TƏKAN

(Povest)

(əvvəli ötən saylarımızda)

Açıq pəncərədən salona dolan otun-çayırın qoxusu, cırcıramanı qovan sığırçının bağırtıları bu yollarda keçən uşaqlığımı yadıma salırdı. Elə bu Qəçrəş meşələrində ləpirlərə yığılan sulardan içib, loluxlamış əzgillə, yemişanla, fındıqla qarnımı doydurub, ancaq quru şax-şulaxla burazladığım arabamı oxuya-oxuya, oynaya-oynaya şəhər bazarına gətirirdim. Məni yedirtdi, geyindirdi, məşəqqətlərdə sınmamağı öyrətdi, mənə şeirlər yazdırdıbu meşələr.

Eh, məktəb yolları,

Eh, meşə yolları.

Nədənsə qarışıq salardım

Həmişə yolları.

Səhər dərsəg

Sonra meşəyəg

Çəkərdim odun dolu arabamı

Təntiyə-təntiyə, tövşüyə-tövşüyəg

Nə könlün başqa bir istəyi vardı,

Nə qəlbin diləyi.

Sanardım hər yerdə gözəldir,

Alıc meşəsi, Oruc güneyi.

Xəlbirimiz mıxçalarda

asılı qaldı,

Ələyimiz hisli qaldı,

paslı qaldı,

Qazanlar ağappaq,

boşqablar tər-təmiz idi,

Bu ağlıq, bu təmizlik

ən böyük dərdimiz idi!

Yumşaq, hamar meşə yolunda maşın sakit, səssiz gedirdi. Sağ tərəfdə dəmir lövhədə nida işarəsinin "aşağı sürət" əmrini görən Timuçin ayağını əyləcə qoydu. Maşın silkələndi. İlyas müəllim:

- Nooldu, niyə yavaşıtdın?

- Ata, ora bax!

Qabaqda burnu baltalı traktorlar qayaları çapır, sarı candonlu fəhlələr külünglərlə, lomlarla xəndəklər, çalalar qazıyırdılar. Sağ tərəfdəki ekskolatorçu iri dişli çömçəsini zərblə yerə çırpır, qaldırdığı daş-torpaqı böyründəki maşının banına boşaldanda yarısı yerə tökülür, toz dumana qarışırdı.

İlyas müəllim qurcalanıb qapını açmaq istədi. Timuçin:

- Ata, neynirsən? Hara düşürsən? - deyə İlyas müəllimin əlini geri çəkdi. - Düşmə, tez çıxaq aradan. O, Sərsəng səfərimiz yuxuma girir tez-tez. Getsin gəlməsin bir də o günlər. Evə qayıdandan sonra düz bir ay yuyunduq.

- Heylə qeyzli danışma. Bəs gecə-gündüz o toz-torpaqda işləyənlər neyləsin? Ailə saxlayır, uşaq oxudur, cəmiyyətin sabahına işıq olur əməlləri. Oğlum, Sərsəngin toz-torpağı canıma hopdu, qanımda çağladı. Bir gün də bu toz-torpaq qızıl külçələri kimi töküldü varaqlara. Mən "Körpüsalanlar" romanımı yazdım. O toz-torpaq qəhrəmanlarından gələn məktublar həyəcan təbillərimin əks-sədasıdı. Saxla maşını! Qoy düşüm aşağı. Bax, o buldozerin vurnuxduğu çökəkliyə bax. Onun böyründən suyu şırhaşırla axan qədim bir arx olmalıdı - Hə, Şıxəmməd arxı. Şeyx Məmməd adlı bir xeyriyyəçi çəkdirib onu. Buldozerçi fikir verməz. Vurar, dağıdar birdən!

