"Turançılıq insanları narahat edən məsələdir"

"Bu, bizim kimi aydınların gücü xaricindədir"

Tofiq Abdinin "Yom" jurnalına müsahibəsi

- Bu yıl sizin 70 yaşınız oldu? Bir yazı adamı kimi istediklerinizi gerçekleşdire bildiniz mi? Bu vesileyle söylemek istedikleriniz?

- Bu yaşın ne olduğunu halen anlamakta zorluk çekiyorum. Şayet bu rakam korkusu olmasa içimdeki yaşamak sevgisi delikanlı bir gencin istekleri gibi içimi isitmektedir. Zaten bu kadar genc gözükmeyin nedenini bana soranlara şu cevabı veriyorum: ben Allahın işine karışmam. Ama benim yaşadığım şu ömür o kadar da kolay olmadığı için, hakikaten nasil ben böyle şık ve genc gözüküyorum bu benim için de bir sır. Şunu biliyorum şu vakta gibi bir kişiye kötülüyüm geçmedi. Kurbanlarım çok oldu, ama darılmadım, sıkılmadım, hep Tanrıma dua ettim ki, beni çocuklarımın yanında mahcup etmesin.Tanrım sesimi duydu, işitti ve onlar artık bu zor yaşamak sartları olan bir ülkede kendi başlarını koruya bilirler. İstekleri gerçekleştirmek konusuna geldikte, yazı yazmağa başlarken kim olacağım hakkında bir düşüncem olmayıb, ama bazı gördüğüm işler size de malum. Zaten sizin gibi aydının ve alimin benden bir mülakat alması ve şunu uzak Türkiyeden rica etmesi yaşanan ömrün boşuna gitmediğine bir örnektir. Proza, şiir, düz yazı ve haftalık yazılarım bir ömrün boşuna yaşanmadığına şahit.

- Siz yetişme dövründe hansı kitablardan behrelendiniz? Fikirlerinizin formalaşmasında en tesirli kitab hansısıdır?

- Önceler yani yasak yıllarında Rus ve Batı (Garp) yazarlarının eserlerini okudum. Daha sonralar Nazım Hikmet başta olmakla Türk şair ve yazarlarının eserlerinden behrelendim, daha sonra büyük şair Necip Fazıl Kısakürek beni hayretlendirdi. Zaten biliyorsunuz bir zamanlar türk şairlerini okuduğum için KGB bana sordu: neden kendi şairlerimiz kala-kala siz Türk şairlerinin kitaplarını evinizde bulundurur sunuz? Bu soruya cevab benim

"Devlet çevrilişi" kitabımda var. Yani nadanlık kokuyan bu soruya cevab vermek çok zor.

Kitaptan setirler:

"Siz nədən TÜRK yazarlarını oxuyursunuz?"

Bu haqlı suala doğrudan da bir səbəb vardı. Bunu mən də bilirdim. Və mən indi bu nədəni açıqlamaq istəmirəm. Amma bu nədən o qədər bəsit bir səbəb idi ki, gülünc bir vəziyyətə düşürsən.

Təbii ki, sən yox, qarşındakı adam. Bu məsələni açmaq üçün, bu sualın hardan qaynaqlandığını açıqlamaq üçün Bakının 60-cı illərindən sonrakı çağlara baxmağımız lazımdır. Bakının 70-ci illərindən sonrakı dövrlərə həmçinin. Azərbaycan həmin illərdə öz altun dövrünü yaşamaqdaydı. Ədəbiyyatı, kinosu, musiqisi, rəssamlığı, teatrıg Və ümumən... Bütün sıxıntılara baxmayaraq 60-cı illərdən sonrakı Azərbaycan sənəti yeni, təzə gəlişmələrlə, yeni nəfəslərlə dopdoluydu.

Milli ruh artıq Bakının təmiz havasına qarışaraq içləri oyatmaqda idi. Ədəbiyyatın, sənətin oyanış dövrü başlamışdı. Bu məsələ bizim hər birimizin yaddaşında indilərin özündə də hələ diri olduğu üçün buna geniş yer verməyə heç bir ehtiyac yoxdur.

