TƏKAN

(Povest)

(əvvəli ötən saylarımızda)

Bəli, o valyuta sizin "Unuda bilmişəm" əsərinizin qonorarı olub, - deyə İlyas müəllimin əlindən tutdu oğlan. Onun dalğavari köynəyi bədəninə kip yapışmışdı. Enli kürəkləri lay divar idi. Zil qara saçları boynunun ardında sınır, geri qayıdırdı. Qızğın və həyəcanlıydı. Birdən iri qara gözləri gün eynəyinin şüşələri kimi parıldadı. - Nə gözəl təsadüfdü? İlyas müəllim, icazə verin yanınızda lövbər salım, - dedi.

İlyas müəllim:

- Əlbəttə, çox məmnun olaram. Gəl əyləş! Dənizçilərə qurunun hər qarışında istədikləri, bəyəndikləri yerdə yer var, - deyə gülümsündü.

Mən yerimdən qalxdım. İlyas müəllim qolumdan tutdu. Timuçin qonağa yer göstərdi.

- İlyas müəllim, adım Səxavətdir. Uzun müddət Xəzər gəmiçiliyində "Rəşid Behbudov" gəmisində matros işləmişəm. Sonra işləyə-işləyə oxuyub kapitan oldum. Dünya sularında üzmək imkanları qazandım. Hava xoş, yol rəvan olanda kayutlarda kitab oxumaq olub işimiz. Sizin bir romanınız var, adı da "Geriyə baxma, qoca"dır. Əlbəttə, bir az kədərlidi. Arxada nə qalırsa əldən üzülən, itmiş olandı. Əriyən saatlarımız, günlərimizdi. İllər boyu neçə-neçə yollar, izlər açdım sularda. Amma indi nə qədər axtarsam heç birini yerində tapa bilmərəm. Geriyə baxanda adam bir az qocalan kimi olur. Geridə qalanlar köhnə, artıq işləməyən pul kağızları kimidi.

İlyas müəllim mənə tərəf çevrildi:

- Sədrəddin, dənizçi dostumuz da şair kimi danışır!

- Axı, dənizçilər bu sahildən ayrılmamış təzə bir sahilin sevdasına düşürlər. Ev-eşik, torpaq həsrəti onları bir an belə tərk etmir. Kövrəlir, incələşirlər. Səma dərinliyində, üfüq genişliyində, suların al-əlvan rənglərində şeiriyyət var.

- Ay İlyas müəllim, o romanda ən çox xoşuma gələn nədi, deyimmi?

İlyas müəllim həyəcan təbillərinin əks-sədasını eşidirdi. Ürəyinə yağ kimi yayılan bu səslər onu həyəcanlandırsa da susur, bu səsləri eşitmək, eşitmək istəyirdi. Dodaqlarından başlayan təbəssüm işıqları bütün çöhrəsini bürüyürdü. Sənətkar sevinirdi. Bəs necə? Əkdiyin bağın bəhrə-barını görmək böyük, ölçüyəgəlməz səadətdir. Amma mən də özümdə deyildim. Nəfəsim titrəyir, ürək döyüntülərim qulaqlarımı deşirdi. İçərilərimdə bir qibtə hissi baş qaldırmışdı. İlyas müəllimin gözlərinin necə böyüdüyünü, alnındakı qırışların necə cana gəlib oynadığını görür, aşıb-daşan sevinclərinə həsrətlə baxırdım. Bu kişini əlçatmaz qələbələrə, ilahi səadətlərə çatdıran, el arasında, xalq içində belə nüfuza, hörmətə mindirən səbəblərdən biri də, onun uzun, kəşməkəşli həyat boyu bir qədəh içki içməməsinə açıq-aşkar paxıllığım tuturdu. "Qalxıb dikələ bilərəmmi, çata bilərəmmi o nufuzlara, hörmətlərə?" - düşünür, əziyyət çəkirdim.

- Hə, çox maraqlıdı. Bəs o romanda xoşuna gələn nədi axı? Bəlkə Qarabağın səfalı təbiəti, insanlarının səmimiliyi, torpağa bağlılığıdı?!

- Yox, İlyas müəllim, o dedikləriniz öz yerində! Amma Qarabağda uzun ömür sürmüş Bayraməli kişi belində bir mauzer gəzdirir.

- Bəli...

- Hə, romanı oxuduqca izlədim görək o mauzer neyləyəcək? Bah atonnan, silah bir dəfə də olsun açılmadı. Amma Allah eləməmiş açılsaydı Turşsunun, İsa bulağının bülbülləri avara, didərgin düşərdi o yerlərdən. Qarabağın o qaymaq havası zəqqətuma dönərdi. Tüstü-qurum sinə göynədər, dil-boğazı qurudardı. Sonra mahnı-musiqi dünyası Seyid Şuşinski, Xan əmi, Bülbül kimi müğənnilərdən məhrum olardı.

