POEZİYA -
2011-2012
ƏDƏBİ
HƏYAT
(əvvəli ötən şənbə
sayımızda)
Ağasəfanın "Göydələndən baxan uşaq" və "Bir dəqiqəlik sükut" poemalarında onun şairlik təbiətinin başqa bir xüsusiyyəti də diqqəti cəlb edir. Bu da onun ictimai mövqeyidir, şair rastlaşdığı, üz-üzə gəldiyi, müşahidə etdiyi həyat hadisələrinə, neqativ hallara münasibətini bildirir, bəzən ironiya ilə, bəzən lap açıq şəkildə tənqidə keçir.
"Bir dəqiqəlik sükut" ("Azərbaycan", 2012, №1) poeması 20 Yanvar olayı ilə bağlı düşüncələri əks etdirir. Bu mövzuda onlarla poema, yüzlərlə şeir yazılıb və əksəriyyəti də kədərli əhval-ruhiyyə ilə diqqəti cəlb edir. Təbii ki, bu kədər hissi bundan sonra yazılacaq şeirlərdə, poemalarda da öz əksini tapacaq, çünki nə yazırsan-yaz, 20 Yanvar şəhid qanı ilə, anaların fəryadı ilə yoğrulub. Ancaq illər keçdikcə, bu hadisəyə yeni baxış bucaqları formalaşır. Ağasəfanın poemasında "bir dəqiqəlik sükut" bir çox mətləblərə baş vurmağa kömək edir. Bu "bir dəqiqəlik sükut"da məzar başında lal olan Şəhid anasını görürük, Vətənə arxa, gələcəyə ümid şəhid balası ilə görüşürük. Belə bir etiraf səslənir ki: "Mən şəhid olan deyiləm. Mən qorxağın birisiyəm. Mənim burda yerim yox, Mənim burda üzüm yox. Mən qorxağın biriyəm, Göz yaşıma inanma, Vətən, sən məni unut". Əlbəttə, bu məqamda biz müəlliflə razılaşmırıq, Şəhidlər Xiyabanında qorxaqlıq barədə etiraf nəyə xidmət edir? Burada ruhi ucalıqdan söz açmaq lazım idi, ruhun sönməsindən yox. Axı, bu etirafdan sonra müəllifin "siyasət meydanında Quyruq bulayan kişi"yə sərt ittihamları gəlir. Özü də haqlı ittihamları. Qorxaqlığını etiraf edən kəs bu sayaq ittihamlar söyləyə bilərdimi?
Sualıma cavab ver:
Varlı
kimdir, kasıb kim?
Vətəni qoruyan kim?
Barınan, yarıyan kim?
Sən düşmən qabağında
Hansı dağı yıxmısan?
Hansı
üzlə fırlanıb
O kürsüyə çıxmısan?
Sənə son sualım bu:
Kiminkidir bu torpaq.
Azərbaycan-Ana yurd?
Niyə
cavab vermirsən,
Ay ac qurd
Yalavac qurd?
V
Yenə də V.Q.Belinskiyə üz tuturam. O, A.S.Puşkinin
yaradıcılığından söz açan məqalələrinin birində
yazırdı: "Puşkin
poeziyasına xas olan və onu
keçmiş ədəbi
məktəblərə məxsus
şairlərdən fərqləndirən
başlıca məziyyətlərdən
biri odur ki, Puşkinin əsərləri tamdır,
bitkindir, kamil və səlisdir. Puşkinin əsərlərində
heç bir zaman artıq və ya çatışmayan
bir şey olmur, hər şey öz həddində, dərəcəsində
və yerində olur, şeirin axırı əvvəli ilə həmahəng gəlir və onun şeirini oxuyarkən hiss edirsən ki, nə ondan
atılası, nə də ona artırılası
bir şey yoxdur".
XIX əsrdə söylənməsinə
baxmayaraq V.Q.Belinskinin bu fikirləri sanki bu gün
üçün deyilib. Yəni "kamil
şeir necə olur?" sualına cavab axtarsaq, elə bu fikirdən
yapışmalı olarıq.
Sən gəlmədin, yerinə
Qara kağızın
gəldi.
Əlçə boyda kağızın
Ömründən uzun gəldi.
Sən yoxdun, yoxluğunda
Soyuq vardı,
qar vardı.
Aldığım qan puluqdan
Qazanc umanlar vardıg
Sənsiz
nə çəkdiyimi
Barı bir kərə bilsən.
Aşılmaz yollar aşıb,
Yuxuma girə
bilsən.
Yaşın yetmiş birində
İlin-günün bu vaxtı
Yuxuma da gəlmirsən
Yolun çoxmu
uzaqdı?!
Sənsiz
gedim həyatla
Necə, yola bilmədim.
Övladım oldu, amma
Ata ola bilmədim.
Günəşlə görüşmədi,
Günüm gecəydi, ata.
Heç
üstümə düşmədi,
Kölgən necəydi, ata?
