GENERAL CƏMŞİD XAN NAXÇIVANSKİ

(Sonuncu Kəngərli generalı)

Şəmistan Nəzirli

(əvvəli ötən saylarımızda)

Sual: Azərbaycan milliyyətçi təşkilatının iştirakçıları olan şəxslərdən kimin adını Qarayev Sizə dedi?

Cavab: Qarayev mənə bu soyadlarını dedi: Ruhulla Axundovun, Mirzə Davud Hüseynovun, Qəzənfər Musabəyovun, Hüseyn Rəhmanovun, Dadaş Bünyadzadənin, Həmid Sultanovun, Həbib Cəbiyevin, Axundzadənin, Əfəndiyevin, Talıblının və d.

Mən ona öz razılığımı verdim və bununla da bizim söhbətimiz sona yetdi. Demək lazımdır ki, o, soyadlarının çoxunu mən onunla işləməyə öz razılığımı verdikdən sona mənə dedi.

Sual: Sizin milliyyətçi təşkilatınız hansı əksinqilabi qruplarla blok yaratmışdı?

Cavab: 1931-ci ildə Qarayevdən mənə məlum oldu ki, Azərbaycan Milli Mərkəzi sağtrotskiçi mərkəzlə əlaqədədir.

Sual: Azərbaycan Milli Mərkəzinin sağtrotskiçi mərkəzlə əlaqəsi nədən ibarət idi?

Cavab: Azərbaycan Milli Mərkəzinin sağtrotskiçi mərkəzlə əlaqəsi haqqında məni məlumatlandırdıqda Qarayev göstərdi ki, danışıqlar sağtrotskiçi mərkəzin nümayəndələri Buxarin və Rıkovla o - Qarayev, Ruhulla Axundov və Mirzə Davud Hüseynov tərəfindən aparılırdı. Bu danışıqlar zamanı birgə iş haqqında razılaşmaya nail olundu. Bu birgə iş partiya və hökumətlə birgə mübarizədən, həmçinin, Azərbaycan Sovet İttifaqından ayrılmasına razılıq verilməsindən ibarət olmalı idi. AMM-in partiya və hökumətlə birgə mübarizə üzrə işdəki rolu, başlıca olaraq, xalq təsərrüfatının bütün sahələrində (başlıca olaraq, neft təsərrüfatında) ziyankarlığın təşkilindən və Azərbaycanda üsyanın hazırlanmasından ibarət olmalı idi.

Bu mərkəzlər arasında daimi əlaqəni 1930-cu ildən daimi olaraq Moskvada yaşayan Qarayev həyat keçirirdi.

Sual: Onunla görüşdükdə Qarayev Sizi daha nə haqqında məlumatlandırdı?

Cavab: Elə bu söhbət əsnasında Qarayev məni Azərbaycan Milli Mərkəzinin Azərbaycandakı sovet hakimiyyətinin devrilməsindən, burjua-demokratik quruluşun bərqərar edilməsindən və Azərbaycanın Sovet İttifaqından ayrılmasından ibarət olan proqrammı haqqında məlumatlandırdı. Bu məqsədin, həmsərhəd dövlətlərdən biri ilə aparılacaq müharibə ilə eyni vaxtda başlayacaq silahlı üsyanın köməyi ilə həyata keçirilməsi düşünülürdü. Həm də təkcə Azərbaycanda təcrid edilmiş halda deyil, Gürcüstan və Ermənistanla birlikdə, çıxışların olması düşünülürdü. Demək lazımdır ki, o dövrdə (1931-ci il) bu razılığa tam şəkildə gəlinməmişdi.

Sual: Azərbaycan Milli Mərkəzinin Gürcüstan və Ermənistanın milliyyətçi təşkilatları ilə razılaşması nə vaxt və məhz kimin vasitəsi ilə həyata keçirilmişdir?

Cavab: Bu danışıqların başlanması 1931-ci ilə təsadüf edir.