Əsrarəngiz bir ədəbi gənclik Azərbaycan ədəbiyyatını, azəri türk sənətini silkələməkdəydi. Moskvada Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutundan məzun olan Əli Kərim, Məmməd Araz, Xəlil Rza, Cabir Novruz yeni bir anlayışla məmləkətə dönmüş, məmləkətin özündə Fikrət Sadıq, Abbas Abdulla, İsa İsmayılzadə kimi gənclər həqiqi anlamda Azərbaycan ədəbiyatına yeni bir dalğanın gəldiyini xəbər verirdi. Bu qələm sahiblərinin önündə bir də bir az yaşlı Rəsul Rıza vardı. 60-nı keçmiş, amma ruhən, düşüncəcə və dünya mədəniyyətinə bələdçilik baxımından çox gənc bir şair və ziyalı. Gənclik üçün yaşayan və çarpışan bir şair. Bir az da öz dərdindən. Tam yenidən doğan bir şair Azərbaycan ədəbiyyatına yeni bir qan verən fövqəladə düşüncə sahibi olan bir şəxsiyyət. Türk yanlısı gənclər onun arxasınca gedir və o da tutduğu mövqedən istifadə edərək gəncləri müdafiə edir, həyatı bahasına olsa da onların hər uğuruna sevinirdi. Azərbaycan ədəbiyyatı paytaxtdan küçələrə, kəndlərə doğru üz tutmuş, ədəbiyyatdakı süslənmə, ənlik-kirşan azalmış, yerini insan ağrılarına, insan yaşamına, iç ağrılarına vermişdi. Və hətta yuxarılardan gələn dəstəklə yeni bir ortam öz varlığını diktə edirdi. Uzun illər öz hökmranlığını sürən sovet insanı və sovet cəmiyyəti fərdiləşmiş, əsl insani ədəbiyyat öz oxucularını da sıralarına almışdı. Sorunun əsl cavabı... O illərdəki bu açılım təbii ki, üzünü həm də dünya mədəniyyətinə və ədəbiyyatına çevirdi ki, bunlardan bizə ən yaxını və doğma olanı Türkiyə idi. Bu ab-hava istər-istəməz türk ədəbiyyatını da bizə yaxınlaşdırmağa başladı.

Yaxınlaşmağına yaxınlaşdı amma, hələ də içimizdəki qorxu bu məhəbbəti də qətrə-qətrə yaşamağa məcbur edirdi. Hətta Türkiyədə və bizlərdə ən kommunist şair kimi tanınan dünya şöhrətli Nazim Hikmətin şeirlərinin belə oxunması və sevilməsi asanlıqla olmurdu.

Bu şeirlərin azəri türkcəsinə uyğulanması (o zamanlar hətta bu UYĞULAMA sözünü də sakitcə işlətmək olmurdu) DTK əməkdaşlarının diqqətindən yayınmırdı. Çünki bu şeirlər yeni bir düşüncənin sarsıdıcı dəyərini ortaya qoyurdu ki, bunu da türklüyün təntənəsi kimi başa düşürdülər. Və Nazim Hikmətlə yanaşı bir çox türk şairi də artıq öz içimizin insanı kimi başa düşülməkdəydi. Bu şairlər kimlər idi... Mehmət Akif Ersoy, Necip Fazıl Kısakürək, Nihal Atsız, Orhan Seyfi Orhon, Arif Nihat Asya, Orhan Veli Kanık, Nazım Hikmet, Orhan Şaik Gökyay, Faruk Nafiz Çamlıbel, Kul Mustafa, Ayten Aydemir və onlarca başqa türk şairlərig Bu şairlərin şeirləri bir məktəb idi. Şeir gecələrində yeri gəldi-gəlmədi bu şairlərin şeirlərinə örnək kimi baxılır və bu şairlərin şeirləri əzbərdən söylənilirdi. Hər zaman belə olmasa da, amma olurdu. Türkiyədə yaşadığım illərdə mən bu şairlərin adını çəkəndə heyrətlə baxır və soruşurdular: bunları hardan tanıyırsınız? Təbii ki, bütün bunlar müəyyən mərhələlərdən keçir, müəyyən şəxslər öz avtoritetini ortaya qoyur və böyük sevginin ağrısına dözə-dözə ona doğru gedirdik. Və heç ağlıma gəlməzdi ki, bir gün bizi DTK-nə götürəcəklər və bizdən şappadan soruşacaqlar: öz yazarlarımız ola-ola nədən türk yazarlarını oxuyursunuz? Mən bu suallara cavab verməyə hazır deyildim, çünki söhbətin nədən getdiyini anlamağa çalışırdım. Və biz eyni zamanda rus ədəbiyyatından da bəzi şeyləri oxuyurduq və nədən bunu soruşmurdular? Və mənim duruxduğumu görüb DTK əməkdaşı daha da cəsarətlənir və bağırmağa başlayır: hə, nədir sizin dərdiniz? Siz nədən Süleyman Rüstəmi oxumursunuz, nədən Osman Sarıvəllini oxumursunuz? Nədən Məmməd Rahimi oxumursunuz? Çox asta, lap mızıldanaraq, ölgün bir səslə nəsə deyirəm. Davam edir: - Xeyir, sənin evində türk şairlərinin bir qalaq kitabı var. Sən özünü türkmü sanırsan? Bir az duruxdum. Nə deyəcəyimi bilmirdim. Xatırlarsınız, bir az öncə demişdim: mən bir kənd çocuğu idim və bizim kəndimiz İran Azərbaycanına yaxın olduğundan mənim türk deyilən bir məfhumdan çox-çox sonralar xəbərim olmuşdu. Yəni Bakıya gəldikdən və universitet tələbələri Gürcüstanlı Abbas Abdulla, İsa İsmayılzadə ilə tanış olduqdan sonra dünyamızda bir türk milləti olduğunu və özümün də türk olduğumu anlamışdım. Allahdan olan DTK əməkdaşı bu suala daha çox vaxt ayırmadı və bunun üstündə çox durmadı. Güman ki, ağlı bir şey kəsmədi mənim türk yazarlarını oxumağımdan.