Biz maşından düşdük. Meşədən təngnəfəs çıxan üzü təmiz qırxılı, qırmızısifət oğlan bizə çata-çatda:

- Götürün maşını burdan! O ekskovatorçu Staxanovçulardandıı. Bir gündə üç plan doldurur. Qızışanda yan-yörəsinə baxmır, çömçəsini hara gəldi boşaldır. Maşını zədələyə bilər! - Təlaşının, həyəcanının heç bir reaksiya doğurmadığını görən iş icraçısı İlyas müəllimdən soruşdu: - Üzr istəyirəm, siz kimsiniz? Mənə çox tanış gəlirsiniz. Harda görmüşəm sizi? Yadıma ox batıb! - deyə eynəyini çıxardıb, sətin pencəyinin yaxasına sürtüb təzədən gözünə taxdı:

- Hə, deyəsən Qalaxudat kəndində. Biz orda ferma kompleksi tikirdik. Sovxoz rəhbərləri sizinlə görüş keçirməyi plandaşdırmışdılar. Hə, yadıma düzdü. Yazıçısınız! Bəli, İlyas müəllim, o ekskovatorçu Staxanovçulardandı. Beş-on adamın işini görür. Bir az tərif xoşlayandı. Haqqında bir şey yazılsa, əmək tempini bir az da artırar. Amma xahiş edirəm, maşını buradan götürün. Onu bax o meşəyə salın, - deyərək əlini dəvə beli kimi donqar təpəyə tərəf uzatdı. Mən uşaqlara tapşıraram. Orda bir neçə ağac kəsib sizə yol açsınlar.

"Necə, ağacları kəsib yol açacaqlar?" - bir anlıq fikrə getdim. Bu həmin meşədir ki, bir ayaqüstü ağac, bir yaş budağı kəsənin atasını yandırıb, iplərini doğradıb, dəhrəsini müsadirə edib meşəbəyi Bəxtiyar. Lap haqq da eləyib! Ağac da, çay da, quş da, insan da ona verilən ömür payını arxayınca, sona qədər yaşamalıdı.

İş icraçısı geri çevrilib: - Ə, briqadir Mamedov, - bağırdı. Elə ağzımı açmaq istəyirdim ki, Timuçin ona yaxınlaşaraq:

- A yoldaş, heç nə lazım deyil! - dedi. - Ağacları kəsdirməyə ehtiyac yoxdur. Onsuz da seyrəkdir meşə. Lazım gəlsə özüm yol tapıb çıxaram bir yana.

İlyas müəllimin ekskavatorun işlədiyi meydançaya tərəf getdiyini görən iş icraçısı qoltuq cibindən əl telefonunu çıxardıb tez-təcili nömrə yığmağa başladı. "Staxanovçu" başını pəncərədən çıxartdı. Ekskovatorun uğultusu xırp kəsildi.

İlyas müəllim:

- Odu bax, - deyə başını narazılıqla bulayıb yolun sağ tərəfinə addadı. - Bəs belə məsuliyyətsizlik olar? - iş icraçısına ciddi nəzərlərlə baxdı İlyas müəllim. - Ekskavatorçu deyək ki, əmr quludu, başı işə qarışıqdı, sən deyən kimi beş-on adamın işini görür. Amma siz oxumuş, savadlı mütəxəssissiz. Gördüyünüz iş, ərsəyə gətirdiyiniz tikinti sizə başucalığı, şərəf-şan gətirməlidi. Buna görə də obyektinizin ətrafında nə var, nə yoxu götür-qoy edib, tikinti meydanının imkanlarını hərtərəfli öyrənməlisiniz.

- Noolub ki, İlyas müəllim? Burdan kabel keçmir, kanalizasiya xətləri yoxdur. Tikinti planla gedir.

- Bəs bu arxın qabağıni niyə boğmusunuz? Su yığılar, partlayar, darmadağın olar bu qədim arx. Buna tarixi abidə də deyə bilərəm mən.

- Hanı burda bir tikili heykəl-abidə? Bəs burda bir pir, bir övliya ocağı, abidə olsa mən görmərəm?! - İlyas müəllimin əsəbi baxışlarını görüb səsini qısdı. - İlyas müəllim, siz nədən narazısız?

- Bura gəl, - o, iş icraçısının qolundan tutdu. Onlar arx boyu enişə getdilər. İlyas müəllim qaratikan kolluqlarının yanında ayaq saxladı. - Mən bu arxı deyirəm. İlk baxışda hərəkətsiz kimi görünür. Ancaq diqqətlə baxsan, lal-dinməz axdığını görərsən.