Silahlı üsyanın təşkili üçün AMM Azərbaycan diviziyasının, həmçinin, arasında müvafiq iş aparılan yerli əhalinin qüvvələrinə malik idi. Qarayevin sözlərinə görə Ermənistan və Gürcüstanda da, həmçinin, orduda böyük iş aparılırdı və Qarayev deyirdi ki, bu respublikalardakı milli diviziyalar silahlı üsyanın təşkili zamanı əsas aparıcı qüvvə olacaqlar.

Bu respublikalarda tam istinad yerli əhalinin silahlı çıxışlarına edilirdi. Gürcüstan və Ermənistanda milli mərkəzlərə Eliava, Oraxelaşvili, Ter-Qabrielyan rəhbərlik edirdilər.

Yerli əhali arasında aparılan iş sovet hakimiyyəti əleyhinə müvafiq təşviqatdan, kəndin ən nüfuzlu şəxslərinin, rayon komitələri katiblərinin və rayon icra komitələri sədrlərinin cəlb edilməmələrində ibarət idi. Əhalinin əllərində çoxlu sayda silahın saxlanılması və orduya çağırılmamalı olan şəxslərin (qolçomaq uşaqlarının və s.) böyük faizinin ordu Osoaviaxim vasitəsilə hərbi təlim almasını da bu işə aid etmək lazımdır.

Sual: Azərbaycan Milli Mərkəzindəki rolunuz barədə danışın.

Cavab: Ya 1932-ci ilin sonunda, ya da 1933-cü ilin əvvəlində, Qarayevin mənzilində, Azərbaycan Milli Mərkəzində mənim işimin konkret olaraq nə ilə ifadə olunduğu izah etdiyi söhbətimiz oldu.

Bu söhbətdə Qarayev göstərdi ki, AMM Buxarin vasitəsi ilə Hərbi Mərkəzlə əlaqə yaratdı və Azərbaycan Milli Mərkəzinin nümayəndələri (Qarayev, Axundov, Hüseynov) o mərkəzin nümayəndələri ilə (marşal Mixail Tuxaçevski və ordu komandanı Avqust Korkla) danışıqlar aparırdılar.

AMM-in Hərbi Mərkəzlə razılaşması Hərbi Mərkəzin Azərbaycandakı silahlı üsyana hər vəchlə kömək etməsindən ibarət olmalı idi. Bu konkret olaraq silahlı üsyanın yatırdılması üçün göndəriləcək qoşunların gecikdirilməsi və rus hərbi hissələrinin Azərbaycandan çıxardılması ilə ifadə olunmalı idi.

Qarayev buradaca göstərdi ki, mən Azərbaycan Milli Mərkəzinin nümayəndəsi kimi onların və Hərbi Mərkəzin nümayəndəsi kimi, Korkun arasında, əlaqə saxlamalı olacağam.

Korkla saxlanılan bu əlaqə Azərbaycanda üsyanın hazırlanmasının gedişi haqqında məlumatlandırmaqdan, üsyanın hazırlanmasının gedişinə və əgər bu həyata keçirilə bilərsə, üsyanın özünə Hərbi Mərkəz tərəfindən rəhbərlik edilməsindən ibarət olmalı idi. Bu məlumatları mən Qarayevdən almalı və Korkun vasitəsi ilə Tuxaçevskini məlumatlandırmalı idim.

Sual: Siz Korkla əlaqəyə girdiniz?

Cavab: Bəli, əlaqəyə girdim. Qarayevlə olan söhbətdən iki həftə sonra mən Korkun yanına getdim. Bu söhbət onun Moskva hərbi dairəsinin qərargahındakı kabinetində baş vermişdi. Kork məni olduqca lütfkarlıqla qarşıladı və dedi ki, ona mənim gəlişinin məqsədi Qarayevdən məlumdur.

Sual: Korkla olan söhbətinizdən daha ətraflı danışın və o, Sizin qarşınızda hansı məqsədlər qoydu?

