tufan yıxan

gurşad boğan

Yurda oğul oğulların?!

Qara Çoban, Dəli Domrul oğulların!

Çək sinənə - qayaları yamaq elə,

Haqq yolunu ayağına dolaq elə,

Bayrağını Xəzər boyda bayraq elə,

Ayağa dur, Azərbaycan!

Zamanın, bəxtin hökmü qarşısında insan heç nəyi dəyişməyə qadir deyildi. Ömrün toranlığında geriyə boylanmaq həvəsi də bəzən mənasızdır. İnsanın yeganə tapınacağı bircə şey var: haqq! Məmməd Araz bütün ömrü boyu haqqa sarılmaq istəyi ilə yazıb-yaradırdı. Sözünü də elə məqamda, elə tərzdə təsirli söyləyirdi ki, insan onun şeirlərinə qoşulub vətən torpağına damcı-damcı hopmaq istəyirdi:

Bu dəyirman: nahaqqı dən, haqqı dən,

Bölən böldü nahaqqı tən, haqqı tən.

Nahaqqa tən olan yerdə haqqı itən...

Tanrım, məni məndən qoru bu yaşda.

İlhamının və istedadının gücünə öz ömrünün əbədiliyinə imza atan əsərlər yazıb-yaratdı. Min illər indən belə də insanların dilindən qopmayacaq şah misralara qanad taxdı:

Demək, günəş Yer üzünə qarğıyıb,

Demək sən, Vətən eşqim qar yağıb.

Demək, kardı Azərbaycan torpağı,

Sizə yetim deyən olsa, qızlarım!

Olmuş və olacaqların qəfil ağrılarından sarsılanda qələmə aldığı bu misralarda da Məmməd Araz sanki yeri-göyü təsəlliyə çağırırdı. Çünki o, həmişə günəşlə birgə yurduna boylanmaq həvəsi ilə öz ömrünü söz uğrunda girov qoymuşdu.

Ən ağır, ən üzüntülü anlarda belə dünyanın faniliyini hamıdan çox duyduğuna baxmayaraq, ölümün qara kabusunu, caynaqlarını özünə yaxın qoymurdu. Hər dəfə üzləşdiyi qəfil itkilərdən sarsıldıqca heyrətə gəlirdi:

İnana bilmirəm: ölüm haqq ola,

Torpaq rəssam uda, bəstəkar uda! -

Ana dəfn oluna, gözəl qocala...

Bəlkə bir səhnədir, əsərdir bu da...

Bir insan beş addımlıq ömür yolunda ilahi, nə qədər dərdlə, kədərlə, bəd xəbərlə üzləşərmiş? Amma nə gileyə dəyər, nə də şikayətlənməyə. Çünki verən də Allahdır, alan da. Pozulmaz yazıları məhz ulu Tanrı yazıb. Bizə qalan təsəllidə bir ümidə söykənirik ki: bu əzab məngənəsinin içindən sıyrılan Məmməd Araz heç vaxt naşükür olmayıb. Dilindən həmişə xoş sözlər eşidilib, baxışlarından mehribanlıq duyulub. Gileydən, şikayətdən çox uzaq idi. Min illər də indən belə səslənəcək şeirləri bizə ərmağan qaldı:

Ta heç nə demirəm, heç nə demirəm,

Alışır sinəmdə söz aram-aram.

Mən sənə bir kövrək yaddaşı möhkəm,

Vəfalı xatirə bağışlayıram.

Bu "xatirə"lər isə Məmməd Arazın bizə həmişə uzaq və şirin nağıl danışacaq şeirləridir. Leylilər göyərəcək, Məcnunlar doğulacaq, igidlər vətən naminə ayağa qalxacaq, sıraya düzüləcək və sonra daha nələr, nələr olacaq. Min qanun yazılacaq, min fərman veriləcək, min söz deyiləcək. Adlar, imzalar, mədhiyyələr ünvanını dəyişəcək. Bəlkə hələ min illərin Həkərisi, Arazı öz əvvəlki səmtini itirəcək. Böyük Füzulinin söz mülki kimi dəyişməyən Məmməd Arazın yazdıqları olacaq. Hava, su, çörək kimi köhnə təzəlikdə həmişə ona ehtiyac duyulacaq. Və bir də bizə qalan bu vəsiyyəti olacaq:

Bu torpağın son qurbanı mən olsam,

Öz odumda yanıb külə tən olsam,

Eldən ötən güllələrə dən olsam,

Ata millət, oğul deyib ağlama,

Ağlamağın yeri deyil, ağlama!

Flora XƏLİLZADƏ, əməkdar journalist

Ədalət.-2013.-8 noyabr.-S.5.