- Bu möcüzədi. Gözümə inana bilmirəm. Arxın suyu üzü yuxarı çıxır?

- Bəli, unikal, dəqiq hesablamalarla çəkilib bu arx. Su öz gücü hesabına dərədəki çaydan Qubanın dağətəyi "Dəvədabanı" massivinə qalxır.

- Belə çıxır ki, o şeyx "Dəvə dabanı"da məskən salıb. Öz ev-eşiyinə su çəkdirib Qudyalçayından? - soruşdu iş icraçısı.

- Yox, Şıxəmməd kişi başqa bir kənddə yaşayıb. Orada indikilərin diliylə desək yaxşı villası, çeşməli, sulu bağ-bağçası olub.

- Bəs "Dəvə dabanı"ya niyə çəkdirib axı bu arxı?

- Bəli, böyüklük, alicənablıq hissləri insanları fədakarlığa ruhlandırır. "Dəvə dabını" dəmyə, quraq bir yerdi. Orda yaşayan kasıb camaat su sarıdan korluq çəkib. Göyərtiyə, meyvəyə tamarzı qalıblar. Əkib-becərə bilməyiblər. Şıxəmməd kişinin çəkdirdiyi arx suları oranın quru torpaqlarına can verib.Bağlar salınıb, tərəvəzlər, bostanlar əkilib. Başıuca, qürurla yaşamağı xoşlayır türk olan hər kəs. Ona görə də döyüşdə basılmaz olurlar, sözdə bütöv. Əl tutmağıHəzrət Əlidən öyrəniblər. Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Musa Nağıyev və bir para başqaları da göydəndüşmə deyillər bu millətin həyatında. Xalqa iş yeri açıb, məktəb, mədəniyyət veriblər. Bəli, o uzaqgörən, xeyirxah kişilər öz babaları Şıxəmmədin tökdüklərini yığa-yığa gələnlərdəndi. Təkcə Zeynalabdin Tağıyev neçə milyonlar qoyub Samurun suyunu Bakıya gətirib.

İş icraçısıqulağının ardını qaşıya-qaşıya gileylənirdi:

- Hanı bizdə o imkan? Xırda-mırda işlər görürəm mən. İki dərənin üstünə bir körpü qoyacam. Plan veriblər, mən də yerinə yetirməliyəm. Buna görə mənə heç bir "sağ ol" da deyən olmayacaq. Hanı bizdə o bəxt?!

- Adın nədi, oğlum? - deyə iş icraçısının əlindən tutdu İlyas müəllim.

- Bənna Həşimin nəvəsiyəm. Adım Zülfüqardı.

İlyas müəllim mənə tərəf çevrildi:

- Sədrəddin, burda gördüyümüz zəhmət adamlarının işindən, həyatından canlı bir oçerk yaza bilərsən. Birləşdirən, qovuşduran körpülər şairlərin romantik uçuşlarına qol-qanad verər. "Azərbaycan gəncləri" qəzeti üçün çox zəngin material var burda. Dərələr, çaylar üstündə salınan körpülər ölkələri, xalqları, mədəniyyətləri birləşdirir. Dünyamız sabahlara, insanlıq qardaşlığa gedir körpülərdən keçib. "Zülfüqar körpüsü" ola bilər qəzetə göndərəcəyin reportajın adı.

Arifə bir işarə bəs elər. Mən də fil qulağında yatanlardan deyildim. Anlayır, yaxşı başa düşürdüm ki, İlyas müəllim bu oçerk söhbəti ilə məni təzədən ədəbi aləmə qovuşdurmaq istəyir. Tək-tək qığılcımları görünən ocağın külünü eşələyib, üfürüb alovlandırmağa çalışırdı.

Zülfüqar başını yavaş-yavaş qaldırdı. Sac kimi qızaran sifətini yana tutdu:

- Üzr istəyirəm, mən gedim. Briqadaları tənəffüsə buraxmalıyam, - deyib uzaqlaşdı.