Cavab: Kork söhbət zamanı göstərdi ki, mənim rolum əsasən Azərbaycanda silahlı üsyana hazırlığın gedişi haqda onu məlumatlandırmaqdan və Hərbi Mərkəz tərəfindən üsyana hazırlığın gedişinə rəhbərliyinin həyata keçirilməsindən ibarət olmalıdır.

Bu əlaqənin hansı yolla həyata keçirilməli olduğunu mən yuxarıda göstərdim.

Sonra Kork Tuxaçevski ilə onun, AMM-lə nə barədə razılaşdıqlarını, yəni üsyanın həmsərhəd dövlətlərdən biri ilə başlanacaq müharibə ilə eyni vaxtda, əgər lazım gələrsə Hərbi Mərkəzin göstərəcəyi tarixdə başlamalı olduğunu mənə təkrar etdi.

O, həmçinin Hərbi Mərkəzin silahlı üsyanın ayrı-ayrı rayonlarda deyil, hər yerdə və eyni zamanda başlaya bilməsi üçün müvafiq şəkildə hazırlanmalı olduğu haqda direktivi də xəbər verdi.

Sual: Sağtrotskiçi mərkəzin və Tuxaçevskinin direktivlərinin icrasında Azərbaycan Milli Mərkəzi hansı işi yerinə yetirmişdi?

Cavab: 1935-ci ildə elə onun öz mənzilində növbəti görüş zamanı Qarayev Azərbaycandakı vəziyyət barəsində məni ətraflı məlumatlandırdı. Qarayev göstərdi ki, işlər çox gözəl gedir, Azərbaycan Milli Mərkəzinə Musabəyov, Rəhmanov, Ruhulla Axundov, Əfəndiyev kimi nüfuzlu şəxslərin və digərlərinin daxil olması hesabına cəlb etmə olduqca uğurla keçir. O, göstərdi ki, rayonların rəhbərliyinin (rayon komitələrinin katibləri və rayon icra komitələrinin sədrləri) əksəriyyəti cəlb ediliblər.

Elə bu söhbətdəcə o göstərdi ki, orduda böyük iş görülməsinə nail olunmuşdur. Azərbaycan Milli Mərkəzinə Azdiviziyanın təkcə yüksək və orta rəis heyəti deyil, həm də bu çox vacibdir, siyasi rəhbər heyətinin böyük faizi də cəlb edilmişdir.

Diviziya üzrə cəlb edilmiş şəxslərdən o, diviziya komandiri Qambay Vəzirovu, diviziya qərargahı rəisi İbrahimovu, diviziyanın hərbi komissarı Cabir Əliyevi, Azdiviziyanın tribunalının sədri Tağıyevi göstərdi. O, soyadlarına görə hamını tanımırdı.

Qarayevin məlumatlarına görə cəlb edilmə davam edir və diviziyanın ali və baş rəis heyətini deyil, həm də orta rəis heyətini də əhatə etməyə ümid var. Mənim Qarayevə verdiyim - diviziyanın rəhbərliyi ilə əlaqə yaratmalı və işə nəzarət etməliyəmmi sualıma Qarayev cavab verdi ki, bunu etmək lazım deyil. Çünki bu diviziya komandiri Vəzirov tərəfindən narazılıqla qarşılanacaq.

Sual: Siz Korku Əlhedər Qarayevlə olan söhbətləriniz barədə məlumatlandınız?

Cavab: Bəli, Həmin vaxt Akademiyanın rəisi olan Korkin kabinetində görüşdükdə mən bütün bu məlumatları ona ötürdüm. Kork dedi ki, bütün bunlar düzdürsə onda hesab etmək olar ki, böyük iş görülmüşdür. Ancaq rəis heyətinin böyük faizlə cəlb edilməsinin iflasa gətirib çıxaracağından ehtiyatlandığını bildirdi. Buna görə də rəisi heyətindən olan şəxslərin dar çərçivəsini əhatə etmək və qalanların da arasında bacarıqlı iş aparılması (təşviqat, rəisi heyətinin və qırmızı ordu əsgərlərinin müvafiq seçimi) təklif olundu.

