ƏDƏBİYYAT TARİXİMİZƏ YENİ ELMİ BAXIŞ

Tahirə Məmmədi 1983-cü ildən tanıyıram. Həmin il AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun aspiranturasına xeyli iddiaçı sənəd vermişdi. Öz fəallığı və ciddi hazırlığı ilə onların sırasında Məhərrəm Qasımlı və Tahirə Məmməd seçilirdi. İnstitutun dəhlizində qızğın elmi mübahisələrimiz olurdu. Müxtəlif elmi məsələlərin izahında onlar müstəqil, orijinal, fikir söyləmələri ilə diqqəti cəlb edirdi. Həmin il hər üçümüz aspiranturaya daxil olduq. Həyat elə gətirdi ki, 1989-cu ildə namizədlik dissertasiyası müdafiə edəndən sonra mən "Ədalət" qəzetində fəaliyyətimi davam etdirdim. Məhərrəm Qasımlı bir neçə ildən onra Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini oldu. 90-cı illərin çətin iqtisadi şəraitində çoxları iş yerlərini tərk edib, gündəlik qayğılarının dalınca getdi. Tahirə Məmməd isə öz yolunu davam etdi, doktorluq dissertasiyası mövzusu üzərində ciddi işləməyə başladı və uzunillik gərgin elmi axtarışlardan sonra müvəffəqiyyətlə müdafiə edərək, filologiya elmləri doktoru elmi dərəcəsi aldı. Sonra tale elə gətirdi ki, bir şöbədə işləməli olduq. Dissertasiya müzakirələrində, müxtəlif elmi yığıncaqlarda, müşavirələrdə çıxışlarını görənlərdən sonra hiss etdim ki, Tahirə Məmməd aspiranturaya qəbul olunduğumuz 80-ci illərin əvvəllərindən üzübəri öz üzərində çox işləyib, bir ədəbiyyatşünas, nəzəriyyəçi alim kimi geniş nəzəri bilik, professionallıq qazanıb.

Diqqət yetirsək görərik ki, Tahirə Məmmədin istər monoqrafiyaları, istərsə də çoxsaylı məqalələri birbaşa ədəbiyyatşünaslığımızın nəzəri problemlərinə, dramaturgiyamızın poetika sisteminə həsr olunub. "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı" dərs vəsaitini yazana qədər Tahirə Məmməd elmi yaradıcılıqda belə uzun, həm də gərəkli bir yol seçib, daha çətin, ancaq daha müasir tədqiqat ideyalarına və konsepsiyalarına üstünlük verib.

Mövcud şəraitdə hər hansı bir dövrün ədəbiyyat tarixi kursunu yaratmaq o qədər də asan deyil. Son fundamental ədəbiyyat tariximiz 50-ci illərin sonu, 60-cı illərn əvvəllərində yazılıb. Artıq həmin vaxtdan 60 ildən çox vaxt keçib. Ən başlıcası cəmiyyətin siyasi sistemi və ideoloji əsasları yenisi ilə əvəz olunub. Milli dövlət quruculuğunun yeni mərhələsinə qədəm qoymuşuq. Şübhəsiz ki, bu geniş miqyaslı islahatlar ən çox humanitar elm sahələrinin yenidən qurulmasını tələb edir. Xalqımızın keçdiyi tarixi inkişaf mərhələlərnə və ədəbi dəyərlərinə yeni qiymət vermək zərurəti meydana çıxır ki, ədəbiyyat tariximizin bütün mərhələlərinə yenidən qayıtmaq da bu zərurətdən irəli gəlir.

F.Qasımzadənin ədəbiyyat tariximizin yeni dövrünü əhatə edən "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" 1956-cı ildən istifadəyə verilib. Düzdür, ədəbi mərhələlərin aydın mənzərəsini yaratmaq baxımından həmin dərslik müstəsna xidmətlər göstərib. Ancaq həmin əsərdən bu gün orta və ali məktəblərdə dərslik kimi istifadə etmək mümkün deyil. Sovet rejiminin siyasi və ədəbi yasaqları F.Qasımzadəyə ədəbi həqiqətləri özü istədiyi kimi təqdim etməyə imkan verməyib. Bu boşluğu Xeyrulla Məmmədov "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı" əsərində qismən doldurub. Belə hesab edirik ki, Tahirə Məmmədin yeni dərsliyi bu yolda atılan ən uğurlu addımdır.