Araya ağır sükut çökmüşdü. Amma mən hər qarışına yaxşı bələd olduğum bu meşədə yarpaqların pıçıltısını, cücülərin, həşəratların xışıltısını da eşdirdim. Bu nə şaqqıltıdı bəs? Meşədə qılınc oynadırdılar sanki. Baltalar ağaclaraçırpılır, şaqqıltılar qopur, sanki plemyot atəşləri açılırdı. İçi boş gövdəyə çırpılan baltanın səsi gurultulu nağara səsiydi. Quru gövdəyə vurulan balta ağacı çəkic altındakı mis kimi zarıdır, zingildədir, amma iti baltalar "hav, hav"laağacları it kimi qapırdılar. Baltaçıların ürəyi daşdan deyildi. Tapılmayan çörək, övladların paltar, dəftər-kitab ehtiyacı onların duyğularını korşaltmışdı. Baltaçılarbu fəryadları eşitməməzliyə vururdular. Neyləsinlər bəs? Vicdan, namus, qeyrət hissi insanı cana doydurur, amma qarın doyurmur. Ac qılınca çapar.

- Ay İlyas müəllim, dünyanın bir çox ölkələrində olmuşam. Ac, yoxsul gördüm insanların əksəriyyətini. Mozambikdə, Tanzaniyada uşaqlar xəstə doğulurlar. Niyə insan insan kimi yaşamasın? BMT-lər, Avropa Şuraları mötəbər tribunalarda bağıraraq dünyada firavanlıq yaratmaqdan dəm vururlar.

Danışırlar, quru vədlər verirlər. Amma dünyada hər gün üç yüz min nəfər aclıqdan ölür. Allah Təala ulduzlu göyləri, ceyranlı çəmənləri, yağışı, küləyi, turş narı, şirin üzümü yerə göndərib ki, insanlar sağlam, gümrah yaşasın. Bir yapon yazıçısı "Mən insanları sevmirəm" deyir. O yazıçı cəmiyyəti saflaşdırmağa çalışmır. Mübarizədən qaçır. Bu onun bədbəxtliyidi. Amma bir çox hallarda bizdə də insan aliliyi gözlənilmir.

- Yaxşı, müddəalarınla ümumi şəkildə razılaşıram. Amma bir az aydın, konkret danış!

- Baş üstə! Dəfələrlə başıma gəlib. Çoxdan görmək istədiyim bir tamaşaya bilet alıb teatra gəlmişəm. Ancaq qapılar bağlıdı. Məlum olur ki, tamaşaya bilet az satılıb. Əsər oynanılmayacaq. Bəs o əsəri görməyə günlərlə hazırlaşan, qonşusundan "prokat"a paltar, daş-qaş götürən xanımlar, saç düzümünü, manikürünü təzələyən gəlinlər niyə tamaşaya baxmasınlar? O "azlar" insan deyillər?

Deyəsən çibanını basmışdım İlyas müəllimin:

- Əhə, əhə... bir-iki ağız bərkdən öskürdü. Havası çatmadı elə bil. Köynəyinin yaxasını açıb əlini sinəsində gəzdirdi. - Sən mənim yaralı yerimə toxundun. Bu naqislikdi, tamaşaçıya hörmətsizlikdi. Müqəddəs bir ocaqda çılpaq tərbiyəsizlik, xuliqanlıqdı. Bu barədə Mədəniyyət Nazirliyinin kollegiya iclasında ciddi söhbətlər olub. Mən demişəm - əgər zalda bir tamaşaçı varsa, əsər oynanılmalıdı.

- Bəs ay pirim, ay övliyam. Deyirlər yüz dəfə imamçın ağlayan bir dəfə də yezidçin ağlasın. Bəs öz aramızdı, de, bir bilet satmaqla teatr özünü necə dolandırsın? Yaradıcı heyətin maaşları necə verilsin, kommunal xərclər necə ödənilsin?