- İstanbulda bir müddet büyük ağrılarla yaşadığınızı biliyoruz? İstanbul size ağrıdan, ezadan gayrı ne verdi?

- İstanbul bana çok büyük bir okul oldu. Nazım Hikmet bu okulu Rusyada geçdi. Ben İstanbulda. Kimsenin umurunda olmasa da, yazar için önemli olan yazılar yazdım.Ama bir kuruş da para alamadım. Çok anlamlı bir sekkiz yıl beni çok ilerilere götürdü. Çocuklarım orada üniversite bitirdi.

Tüm bunlar çok büyük bir biyografi gelecek nesiller için ve bakın Türkiye yaşamı bana Sizin gibi, Abiniz gibi, Maaruf Özülkü gibi (o zamanın Yeni Asya gazetesinin yazarı, ve Ortadoğu gazetesinde çalışan yazarlar gibi evezsiz dostlar verdi.

- Siz Azerbaycanda Türkiye edebiyatının tebliği için tükenmez bir gayretle muttasıl çalışırsınız? Bu gayretin Azerbaycandaki edebiyatçılarda bir iz bırakdığını söyleyebilir misiniz? Ve ya bunu niye edirsiniz?

- Çok zor ve insani ağlamak durumuna sokan bir soru. Ben düşünmüyorum ki, Azerbaycanda bu işler kimseni ilgilendiriyor. Bu çok doğal bir vaziyet. Türk Sefirliyi yetkilileri Siz geden günden bir defa da olsun Sizin ilgilendiğiniz sorularla ilgilenmemiş. Zaten bu da çok doğal bir yaklaşım. Benim onlardan hiç bir isteğim ve talebim yok. Benim onlara yazığım geliyor. Bir zamanlar İstanbulda yaşadığım yıllarda Türk Dünyasına Hizmet ödülü alanların ismi açıklandı.Azerbaycanın Hava Yollarının nerede olduğunu bilmeyenler bu ödülü aldı. O zaman ORTADOĞU gazetesınde bir yazı yazdım BU ÖDÜLÜ BANA VERSELER DE ALMAM. Ama efendim, canım bütün bunlar olası bir şey. Tarih tekerrürden geçiyor. Büyük şairimiz demişken DERS ALAN YOK.

- Dünya türklüyünün mədəni birliyi haqqda ne deyeceksiniz? Belə bir birlikdən danışmaq mümkündürmü?

-İndiki vaziyyette bu barede yalnız danışmak olar. İktisadi ve medeni birlik olmadan Türk birliyi konusu bir o kadar da real gözükmüyor.

- Əlfaba və imla (orfografiya) məsələsig Dilimizin vəya başqa deyişlə Türk dünyasının əlifba məsələsi çözüldümü?

- Vallah benim böyle bir meselenin çözüldüğü hakkında bir bilgim yoktur. Azerbaycanlı Professor Nizami Ceferov geçdiğimiz günlerde bir söyleşide çok güzel bir fikir söyledi: ortak türk alfabesi Türkiye türkcesi ve şimdiki türk alfabesi olması daha real gözükür.

- Sizin bana da yöneltdiğiniz bir sual var idi, indi onu ben size unvanlamak istiyorum: Günümüzde büyük Turancılık nasıl gözüküyor ve buna ihtiyac var mı?

- Turancılık bir çok devletleri, bir çok insanları rahatsız eden bir meseledir. Turancılık önce medeniyetler birliğinden başlıyor bence. Hayata geçire bilsek ve bu yolda asil türk yaradıcılarını bir araya getirsek, bir şeyler kazana bileriz. Maalesef bu bizim, yani benim gibi aydınların gücü dışındadır. Neden: bunun cevabı uzun bir aydınlatma istiyor.

- Türkiye okuyucusuna demek istedikleriniz nedir?

- Türk okuyucusundan isteyim: layikli yaradıcı türk sanatçılarını,yazarlarını seçib tanımak ve o insanları değerlendirmek. Tabii bu da asan iş değil.

Ədalət.-2013.-16 yanvar.-S.5.