Zəmanəsinin nadir
şəxsiyyəti, böyük mesenat
25 yanvar-Hacı Zeynalabdin Tağıyevin 190 yaşı
tamamdır
"Azərbaycan xalqının
böyük oğlu Hacı Zeynalabdin Tağıyevin evinin bərpası
bizim mənəvi borcumuz idi. Öz zəhməti hesabına
böyük maliyyə imkanları qazanmış bu şəxsiyyət
Azərbaycan xalqı haqqında müsbət fikir
formalaşdırmışdır, gənclərin maarifləndirilməsinə
böyük töhfələr vermişdir"
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev
Azərbaycanda
ilk azərbaycançılıq ideallarının, milli
sahibkarlığımızın, xeyriyyəçilik ənənələrinin,
maarifçilik ideyalarının həyata keçirilməsinin
banisi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin 190 yaşı tamam olur.
Bütün
varlığı ilə tərəqqipərvər və
maarifçi insan olan Hacı Zeynalabdin Məmmədtağı
oğlu Tağıyev 1823-cü il yanvar ayının 25-də
Bakıda İçərişəhərdə anadan
olmuşdur. 1924-cü il sentyabr ayının 1-də Mərdəkandakı
bağında 101 yaşında öz əcəli ilə vəfat
etmiş, vəsiyyətinə əsasən Bakıda və
Abşeronda yaxşı tanınan Axund Hacı Abuturab Axundzadənin
Pirhəsən qəbristanlığındakı məqbərəsi
yanında dəfn olunmuşdur. Doğum tarixi Azərbaycan Sovet
Ensiklopediyasının 9-cu cildinin 121-ci səhifəsindəki
məqalədə 1838-ci il göstərilsə də,
H.Z.Tağıyevin sinnisi sovet dövründə bu günədək
böyük mübahisələrə səbəb olmuşdur.
Lakin nəhayət qızı Sara xanım Tağıyeva
böyük məhəbbətlə sevdiyi və
"burjuy" damğası vurulmuş atası Zeynalabdin Məmmədtağı
oğlunun hüquqlarının müdafiəsinə
çalışdığı zamanlarda onun doğum şəhadətnaməsini
də ortalığa qoyaraq israr və təsdiq edirdi ki,
atası 101 yaşında dünyasını dəyişib.
Hacının hələ öz sağlığında 15 il
yaşını kiçiltməsi ikinci izdivacı ilə
bağlıdır. Məlum olduğu kimi o, 73 yaşında ikən
16 yaşlı Dərbəndli general Ərəblinskinin
qızı Sona xanımla evlənmişdi. Yəni çar
üsuli-idarəsinin əyalətlərdə təbəələrinin
evlənməsinin və övrət ilə özü
arasındakı yaş fərqinin müəyyən hədləri
var idi. Bu hədləri aşmaq və qanunlara riayət etməmək
məmur və zadəganlara xüsusilə qadağan idi. Bu
mövqeyi-nəzərdən təkcə evində gizlədiyi
doğum şəhadətnaməsindən savayı XIX əsrin
sonu, XX əsrin əvvəllərindəki bəzi sənədlərdə
H.Z.Tağıyevin təvəllüdü 1838-ci il kimi göstərilir.
Həqiqət isə belədir: 1823-cü il 25 yanvar. 101
yaşayan Hacı, öz əcəli ilə həyatdan
köçmüşdür. Yoxsa qırmızı
bolşeviklər Hacının maddi sərvətini tar-mar
etdiyi kimi, ailəsi kimi özünü də fiziki cəhətdən
məhv edərdilər. Hərçənd ki, bolşevik-sovet
rejiminin sonrakı illərində onun ailəsinə onsuz da
divan tutuldu. Həbslər və sürgünlər, repressiya və
mənəvi terror Tağıyevlər ailəsini tarımar
etdi.