- Sən yaxşı tutmusan bu detalı. Əsaslandırıb məna vermisən silahın açılmamasına. Bəlkə bu epizodu akademik Məmməd Arif, Məmməd Cəfər də belə ümumiləşdirə bilməzdilər. Bəs ay oğlum, bir az nigaran qaldım. Gəmi göyərtəsində, özü də xarici ölkədə hansı aktyorlardı o tamaşanı oynayan?

- İlyas müəllim, çox cansıxıcı keçir dənizdə günlər. Domino, nərd dənizçiləri bezdirir. Tunisdə gəmidən düşən kimi xoruz döyüşməsinə baxmağa gedirdim. Əlcəzairdə sim pəhləvanlarının oyunları canlı tamaşadı. Tuzlada itlərin qarpışmasına heyranlıqla baxır matroslar. Matros olduğum vaxt biz "kollektiv poxod" eləyirdik belə teatrlara. İndi mən müstəqil kapitanam. İstanbulda öz Gəmiçiliyim var. Keçən il Borselonada bir neçə gəmimi təmirə qoymuşdum. Azərbaycandan gələn iki gəmi də yük boşaldırdı orda. Başqa İki gəmi də yük vururdu. Bir gün mən Kasparlı dənizçilərlə ərəblərin göstərdikləri "Pələng ovu" tamaşasına gəldim. Herkulesə oxşayan bir cəngavərin pələnglə qarpışmasından vəcdə gələn dostlarım səhnəyə gül dəstələri atırdılar. Elə ordaca bir ideya yarandı məndə. Bu bayağı, qondarma əyləncələrdən nə götürür dənizçilərim?! Bizim gözəl teatr tamaşalarımız var. Köməkçimi xüsusi təyyarəmlə doğma şəhərim Lənkərana göndərdim. İki gündən sonra oranın Dram teatrı Barselonaya gəldi. İlk tamaşa "Kompozitor Qara Qarayev" gəmisinin göyərtəsində oldu. Artistlərimiz "Otello" dramını oynadılar. İlk tamaşaya bizim dənizçilər, burada günəmuzd işləyən yüzlərlə çin türkü, İran gəmilərinin ekipajları baxdı. İspaniyanın televiziya kanalları tamaşanı parça-parça göstərib, rejissor işini təriflədilər. Qəzetlər "Azərbaycan aktyorları virtiozdu" yazır, tamaşadan şəkillər verirdilər. O günün səhəri Barselonanın meri gəmiyə gəldi. Kayut kompaniyada dənizçilərimizi üzüm çaxırıyla pizzaya qonaq elədi. Sonra Bələdiyyə teatrının binası artistlərimizin ixtiyarına verildi.

Təbiətən sakit İlyas müəllim kirpiklərini tez-tez qırpır, gözləri qaynayırdı:

- Ay canım-gözüm. Bu hələ tarixdə görünməmiş bir qəhrəmanlıqdı. Soyuq müharibənin qızğın çağıdı. İspaniya isə o ocağın ən qaynar gözüdür. Sən orda böyük Azərbaycan mədəniyyətini nümayiş etdirib, dahi Servantesin ruhunu sevindirmisən. Əlimdə ixtiyar olsaydı, elə burda sənin döşünə bir "Xalqlar Dostluğu" ordeni sancardım.

- Orden nədi? Soyuq, cansız dəmir-dümürdü. Biz ancaq sizin sağlığınızı istəyirik ki, təzə əsərlər yazasınız. Ən uğurlu tamaşanız "Unuda bilmirəm" əsəriniz oldu. Onu bir gündə iki dəfə oynadılar aktyorlarımız.

- Çox qəribədir, - deyə bir an fikrə getdi İlyas müəllim. Sonra da yavaş-yavaş sözünü davam etdirdi, - İspan tamaşaçısını heyrətləndirmək, onu iki saat tamaşa zalında oturtmaq çətin məsələdi. Lakin siz bunun öhdəsindən gəlmisiz! - Bunu cəsarətlə, hamının eşidə biləcəyi tərzdə dedi.