Sual: Silahlı üsyan planı haqqında sizə nə məlum olduğunu ətraflı danışın.

Cavab: Azərbaycandakı üsyanın planı mənə Qarayevin sözlərindən məlum olmuşdu.

Artıq göstərdiyim kimi üsyan zamanı Azərbaycan Milli Mərkəzinin arxalanmalı olduğu qüvvə Azdiviziya, qismən də Azərbaycanın bütün rayonları üzrə hazırlaşdırılması üçün gücləndirilmiş iş gedən - milis və yerli əhali olmalı idi.

Rayon üsyançı dəstələrinə təşkilatın iştirakçıları - rayon icra komitələrinin sədrləri və rayon komitələrinin katibləri başçılıq etməli idilər. Dəstə qərargahlarının rəisləri rayon hərbi komissarları və ya rayon hərbi komissarlıqlarının olmalı idilər. Tərxis olmuş qırmızı ordu əsgərləri, milis və bu rayonlarda yaşayan tərxis olunmuş rəis heyəti bu dəstələrin özəyi və komandir heyəti olmalı idilər.

Üsyan bütün rayonlarda eyni zamanda başlamalı idi.

Rayon dəstələri rayonlarda öz işlərini tezliklə bitirərək sonrakı təyinatlarını olacaqları yerlərdə - yaxınlıqdakı dəmiryol stansiyalarında toplanmalı idilər. Bu sonrakı təyinat, şəraitdən asılı olaraq, ya Bakı (əgər hakimiyyətin tutulmasında gecikmə baş versəydi), ya da RSFSR-dan Qırmızı ordu hissələrinin hücuma keçəcəyi halda müqavimətin təşkili üçün RSFSR-ın sərhədi olmalı idi. Dəstələrin bir hissəsi isə sərhədçi dəstələri ilə mübarizəyə yollanırdı. Bakıda ətraf rayonlarda hakimiyyətin Azdiviziyanın, milisin və yerli əhalinin köməyi ilə ələ keçirilməsi nəzərdə tutulurdu.

Azdiviziyanın Bakıdan kənarda yerləşdirilmiş olan hissələri gecikmədən Bakıya yola düşməli idilər.

Bakıda hakimiyyətin ələ keçirilməsi planı və Azərbaycan üzrə ümumi plan Azdiviziyanın komandiri Qambay Vəzirov tərəfindən tərtib olunmuşdu.

Sual: Siz Korku Azərbaycandakı silahlı üsyanın bu planı barədə məlumatlandırdınız?

Cavab: Bəli, məlumatlandırdım. Mənim bu planın Korka, sonuncunun isə Tuxaçevskiyə etdiyi məruzəsindən sonra aşağıdakı düzəlişlər daxil edilmişdi.

1) üsyançı dəstələri və Azdiviziya təkcə sərhəddə toplanmalı deyil, həm də Dağıstan üsyançılarına kömək etməyə hazır olmalıdırlar;

2) Azdiviziyanın Bakıdan kənarda yerləşmiş hissələri Bakıda hakimiyyətin ələ keçirilməsini etibarlı şəkildə və tez bir zamanda həyata keçirmək üçün üsyandan qabaq istənilən bəhanələrlə Bakıya yaxınlaşdırılması idilər.

Hərbi Mərkəzin bu göstərişlərini mən Qarayevə ötürdüm. Bu cür planlar isə Ermənistan və Gürcüstanda da var idi. Bu respublikaların hərbi təşkilatlarına müvafiq diviziyaların komandirləri - təşkilatın iştirakçıları başçılıq edirdilər.

Bu respublikaların silahlı üsyan planlarının Qarayevə məlum olub - olmadığını bilmirəm. Hər halda o mənə bu haqda danışmırdı.

(ardı var)

Ədalət.-2013.-18 yanvar.-S.5.