Nəcib
və xeyirxah insan H.Z.Tağıyev zəmanəsinin ən
varlı şəxsiyyətlərindən sayılsa da, o
dövrdə ondan da varlılar var idi. Hacının isə ən
böyük varı xalqına böyük məhəbbəti,
millətinin inkişafı idi. Bunun üçün o,
bütün imkanlarından mal-dövlətindən və sərmayəsindən
istifadə edirdi.
O, Azərbaycan
iqtisadiyyatının birtərəfli inkişafına
qarşı çıxaraq yüngül sənaye müəssisələrinin
işə salınmasına, bank, ticarət sektorunun
inkişafına böyük zəhmət çəkmişdir.
Bir
sahibkar kimi onun fəaliyyəti bu gün
iqtisadiyyatımızı, sahibkarlığı inkişaf
etdirənlər üçün əsl nümunədir. Hacının
xeyriyyəçilik fəaliyyəti çox sadə və
sağlam prinsiplərə əsaslanırdı. Hacının
Duma üzvü kimi fəaliyyətinin də bir ali məqsədi
var idi: xalqına, onun tərəqqisinə xidmət.
Üstündən 100 il ötsə də, Azərbaycan
xalqının tarixində bu ölməz şəxsiyyətə
bərabər ikinci xeyriyyəçi yoxdur ki, Hacı
Zeynalabdin Tağıyev kimi varidatının
yarısını xalqının maariflənməsinə sərf
etsin. H.Z.Tağıyevin sahibkarlıq və xeyriyyəçilik
fəaliyyəti öz dövründə Azərbaycan
mesenatlığının ən yüksək nöqtəsidir.
Yəqin ki, tarix də belə şəxsiyyətləri əsrdən
bir yetişdirir. XIX əsrin ikinci yarısı və XX əsrin
əvvəlləri nəinki Azərbaycanda, ümumiyyətlə
Yaxın Şərqdə iqtisadiyyatın təşəkkülü,
xeyriyyəçiliklə əlaqədar hər bir hadisədə
Tağıyev dəst-xəttinin sorağı vardır. Həmin
dövrün iqtisadiyyat, mədəniyyət və maarifin təşəkkül
pillələrində Tağıyev əməyinin
möhürü vurulmuşdur. Xalq arasında "el
atası" titulunu qazanmış bu diplomsuz, lakin ən
yaxşı iqtisadçı, bankir, memar, tacir, diplomat və həssas
qəlbli, humanist olan Hacı Zeynalabdin Tağıyev
sözün bütün çalarlarında saf bir insan idi.
Müasirləri onu sonsuz mərhəmətli, son dərəcə
ədalətli, müdrik və uzaqgörən bir şəxsiyyət
kimi xatırlayırlar. Hacı yaxşı bilirdi ki, xalqın
təhsilini inkişaf etdirmədən, maarifləndirmə
işini köklü surətdə yaxşılaşdırmadan
milli dirçəlişə nail olmaq mümkün deyildir. Bu
məqsədlə o öz dövründə 25-ə yaxın
qəzet və jurnalın nəşrinə himayədarlıq
etmiş və ölkəmizdə ilk qız və oğlan məktəbinin,
darülmüəllimin, ilk teatrın, ilk ağır və
yüngül sənaye müəssisələrinin, Bakıya kənardan
çəkilmiş ilk möhtəşəm Şollar su kəmərinin,
ilk gəmi tərsanəsinin müəllifi və Xəzər
gəmiçiliyinin inkişafı da böyük neftxuda
Tağıyevin adı ilə bağlıdır. 1901-ci ildə
Bakıda Qızlar Seminariyasının açılması
üçün 5 milyon qızıl pul sərmayə qoyan Hacı
Zeynalabdin Tağıyev 1919-cu ildə Azərbaycan Dövlət
Darülfünunun (BDU) açılmasında da dövlətə
maddi yardımına əsirgəməmişdir. Bu barədə
fikirlərini H.Z.Tağıyev "Tazə həyat" qəzetinin
1908-ci il 12 noyabr sayında belə açıqlayırdı:
"Kasıb olduqlarından ata-anam mənə məhəbbət
və nəvazişdən başqa heç nə verə bilməyiblər.