- Axı, əzizim İlyas müəllim, bu gün ispan tamaşaçıları hər cür "izm"lərlə dolu, özünü doğrultmayan eksperiment əsərlərə baxmaqdan bezib, təngə gəlib! Amma bizim dramlarımızda ortaya konkret həyati problemlər qoyulur və aydın-aşkar həll olunur. "Sevil"də Azərbaycan qədim İslamın mütilik, köləlik çadrasından yaxa qurtarır. "Od gəlini"ndə Aqşin dini xurafatlara qarşı üsyan qaldırır! Sizin "Unuda bilmirəm" pyesinizdə tamaşaçılar Kamran və Nərminin öz səadətləri uğrunda birgə apardıqları mübarizənin qələbəsini sürəkli alqışlarla qarşılayırlar.

- Görəsən hansı obraz daha çox xoşlarına gəldi? - deyə İlyas müəllim uşaqlara xas utancaqlıqla başını aşağı dikdi.

- Kamran obrazı. Prokuror Kamran.

- Nəyə görə? Axı ay oğlum, mən Kamranın boyasını, rəngini çox vurub onu şirinləşdirməyə çalışmamışam.

- Bəli, İlyas müəllim. Amma Kamrana böyük məhəbbət və rəğbət göründü Barselona səhnəsində. Bunun da səbəbi var. Axı İspaniya da bir çox Avropa ölkələri kimi kriminal bir ölkədir. Narkomaniya, qadın zorakılığı, hər cür quldurluğa qarşı mübarizə aparan polis rəisləri, prokurorlar, inzibati orqanların icraçıları bir çox hallarda humanistlik, insanpərvərlik hisslərini itirir, qaba bir mexanizmin cansız vintinə çevrilirlər. Lakin sizin prokurorunuz Kamran yüksək insani keyfiyyətləri ilə sevilir. Nərminə olan məhəbbəti naminə ona bu yollarda mane olan "məhəbbətinin rəqibini" - Cəmilin günahlarını bağışlayır, onu cəzalandırmır. İspan tamaşaçıları arzuladıqları, həyatda görmək istədikləri müsbət, alicənab, humanist prokuror obrazını sizin əsərinizdə görürdülər. Anşlaqla gedən pyesiniz artistlərimizi yeni əsərlərinizi oynamağa ruhlandırdı.

- Sən ağlabatmaz, çox sanballı bir iş görmüsən. Demək Azərbaycan teatrına Avropa səhnələrində uğurlar qazandırıb Mirzə Cəlil, Hüseyn Cavid əsərlərinə yaşıl işıq yandırmısan. Ümidvaram yaxın gələcəkdə elə bizim Sədrədin də - deyə üzümə baxdı, - bəli, bu gözəl şairimizdə orijinal şeirləri, sanballı poemaları ilə ispan oxucularını sevindirəcək. Belə uğurlara görə sənin xəcalətindən necə çıxım, ay oğul?

- İlyas müəllim, xalqın yaddaşında bir "Sim-Sim" xəzinəsi var. Siz o xəzinənin ən qiymətli daş-qaşlarından birisiniz. İşığınıza, nurunuza ehtiyacı tükənməzdi bu millətimin.

Araya çökən sakitliyi boğuq heyvan böyürtüləri pozdu. Vələsin altındakı cığırda bizə sarı dal-qabaq bir kişi, bir qadın gəlirdi. Beli donqar kişi heyvanın buynuzlarına bağlanmış ipi var güçüylə çəkir, qoç dırnaqlarını yerə mıxlayıb geri dartınır, yerindən tərpənmirdi.

- Ay Şahnaz, bu heyvanı niyə incidirik biz? Günahdı axı. Burda kəsilməlidisə qoy elə üzüm də başını.

- Bir aman ver də. Qurbanı çatdıraq yerinə də!

Donqarın başı boynuna batıq olduğundan qulaqlarının ucu az qala çiyinlərinə yapışırdı. Qayışının altından çıxan köynəyi, qabaq tərəfdən dizlərini tuturdu.

- Bir macal ver, ay Süleyman, - deyərək ərinə çəmkirdi qadın. Sonra əliylə İlyas müəllimi göstərərək - Odey, illərlə arzuladığımız İlyas müəllimin özü, öz ayaqınan gəlib Qəçrəş bulağına! Gəlməyinən də kəndimizə hay düşüb. Camaat yoldadı. Bu gün bayram olacaq burda. O qara qoç da İlyas müəllimin ayaqları altında kəsilməlidi. Yadında döyül bəs, qulağının dibində neçə dəfə niyyət elədim?

İlyas müəllim yerindən qalxdı. İrəli keçib çox ucadan danışan, bu hökmlü qadının əlindən tutub onu sakitləşdirmək istədi.