Buna qədər nəşr olunan "XX əsr dramaturgiyasının poetikası" (1999) əsəri alimin təxminən 15 illik elmi axtarışlarının nəticəsi kimi meydana çıxmışdı. Ədəbiyyatımızın üç böyük sənətkarının - H.Cavidin, C.Məmmədquluzadənin, C.Cabbarlının yaradıcılığı kontekstində milli dramaturgiyamızın tipoloji xüsusiyyətlərinə aydınlıq gətirən tədqiqatçı ədəbi düşüncəmizin Şərq və Qərb qaynaqları, Azərbaycan ədəbiyyatında dramatik növün təşəkkülü və inkişaf mərhələləri, dramaturgiyada müəllif konsepsiyası və obraz, müəllif konsepsiyası və süjet, janrın müəyyənləşməsində konfliktin rolu və s. problemlərə müstəqil ədəbi konsepsiya səviyyəsində qiymət verməyə nail olub. Bütün hallarda çağdaş ədəbi istiqamətlərə diqqət yetirib, ədəbi ənənələrdən gələn cəhətlərə daha çox fikir verib, həmişə bir qayda olaraq problemin alt qatlarına nüfuz etməyə çalışıb. Bunun nəticəsidir ki, o "XX əsr Azərbaycan dramaturgiyasının poetikası" monoqrafiyasında XX əsr Azərbaycan dramaturgiyasında klassik Şərq təsəvvüf ənənələrinin davamını ardıcıllıqla izləyib, həmin dövr dramaturgiyasının yeni dövr və XX əsr türk ədəbiyyatı ilə əlaqələrini obyektiv-tarixilik prinsipi ilə tədqiqata gətirib.

Sovet dövrü ədəbiyyatşünaslığında XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının rus və Qərbi Avropa ədəbiyyatı ilə əlaqələrinə daha çox diqqət yetirilib. Ancaq yeni dövr ədəbiyyatının tipologiyası, bədii yaradıcılıq texnologiyaları o qədər zəngin, mürəkkəb və əhatəlidir ki, onun yaradıcılıq axtarışlarının nəticəsini yalnız xarici təsirlərlə, ədəbi əlaqələrlə izah etmək mümkün deyil. Maarifçilik, təriqət ideyaları, dini ənənələr, ədəbi məclislərin poetik axtarışları müvazi şəkildə davam etdirilən bu dövrün ədəbiyyatına daha geniş kontekstdə yanaşmaq lazım gəlir. İlk növbədə XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının dini və təriqət ədəbiyyatı, yazılı və şifahi ədəbi irslə -bir sözlə milli ədəbi ənənələrlə təmasını, vəhtətini üzə çıxarmaq zərurəti meydana çəxır.

Tahirə Məmmədin "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı" (2010) dərsliyi bu kontekstdə yazılan qiymətli bir əsərdir. Məlumdur ki, müstəqillik dövründə XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı bir neçə dərslik və monoqrafiyalar yazılıb. Lakin onların heç birində dövrün ictimai-siyasi və ədəbi mənzərəsi bu qədər aydın, geniş verilməyib. Ən əvvəl XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı ümümtürk ədəbiyyatı çərçivəsində tədqiqata cəlb edilib, əsas diqqət ədəbiyyat tariximizin dövrləşdirilməsinə yönəldilib, bu istiqamətdə ədəbiyyat tariximizdə XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının mövqeyi, yeri müəyyənləşdirilib, türk ədəbiyyatşünası Fuad Köprülüzadənin türk ədəbiyyat tarixini dövrləşdirməsinin prinsip və meyarları üzərində dayanılıb.

Tədqiqatçı, hər şeydən əvvəl, yeni dövr ədəbiyyatı anlayışına aydınlıq gətirməyə çalışıb, ədəbiyyatşünaslığımızda vahid bir dövrün iki mərhələsi kimi qiymətləndirilən XIX və XX əsr ədəbiyyatının fərqli və oxşar cəhətləri üzərində dayanıb və doğru olaraq belə nəticəyə gəlib ki, XIX əsr, eləcə də XX əsrin əvvəlləri vahid ədəbi nəslin müstəqil mərhələləridir.