Məndə olan bütün yaxşı cəhətlər
üçün onların mənə olan sevgilərinə
borcluyam. Şübhəsiz, bu da Allah-təalanın əmri ilə
olub. Bütün işlərimlə yanaşı, fikrim-zikrim
xalqımı xoşbəxtliyə, işıqlı gələcəyə,
tərəqqiyə çatdırmaqdır. Buna görə də
gecə-gündüz əlləşirəm. Məqsədə
çatmaq üçün çoxlu məktəb açmaq
lazımdır. Çoxlu kitab, məcmuə və qəzet
çap etdirib hər yerə -uzaq şəhər və kəndlərimizə
göndərilməlidir".
Ölkənin
o dövrdəki ictimai-siyasi və mədəni həyatında
çox fəal iştirak edən Hacı Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin qələbə çalması
üçün də yardımlarını göstərmiş
və daşnakların ağalığına son
qoyulmasına var gücü ilə
çalışmışdır. Təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin rəhbərləri Hacı Zeynalabdin
Tağıyevi özlərinin ağsaqqalı və himayədarı
hesab edirdilər. Ədəbiyyat və ictimai fikir tariximizdə
millət atasını öz sağlığında Nəriman
Nərimanov qədər yüksək qiymətləndirən
ikinci bir şəxsiyyət bəlkə də yoxdur.
Hacının xaricə təhsil almağa göndərdiyi gənclər
arasında Nərimanovun özü də olmuşdur.
Rusiyada,
dünyada və Azərbaycanda baş vermiş ictimai-siyasi
hadisələri diqqətlə izləyən Bakı şəhər
Dumasının üzvü, dövlət müşaviri, bir
sıra cəmiyyət və birliklərin
yaradılmasının təşəbbüskarı, mütərəqqi
yeniliklərin müdafiəçisi və çoxsaylı cəsarətli
və xeyirxah işlərin müəllifi Hacının
qürur duymalı və öyünməli xidmətləri
çoxtərəflidir. 1900-cü ildə Nəriman Nərimanov
onların bir milyon manat qızıl pul dəyərində
olduğunu qeyd edirdi. Bu halda o, "Hacı Zeynalabdin
Tağıyevin 50 illik məişəti və cəmaətə
xidmətləri" monoqrafiyasında yazırdı: "Qeyrətli
Hacının Vətənə, millətə və insana olan
himmətindən sonra xarici millət deyə bilərmi müsəlmanlar
nadan, vəhşi camaat və dövlət işinə
yaramayan tayfadır?". Hacı haqqında 1904 və
1906-cı illərdə "Himmət ər-ricat
("Kişilərin himməti") adlı ikicildlik kitab
çap olunmuşdur. Bu kitablara H.Z.Tağıyevin millət və
dövlət xadimi kimi çoxillik fəaliyyətini
işıqlandıran sənədlər, Yaxın Şərqdə
ilk qız məktəbinin açılması münasibətilə
ona göndərilən məktub və teleqramlar, Hacıya həsr
edilmiş məqalə və şeirlər
toplanmışdır. Hacının həyat və fəaliyyətinə
aid bu sənədlərdən məlum olur ki, o, bütün
Rusiyada və müsəlman Şərqində yaxşı
tanınmış və sevilmişdir. Bununla yanaşı,
Hacının düşmənləri, rəqibləri və əleyhdarları
da çox olmuşdur. Xüsusilə, erməni sahibkarları əlbir
şəkildə gizlincə daim Hacının əleyhinə
iş aparmış, onu şərləmək, hörmətdən
salmaq, müflisləşdirmək üçün dəridən-qabıqdan
çıxmışdır. Xalq arasında və çar
hökuməti yanında nüfuzdan salmaq, müxtəlif hiylələrlə
əmlakını qarət etmək, özünü qətlə
yetirmək üçün erməni daşnak
qruplaşması ən müxtəlif vasitələrə əl
atmış, lakin Hacının zəkası və iti
ağlı müqabilində onlar iyrənc niyyətlərinə
çata bilməmişlər. Bütün bunlar o dövrün
Azərbaycan, rus, ingilis, alman, fransız, İran və
Türkiyə mətbuatında, eyni zamanda xarici kəşfiyyatın
arxiv materiallarında öz əksini tapmışdır.