- Ay qızım, bu boyda mərəkə, bu pay-püş nəyə lazım! Mən də xəcalət çəkirəm axı. Sən Allah, bir sözünüz, xahişiniz varsa, utanmayın, deyin. Əlimdən gələni əsirgəmərəm. Bəlkə övladınız Bakıda ali məktəbə girmək istəyir? Gəlsin Bakıya, oğlum Timuçin sənədləri qaydaya salıb yerinə çatdırmağa kömək edər. Bəlkə xəstəxanayla bağlı çətinlik var? Səhiyyə Nazirliyinə zəng vurub danışaram, xahiş elərəm. Bəlkə hansı müəssisəyəsə işə düzəlmək istəyirsiniz? Gözüm üstə. Daha buna görə qurbana, xonça-xələtə ehtiyac yoxdu!

- Yox, İlyas müəllim, xahişə-filana yox, sizə minnətdarlıq bildirməyə gəlmişəm, - dedi qadın. - İndi çox xoşbəxtəm, - deyə gülümsədi. - Buna görə göydə Allaha, yerdə sizə borcluyam. Səbəbi bir hekayənizdi. Yazan əlləriniz var olsun. Hə, o hekayə məni yerin yeddinci qatından çıxarıb göyün yeddinci qatına qoydu.

- Hə? Əhə-əhə - iki ağız öskürdü İlyas müəllim. Qaşları yüngülcə çatıldı. - Ay xanım, xoşbəxtlik Tanrı, tale qismətidi. Amma hay var dağa qaldırır, hay da var dağdan endirir. Bədii sözün şəhərlər saldırmaq, qalalar qaldırmaq gücü var. Amma maraqlıdır çox! Hansı hekayədən gedir söhbət?

- Bax, bu Süleymanı görürsüzmü, sağlam, buz baltasıdı. Qışın soyuğunda Qudyal çayında çimir, gecələr də həyətdə talvarda yatır. Əyləncəsi, teatrı, kinosu da - traktordu. Mən doqquzuncu sinifdə oxuyurdum. Bir gün qabağımı kəsib dedi ki, səni çox istəyirəm; Məcnundan betərəm. Mənə öz xoşuna gəlməsən, zornan qaçırdacam. Mən də şax üzünə dedim ki, sənə heç vaxt getmərəm. Bəyənmədim. Dedim, traktoristdi, neynirəm onu? Aradan xeyli keçdi. Sonra bir gün də Kənd Sovetinin sədri seçdilər məni. Bu Süleyman neyləsə yaxşıdı? Traktorunu söykədi evimizin barısına. "Mənə gəlməsən yıxacam barınızı", - dedi. Ağlamaq tutdu məni. Mazut qoxusu, solyarka ləkələri gözümə durdu. Elə bu gərgin vaxtlarımda sizin "Qırçı və qırmızı gül" hekayəniz düşdü əlimə. Oxudum. Nə gördüm, Allah, gözəl-göyçək bir qız - bəlkə mən əlinə su tökməyə yaraşmaram - hə, həmin o qız, məhlələrində qır qaynadan bir oğlana vurulub. Yuxudan ayıldım elə bil. Daha məni saxlamaq olar? Tərəddüdə yer qalmadı. Ay İlyas müəllim, balalarımı yığıb düz traktorun səsi gələn yerə yüyürdüm. Qalxıb oturdum kabinkasında. O gündən elə xoşbəxtəm ki. Bir sözümü iki eləmir. Onu elə çox istəyirəm ki, mazut, solyarka qoxusu "Krasnı Moskva" kimidi mənimçün.

- Ay Şahnaz, indi bu heyvanı kəsim burda, yoxsa diri-diri Bakıya aparacaq müəllim? - deyə ayağını qara qoçun boğazına qoydu Süleyman.

- Yox, Bakıya niyə? - deyə etirazını bildirdi İlyas müəllim. - Bakının yarısından çox adam var burda. Bir elik, bir camaatlıq...g