"Kölgən necəydi,
ata" - bu şeirin müəllifi Məmməd İsmayıldır. Poeziyada atasızlıq
kədərini ifadə
edən onlarla, bəlkə də yüzlərlə şeirlər
yazılıb. Poemalar da
qələmə alınıb.
Amma Məmməd İsmayılın
bu şeiri bütün komponentləri
ilə əsl poeziya nümunəsidir.
Şeirdəki tamlığı, bitkinliyi, kamilliyi və səlisliyi biz fikir və onun
poetik ifadəsinin vəhdətində, şeirin
ayrı-ayrı bəndlərində
diqqəti cəlb edən bədii təsvir vasitələrinin
təzəliyində, metaforik
ifadə tərzinin şeirin ruhuna çökməsində görürük.
Hiss olunur ki, bu şeir illər
uzunu atasızlıq bəlasını taleyində
yaşadan bir insanın tərcümeyi-halının
bir parçasıdır.
Ümumiyyətlə, kamil şeir anlayışı bir qədər nisbidir və mənim Məmməd İsmayılın
şeirləri içərisindən
seçdiyim bu nümunə olsun ki, həm Məmməd
İsmayıla, həm
də onun heyranlarına görə kamil şeir kimi seçilməsin. Amma söhbət
2011-2012-ci illərin poeziya
nümunələrindən gedir və biz bu şeiri Məmmədin
dillər əzbəri
olan neçə şeirinin sırasına qata bilərik.
Bəli, kamil şeir anlayışı nisbidir və məsələyə
bu baxımdan yanaşdıqda hər bir şairin yaradıcılığında belə nümunələr
tapmaq olar.
Mən bir oxucu və tənqidçi
kimi Vaqif Bəhmənlinin şeirlərini
çox xoşlayıram
və onun yetmişinci illərin
"Azərbaycan" jurnalındakı
ilk şeirlərindən bu
günə qədər
bütün yaradıcılığını
izləmişəm. Açığını
deyim ki, son beş ildə
o, çox məhsuldar
işləyir, şeirləri
həm qəzet və jurnallarda dərc edilir, həm də kitab halında çap olunur. Bu məhsuldarlığın ziyanı da olur, görürsən ki, hisslərin, duyğuların hələ
poetik hisslər, duyğular kimi cilalanmadığı nümunələr
də diqqəti cəlb edir. Yaxud, görürsən ki, müəyyən bir fikir səliqəli, rahat şəkildə şeirdə ifadə olunur, amma bir
şey çatışmır
- Vaqif Bəhmənlinin
ən gözəl şeirlərinə xas olan fikrin poetik
ifadəsi.
Vaqifin
"Heyrət", "Belə",
"Quyu", "Xoşbəxt
yalquzaq", "Cinli
adam", "Kişinin
göz yaşı",
"Sağlığında cəza verin insanlara" şeirlərini
son iki ildə yazdığı ən yaxşı poeziya nümunələri hesab edirəm. Bu şeirlərdə
yaşının bu çağında da axtarışdan yorulmayan bir qələm əhlinin poetik uğurları ilə qarşılaşırsan. Misal üçün, götürək
"Xoşbəxt yalquzaq"
şeirini. Burada
lirika ilə epik xətt vəhdətdədir: şeirdə
şairin bağ səyahətindən söz
açılır: "Yaşıl
yarpaq içində nar qızarır köz kimi, qumluqda qarağatın kilkəsi saçaq-saçaq.
Uca boylu evkalipt naz eləyir
qız kimi, deyir: Boyun çatırsa,
gəl, belimi quc, qoçaq!" Sonra isə belə bir etiraf:
"Beş addım o
tərəfə, beş
addım bu tərəfə... Xoşbəxtliyin özüymüş demə
xırda bir bucaq. Məni yetirdin, Allah, gör
nə boyda şərəfə - Nə
nazir var burada, nə arvad var, nə
uşaq". Çox səmimi
bir etirafdır. Bu etirafa görə
şairi-lirik qəhrəmanı
qınamaq olmaz.
O öz tənhalığına,
"xoşbəxtliyin özü
olan" "xırda
bir bucağa" qovuşub. Burada yalquzaq səadəti
bir bucaq xoşbəxtliyin rəmzinə
çevrilir.
Vaqifin "Kişi
ağlayanda Allah ağlayır"
silsiləsindən "Kişinin
göz yaşı"
şeiri isə artıq daşlaşmış
bir inanca ("Ağlamaq arvad işidi") tamam əks bir mövqeni
ifadə edir. Bu şeirdə fikir təzəliyi var. Şair
ailə-məişət söz-söhbətini
o çərçivədən çıxarır, bəşəriləşdirir.
Həvvadan cehizdi Adəmə
günah
Kişidə qabırğa, cinah ağrıyır.
Arvad ağlayanda sevinir Allah,
Kişi ağlayanda Allah ağlayır.