Çox təəsüf ki, H.Z.Tağıyev 1920-1924-cü
illərdə N. Nərimanovun təkid və tövsiyəsi ilə
ona təyin olunmuş mirzəyə diktə edib
yazdırdığı "Xatiratlar" adlı əlyazma bu
günə kimi tapılmamışdır. Hacı Zeynalabdin
Tağıyev Azərbaycan tarixinin unikal bir dövründə-xalqın
milli təşəkkülü dövründə
yaşamış bir şəxsiyyə dir. Onun keşməkeşli
həyat yolunu araşdırmaq, az qala o dövrün tarixini
öyrənmək deməkdir.
H.Z.Tağıyev
anadan olandan cəmi 5 il sonra Türkmənçay müqaviləsi
ilə Azərbaycan bütövlükdə çar
Rusiyasının məstəmləkəsinə
çevrilmişdi. Bu, müsibətlərlə dolu olan
müdhiş bir keçid dövrü idi. Belə bir dövrdə
Hacı Zeynalabdin Tağıyev və onun yüzlərlə,
minlərlə müasiri real həyatdan çox ideal həyata
ehtiyac hiss edir və ona can atırdılar. H.Z.Tağıyev də
məhz uzaq, azad gələcəyə boylanan Vətənpərvər
soydaşlarımızdan idi. Hacının
böyüklüyünü, dahiyanə müdrikliyini qələmə
alan N. Nərimanov onu 1920-ci ildə bolşevik maskası
taxmış erməni-daşnak
"inqilabçılarının" hücumlarından
müdafiə edərkən deyirdi: "Hacı elə-belə,
adi adam deyil. O, Azərbaycan xalqının heç bir
qatışığı olmayan təmiz, saf bir zatdır. Bu
böyük insan hər birimizdən on dəfə artıq Vətənpərvər,
on dəfə artıq maarifçi, on dəfə artıq
demokrat və on dəfə artıq
inqilabçıdır".
Öz
dövründə Üzeyir Hacıbəyli kimi dahi bəstəkar
ona musiqi əsəri, Nəriman Nərimanov nəsr əsəri,
Hüseyn Cavid kimi filosof şair gözəl poeziya nümunəsi
həsr etmişdir. 70 il sovet rejimi dövründə
Tağıyev proletariatın düşməni olan
"burjuy" kimi arxivin alt qatına atılsa da, xalqın qəlbindən
səmimi məhəbbəti qoparıla bilmədi.
Əlindən
neft və milyonlar səltənəti alınsa da,
tikib-yaratdığı unikal binalar, müəssisələr,
hətta təbii saxsı Şollar su boruları da sənət
abidələri kimi hələ əsrlərlə
yaşayacaqlar. Təkcə xüsusi mülkü olan qırx
hücrəli indiki Tarix Muzeyi kifayətdir ki,
paytaxtımıza qonaq gələnlərdə bu nadir şəxsiyyət
haqqında təsəvvür yaratsın. Hacı Zeynalabdinin əsl
bəraəti də məhz Azərbaycanın ikinci dəfə
müstəqilliyi illərinə təsadüf edir. Bu dövrdə
yaxın və bu günümüzədək
xalqımızın milli iftixarı, böyük mesenat
H.Z.Tağıyev haqqında bir çox bitkin və dəyərli
əsərləri yaradılıb. Görkəmli
yazıçılarımız və şairlərimiz-Qılman
İlkin, Manaf Süleymanov, Oqtay Salamzadə, Teyyub Qurban,
Balasadıq, Əli Əmirli və bu sətirlərin müəllifi
də H.Z.Tağıyevin parlaq obrazını əsərlərində
tərənnüm etmiş və onun fəaliyyətini tədqiq
etmişlər.