- Sədrəddin, sən hədəfdə onluğu vurdun yenə. Teatrın "qazanmaq", "başını saxlamaq" problemi məni çox düşündürüb. Ha çalışsam da həllini tapa bilmirəm. Daha doğrusu gücüm çatmayıb bu daşı qaldırmağa. "Sən həmişə mənimləsən" pyesim uğurla oynanılırdı. Mən də Mərkəzi Komitənin birinci katibi, söz sərrafı, ədəbiyyatın qayğıkeşi Heydər Əliyev yoldaşı əsərə baxmağa dəvət etdim. Tamaşa xoşuna gəlmişdi. Sonra bizi başına topladı. Aparıcı aktyorların işini təriflədi. Rejissor tapıntılarından danışdı. Söhbət zamanı Cəfər Cabbarlı dramaturgiyasının Azərbaycan ədəbiyyatında mühüm bir mərhələ olduğunu söylədi. Bir kənarda durub qulaq asırdım. Yaxınlaşıb əlimi sıxdı. Mən də təşəkkür edib teatrın "qazanmaq", "başını saxlamaq" məsələsinə toxundum. Diqqətlə qulaq asdı. Sözümü kəsmədi. Sonra da gülə-gülə: - İlyas müəllim, çox həyəcanlı, həm də gur səslə danışırsınız. Bəzi nazirlərimiz eşidib yəqin ki, bir təklif hazırlayarlar! Teatrı yaşatmaq dövlətin işidir, - dedi. - Bəli, ədəbiyyatın, incəsənətin vəzifəsi insanlarda yüksək insani keyfiyyətlər aşılamaqdı. Sizin bir tamaşaçı üçün böyük bir əsəri oynamaq təklifinizə mən əllərimin ikisini də qaldırıram. Belə bir addım kollektivə başıucalıq gətirər. Tamaşaya o tək baxan, bəlkə hansı bir epizoddansa səmərəli nəticə çıxarıb ətəyindəki şər daşlarını yerə tökər! Bəlkə evində, ya iş yerində onu sarsıdan bir suala cavab tapmaq üçün gəlir o gələn?! O bir nəfər tamaşaya gündə iki dəfə gəlmiş olsa, truppa əsəri iki dəfə oynamalıdı. Biz insan amilini ön plana çəkməliyik, - dedi Heydər Əliyev və söhbəti yekunlaşdırdı. Eh, - dərin bir köks ötürüb sözünü davam etdirdi İlyas müəllim. - Əzizim, Sədrəddin, bitib-tükənməz qayğılarıyla çətin sənətdi sənətimiz. Bir an əvvəl hamısını yazdım - deyib, nöqtəni qoymusansa, bir an sonra heç nə yazmamış kimi təzədən qələmlə qol-boyun olursan. Milli dram teatrında əsərlərim oynanılır, xarici ölkələrdən teleqramlar, zənglər gəlir ünvanıma. "Geriyə baxma, qoca" romanım qardaş xalqların dillərinə çevrilib. Povest və hekayələrim əl-əl gəzir; oxucu məktublarının ardı-arası kəsilmir. Ancaq noolsun? Kürdəmir cəhənnəmininpambıq tarlasında qaxaca dönən, bir qız uşağını ev-eşik yiyəsi eləyə bilsəydim özümü xoşbəxt sanardım. Ay Sədrəddin, bəlkə sənət seçməkdə yanılmışam? Sən necə baxırsan bu məsələyə?

- Elə deməyin, Sizin o "Unuda bilmirəm" pyesinizdəki Nərminə çəkir indiki bütün qızlarımız. Amalya xanımın ifasında Nərmin sevilən, unudulmaz obrazdır.

- Çox sağ ol. Əlbətdə, ürəkaçan xəbərdir.Ancaq bu azdı. Hər bir əsər müəllifin ürək hayayı, həyəcan təbilidir. Fırlanan ərzin çarxını zəncirləmək istəyənlər var! İstərdim ki, əsərlərim bu maneələri qıran, parçalayan xəncəl olsun. Yüksəliş yolunda qabağa qayalar, daşlar çıxır. Məhəbbətin sehrindən dəliləşib, çöllərdə Leylisini axtaran Məcnuna vüsal sorağı versin. Əsərlərim qohumbaza, yerilipərəstə, rüşvətxora yol yoldaşı olmaq istəməyən bir yazıçının ürək çırpıntıları, həyəcan təbilləridir.