Vaqif şeir
mədəniyyətinə, necə deyərlər, poetik texnologiyaya yaxşıca yiyələnən
bir şairdir. Qoşma da
yazır, gəraylı
da, hecanın müxtəlif ölçülərində
sınayır qələmini.
Xüsusilə, qoşmada müasir
poetik təfəkkürün
ifadəsi ilə qarşılaşırsan. Bu qoşmalar XXI əsrin
şeir mədəniyyətini
özündə əks
etdirir qənaətinə
gəlirsən. Budur,
bir nümunə:
Ömür ki od
aldı, əriyir şam-şam-
yağı-yalavaca paylanır
cam-cam,
Fələyin qolunda səhəngdi
adam-
sonda qopur qulpu, lüləyi belə...
Qafil o kəsdi ki, çörəkdən qaçır,
Eşqin
yeri dardı, ürəkdən qaçır...
Mehdə
hünər hanı?-
Küləkdən qaçır,
Şəlləmə belinə küləyi beləəə...
Ürəyi a tverdi..Allah,
min, dedi-
Çapırsan...
Görmürsən tər içindədi?-
Allahın verdiyi yaman gündədi;
Adam əldən salmaz ürəyi belə!
Sözün şövqü dəyəsə
qızıl qanayar,
Kəlməni ləldən çək,
qızıldan ayır!
Mürəkkəb ayrı şey,
qızıl qan ayrı-
Qandı
şax saxlayan lələyi belə...
Can ona sadağa, baş ona peşkəş,
Xas aşiq qul olmaz
ötərgi eşqə!
Kimsəyə dil vermə Tanrıdan başqa,
Buraxma evinə mələyi belə!
VI
Söhbət ki, qoşmadan, gəraylıdan gedir, bu xüsusda bəzi mülahizələrimizi də nəzərə çarpdırmaq istərdik.
Vaxtilə belə bir fikir formalaşmışdı ki, qoşma və gəraylı kimi şeir növləri özünün intibah dövrünü XVII-XIX əsrlərdə yaşamışdır, ən gözəl və klassik nümunələri də elə həmin əsrlərdə yaranmışdır. Əlbəttə, bu yanlış fikir idi. Qəzəl və digər klassik şeir şəkillərindən fərqli olaraq qoşma və gəraylının inkişafı üçün həmişə münbit zəmin olmuşdur. Bunu təkcə ayrı-ayrı poetik şəxsiyyətlərin adlarıyla bağlamaq doğru olmazdı. Xalqın milli mentalitetiylə bağlı bir sıra amillərin də burada mühüm rolu olmuşdur, etnik-mədəni amillər xalqın təkcə adət-ənənə, təsərrüfat həyatında deyil, söz sənətində də öz fəal, aparıcı rolunu saxlamaqdadır. Ayrı-ayrı poetik şəxsiyyətlər isə sadəcə olaraq, burada həmin missiyanı uğurla yerinə yetirmişlər. Məsələn, Hüseyn Arifi digər şairlərlə müqayisə etsək deyə bilərik ki, onun poeziyada xidməti xalq şeiri ənənələrini qorumaq, saxlamaq, hifz etmək, həm də bu ənənələri yeni biçimdə inkişaf etdirmək olmuşdur. Lakin xalq şeiri üslubunda qələm çalan, qoşmaya, gəraylıya yeni poetik nəfəs bəxş edən, bu qədim formalara XX əsrin poetik təfəkkürü işığında yanaşan təkcə Hüseyn Arif olmamışdır. Hüseyn Ariflə yanaşı B.Vahabzadə, M.Araz, H.Kürdoğlu, M.Günər, M.Yaqub, M.İsmayıl, Z.Yaqub, R.Rövşən, həmçinin Ağamalı Sadiq, Akif Səməd, Məmməd İlqar, Zirəddin Qafarlı, İslam Sadıq, Əliağa Aslan, Barat Vüsal, Sabir Sarvan, Məmməd Dəmirçioğlu, İbrahim İlyaslı da qoşma və gəraylının gözəl nümunələrini yaratmışlar.
Kimin üçünsə qoşma və gəraylıyla bağlı bu söhbət maraqsız görünə bilər. Deyə bilərlər ki, şeirdən söz açanda onun hansı vəzndə və hansı formada yazılmasının məsələyə bir elə dəxli yoxdur. Amma biz deyirik ki, poeziya tarixini təkcə zamanın ədəbi-mədəni gedişatı, ayrı-ayrı ədəbi şəxsiyyətlərin yaradıcılığı, onların yaratdığı əsərlər deyil, həm də janrların, formaların inkişafı da əks etdirir. Bu baxımdan yanaşdıqda qoşma və gəraylının da şeir formaları kimi inkişafını izləmək vacibdir.
(ardı olacaq)
Vaqif YUSİFLİ
Ədalət.-2013.-20 aprel.-s.13.