Əlbət
ki, sıradan olan kiçik yazıda böyük qəlbli
insan haqqında hər şeyi demək
mümkünsüzdür. Necə ki, vaxtı ilə
"Kaspi" qəzeti onun haqqında yazırdı:
"Əgər
biz cənab Hacının himayədarlığından və
xəlqə olan səxavətindən yazsaq, onda gərək qəzetimiz
bir il bütün saylarını buna həsr edə"
H.Z.Tağıyevin
zəngin irsini dəyərləndirənlər arasında onun
çox sevdiyi əziz və istəkli qızı Sara
xanıma həyan olanlar- mərhum akademik Ziya Bünyadov, Vəli
Məmmədov, Ziyad Səmədzadə, Rəhim Hüseynov,
Nadir Quliyev, Arif Ağayev, Aybəniz Vəkilova, memar Nəriman
Əliyev, Zemfira Kürdəxanılı bu sətirlərin
müəllifi və başqaları bu çəlimsiz, lakin
atasının əsl fədaisinə maddi və mənəvi
dayaq olublar. Əslində atası haqqında sənədlər
olan nimdaş çantası ilə çox məmur
qapılarını döyüb onun tərəqqipərvər
və maarifpərvər "el atası", təmiz saf, təəsübkeş
azərbaycanlı olduğunu sübuta yetirmək istəyirdi
Sara xanım. Ömrünün 92-ci ilində Allah-təala ona
nəsib etdi ki, H.Z.Tağıyevin qəbri üstə xalq məhəbbətinin
rəmzi olan mərhum Arif Mansurovun düzəltdirdiyi
büstü görsün, Tağıyev küçəsi, qəsəbəsi,
kombinatı sözlərini eşitsin. Bu cüzi şeylərə
də şükranlıq edən və gözlərini fani
dünyaya rahat yuman Sara xanım bilmədi ki, 50-60 il ayrı
yaşadığı, sürgünlərdə olan
qızı Səfiyyə övladları ilə birgə
Tağıyevin Mərdəkandakı bağ evinin bir hücrəsində
məskunlaşıb. Bu gün atasının Mərdəkandakı
bağ malikanəsi, doğulduğu Tarix Muzeyinin binası da qədirbilən,
Azərbaycan tarixinin layiqli şəxsiyyətlərinə
böyük həssaslıqla yanaşan ölkə Prezidenti cənab
İlham Əliyevin və onun xanımı Mehriban Əliyevanın
xüsusi qayğısı ilə təmir edilib və Pirhəsən
qəbristanlığında uyuyan müqəddəslərin
-Hacı Mirabutalıb Ağanın, Hacı Zeynalabdin
Tağıyevin və bir də Sara xanımın məzar sərdabələri
yenidən qurularaq əsaslı şəkildə tikilib.
Hacıya
dərin ehtiram bəsləyən azərbaycanlılar bu
görkəmli şəxsiyyətin- Azərbaycanın milli
iftixarı, böyük mesenat Hacı Zeynalabdin
Tağıyevin xatirəsini daim yad edir.
25
yanvar təqvimi Azərbaycan tarixində məhz milləti və
xalqının inkişafı üçün sərmayələrini
əsirgəməyən, dövrün çox nüfuzlu bir
şəxsiyyəti sayılan, Rusiyanın və Yaxın
Şərqin bir çox mühüm işlərində şəxsi
imzası olan, bir zamanlar Böyük Rusiya
İmperiyasının Qafqaz üzrə xüsusi
müşaviri kimi fəaliyyət göstərən maarifpərvər
mesenat Hacı Zeynalabdin Tağıyevin doğum günü
kimi əbədiləşmişdir.
Tale
ömrünə xalq sevgisindən don biçənlər əbədi
olaraq xalqın qəlbində yaşayırlar. Nəriman Nərimanovun
təbirincə desək, milləti üçün
yananları milləti heç zaman unutmur.
Mirvari Rəhimzadə,
Əməkdar jurnalist
Ədalət.-2013.-23 yanvar.-S.7.