Fotoaparatlar göz qamaşdırır, şəkillər əlüstü paylanırdı. Kötüklər üstündə oturub daşları süfrəyə çevirənlər də yerlərindən qalxıb badələrini İlyas müəllimə tərəf uzadır, "İlyas müəllim min yaşasın", "Qələmi korşalmasın" - deyə bağırır, badələri başlarına çəkirdilər. Bir yandan qibtə hissi, bir yandan da içkiyə qoyduğum qadağa, məhrumiyyətlər məni qıcıqlandırır, açılışa bilmirdim. Gülənlərə qoşulub gülmək istəsəm də dodaqlarım azacıq aralanır, ancaq ürəkdən gülə bilmirəm. Yox, bu təntənələrə sidqi ürəklə qatılmalı, bir sağlıq deyib məclisi gücləndirməliyəm. Arağı başıma çəkim, gözlərim böyüsün, dilim açılsın, başım-beynim ayazısın, coşub-daşım, ustadımın necə böyük ürək sahibi, suda batanlara əl verən, yıxılanları qaldıran, acizlərə arxa-kömək olduğunu bəyan edim. Stəkanı götürdüm. Qızmış, tərləmişdi elə bil. İçəri üzündə göz yaşına oxşayan damlalar asılmışdı. Arağın zəhərli yanğıları tərlətmişdi stəkanı. Məni də soyuq tər basırdı. Elə bu an özünə olduqca tələbkar İlyas müəllimin yazıçı taleyindən necə gileyləndiyi düşdü yadıma. "Nə olsun ki, sanballı əsərlərim var, uğurlu, xoşbəxt yazıçıyam. Ancaq bir qız uşağını ərə verib ev-eşik yiyəsi etmək imkanım olsaydı mən xoşbəxtlərin xoşbəxti olardım". Ağzımı doldurmuşdum. Daha xoşbəxtlik necə olmalıdı? Mən bu gün yol boyu arzularınıza necə qovuşduğunuzun şahidi oldum. Siz yol boyu həyəcan təbillərinin əks-sədasını eşitdiniz. Çox yox, heç olmasa birini də mən eşidəydim. Amma hardadı?! Eşidəcəyəmmi? Eşitməliyəm, hökmən, yoxsa bu nə yazıçılıqdı? Bəli, xoşbəxtsiniz. Şıxməmməd arxının yanındakı o iş icraçısı Sizi böyük yazıçı kimi tanıdığını söylədi. İstanbulda Gəmiçilik sahibi əsli azərbaycanlı kapitanın Sizin "Arxaya baxma, qoca" romanınız haqda dedikləri, Barselonada gəmi göyərtəsində, sonra Bələdiyyə Teatr səhnəsində əsərinizin oynanıdması da Sizin həyəcan təbillərinizin əks-sədalarıdır. Bayaq gətirdiyi kitabınıza avtoqraf yazdığınız Nazlının söylədikləri də təbillərinizin əks-sədalarıdır. Bax, bu Şahnaz xanım da ərə vermək istədiyiniz qızlardan biridi. Servantesdən söz salırsınız. Oxucuların ürəyindədir əbədi heykəliniz.

İlyas müəllim xalq məhəbbətinin şərabıyla xumarlanır, mənim ağzım sulanırdı. Stəkanı yerə qoydum. "Yox, mən də zirvələr fəth etməli, alqışlar qanadında fəzalara uçmalıyam".

Qayadöşü aul-köşklərdəki qonaqlar aşağı tökülür, vələs kölgəsindəki İlyas müəllimin məclisinə tələsir, ustad yazıçının dilindən bir söz eşitmək, qismət olarsa onunla bir xatirə şəkli çəkdirmək üçün başına toplaşırdılar.

Raykomun köməkçisi Novruzov birinci katibə məxsus "kəcavə"nin aynabəndində göründü. Qayışını bərkidərək pilləkənləri iki bir-üç bir paçalayıb aşağı düşdü. Qabağına yüyürən xidmətçi qızı əlinin tərsiylə kənarlaşdırıb stolumuza yaxınlaşdı və İlyas müəllimlə qabaq-qənşər dayandı.

- Yoldaş İlyas müəllim, adınıza layiq, şərəfinizə uyğun bir stol açdırıb rayonumuzun birinci katibi, - deyərək əlini sol tərəfə atıb al qırmızı şarları, qumaş pərdələri sayrışan kəcavəni göstərdi. - Hə, birinci katibimiz Yoldaş Ömərov gözləyir ki, siz gəlib qazanların qapağını qaldırasınız. Dilinizdən bir-iki kəlmə ağıllı söz eşidək biz də. Di durun, gedək!

- Çox sağ olun. Yoldaş Ömərovla tanışlığım yoxdu. Amma görürəm ki, çox səmimi, qonaqpərvərdi!

- Bəli, sizin yaradıcılığınızdan danışır rayon ziyalılarının iclaslarında da. Əsərlərinizin əksəriyyətini saldırıb bizim teatrın repertuarına. Fikri var ki, sizi bu rayonun fəxri vətəndaşı seçdirsin. Çox hörmətli adamdı. Durun gedək, yaxından tanış olun.

İlyas müəllim gözucu Timuçinə baxdı. Timuçin çiyinlərini çəkdi. Yəni "nə bilim?" Amma bu baxışmalar Novruzovun gözündən yayınmadı.

(ardı var)

YUSİF HƏSƏNBƏY

Ədalət.-2013.-22 oktyabr.-S.6.