- Demək təbillər daha gur səslənəcək, - dedim və məni narahat edən bir məsələyə toxundum: - Əlbəttə, biz çalışmalıyıq. Amma tək burda yox, indi Avropadada oxucu kitabdan küsüb,- dedim. Xəbər İlyas müəllimi qıcıqlandırar, düşünsəm də o, təmkinlə:

- Bu müvəqqəti bir haldır. Bir çox ölkələr qlobal iqtisadi böhranla əlbəyaxadadı. "Ehtiyac qapından girəndə məhəbbət bacadan çıxar" deyir Şekspir. Ancaq oxucuları mütaliəyə yazıçılar gətirməlidir. Sən özün də bu sahədə az iş görməmisən. "Cənnətin bağlı yolları" poemasını oxuyanlar mətbuat səhifələrində məqalələr çap etdirir, bu yolların nə zaman açılacağını soruşurlar.

İlyas müəllim susdu. Araya sakitlik çökdü. Sonra da qulağı ağır eşidənə deyirmiş kimi ucadan: - Dayanma! Süstlük, durğunluq çürümə deməkdir. Amma qoymaram. Yadındadımı Masallıya getmişdik. Orda Üzeyir həkimin əlli illiyində "Qədəhim qırıldı" adlı bir şeir oxudun.

- Bəli, o Türk poeziyasının ən gözəl nümunələrindən biridir:

Kimi qəmdən içər, kimi nəşədən,

Kimi yar əlindən, kimi şüşədən,

Kimi ayrılıqdan, kimi işvədən.

Qədəhim qırılmış, badəm artıq boş,

Sormayın mən niyə sərxoşam, sərxoş.g

- Bəsdi, dayan, - dedi İlyas müəllim, sonra - əhə, əhə... iki ağız öskürdü. Bu balaca şeir içki aludəçisi haqqında elegiyadır. - Sədrəddin, bax o şeirdəki qədəhin qırılmağı nə deməkdir? Nəyə işarədi?

Get-gedə hündürləşən Şahdağın əzmi, əzəməti ürək genişləndirirdi. Hava sərinləşir, canımıza şirin vicvicə salırdı.

- Qırılmaq bütövün məhvidir. Qırılan qatarda yüksüz vaqondur. Arabada beşinci təkərdi.

- Çox dəqiq xırdaladın. Amma, əzizim, gərək bunu da biləsən ki, şairlərin ilham pərisi qısqanclıqda Şekspirin Otellosunu kölgədə qoyar. Xəyanəti bağışlamır o pəri. Ancaq o pəri başqa birini yox, onu sevən aşiqi öz qanadlarında göyün yeddi qatına qaldırır. Amma səni İblis başdan çıxarıb, onun toruna düşmüsən. İfritəyə könül verib İlham pərisini özündən küsdürmüsən. Yazıçı sənət yolundan sapanda, relsdən çıxmış qatar kimi parça-parça olur. O, fildi, qarışqa yerişi yerisə qıçları qırılar.

Məni soyuq tər basır, dodaqlarım kərpic-kərpic kəsilir, hülqumumdakı yapışqan udlağımı qıcıqlandırırdı. Öskürək məni boğsa da, cınqırımı çıxara bilməzdim. İlyas müəllim:

- Ay Timuçin, toz bizi boğdu, bardoçokda boğaz islatmağa bir şey var? - soruşdu.

Timuçin başını arxaya döndərib mənə baxdı və göz vurdu. "Bic-bic gülməklə nə demək istədi? Ölsəm bundan yaxşıdı".

- Yox, ata, heç nə yoxdu. Amma qabaqda maqazin var, lazımdısa düşüm bir butulka götürüm - deyib, üzümə irişdi. Özümü saxlaya bilmədim:

- Bura bax! Mənə heç nə lazım deyil, - dedim.

- Mən sərin bir "Badamlı" nəzərdə tutmuşdum - deyə, mızıldandıTimuçin. "Sədrəddin, öl, sənə bu da azdı. Səni sınağa çəkirlər. Dözməlisən. Polad döyüldükcə bərkiyir". Arkadi Ostrovskinin "Polad necə bərkidi" əsərini nahaq yerə oxumamışam ki" düşündüm.

(ardı var)

YUSİF HƏSƏNBƏY

Ədalət.-2013.-9 oktyabr.-S.6.