Tahirə Məmməd XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının "yeni dövr" tipologiyasına diqqət yetirir və bu "yeni dövr"ün müstəqil ədəbi istiqamətlərini eyni dərəcədə tədqiqata cəlb edir. Bu mənada ədəbiyyatımzın Qərb ədəbi cərəyanları ilə əlaqəsinə rəğbətli münasibət ifadə etməklə yanaşı, klassik divan ədəbiyyatı, dini müqavimət ədəbiyyatı, təriqət şeiri, xalq aşıq şeirinin ədəbi-ənənəvi təsir imkanlarını da tədqiqata gətirir.

"XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı" əsərində maarifçilikdən, yaxud Qərbi Avropa tipli ədəbiyyatdan, klassik divan ədəbiyyatından, xalq aşıq şeiri tərzindən danışılsın - fərqi yoxdur, tədqiqatçı bütün hallarda ədəbi-tarixi kontekstdən, konsepsiyadan çıxış edir. Heç vaxt ənənəvi təhlil vərdişlərinin arxasınca getmir. Müstəqil, cəsarətli, həm də əsaslandırılmış fikir və mülahizələrə üstünlük verir, ədəbi faktları, sənədləri saf-çürük edərək çağdaş ədəbi düşüncə işığında ədəbiyyat tariximizin mühüm bir dövrünün qiymətli ədəbiyyat tarixini yaradır.

XIX əsr tariximizdə və ədəbiyyat tarixçiliyimizdə öz obyektiv dəyərləndirilməsinini gözləyən məsələlərdən biri də Azərbaycanın Rusiyaya birləşməsinin siyasi-ictimai, mədəni - tarixi aspektlərini və nəticələrini aydınlaşdırmaqdır. Azərbaycanın Rusiyaya birləşdirilməsinin müsbət cəhətləri ilə birlikdə, mənfi nəticələri də olub, işğal faktoru xalqımızın taleyində silinməz izlər buraxıb. Artıq bu gün tarixə dönən həmin əsrin gerçək qiymətini vermək üçün real imkan yaranıb. Tarixi və ədəbi-tarixi faktları olduğu kimi təqdim etmək lazımdır. Bu vacib məsələni daim diqqətdə saxlayan Tahirə Məmməd etiraf edir ki, vurulan ən böyük zərərlərdən biri mədəniyyətimizə, ədəbiyyatımıza müstəqil yanaşıb dəyərləndirmə hüququnu itirməyimizdir.

Ədəbi fikrimizə XIX əsr rus ədəbiyyatının təsiri məsələsinə də "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı" əsərində orijinal, müstəqil və tamam fərqli mövqedən yanaşılır. Belə qənaətə gəlinir ki, XIX əsr rus ədəbiyyatının təsirindən bəhs edilərkən ümumi ədəbi prosesdən yox, inqilabçı-demokratların yaradıcılığından, onların ədəbiyyatımza təsirindən yazılıb. Ədəbi təsirdən də, ənənələrin rolundan da, ədəbi əlaqələrdən də danışanda Tahirə Məmməd sistemli tədqiqat ideyasına əsaslanır. XIX əsrdə müxtəlif ədəbi cərəyanların mövcudluğu, eyni vaxtda fəaliyyəti müsbət amil kimi qiymətləndirilən dərsliyin klassik irsin tədqiqat konsepsiyasında tarix, din, mifologiya və folklor, genetik yaddaş, ədəbi ənənələr, stereotiplər, dünyagörüşü, fəlsəfə, ideologiya və sair amillər bir sintez təşkil edir.

Konsepsiyadan, mahiyyətdən çıxış edəndə həmişə obyektiv mövqeyə yaxınlaşmaq daha asan olur. "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı" əsərində müəllif bir qayda olaraq bu mövqedən çıxış edir, onillər boyu ədəbiyyatşünaslığımızda aparıcı mövqeyə malik olan zərərli təhlil üsullarından uzaqlaşır, ədəbi faktın, tarixi həqiqətin özündən çıxış. Məsələn, uzun illər Azərbaycanın Rusiaya birləşdirilməsi ədəbiyyatşünaslığımızda ədəbi prosesin taleyini müəyyənləşdirən başlıca amil kimi qiymətləndirilib. Kitabda bu problem ətrafında maraqlı disskusiyalar aparılır, işğal faktorunun Azərbaycanın sonrakı ictimai-mədəni həyatına təsiri qəbul edilməklə yanaşı, eyni dövrün Yaxın və Orta ədəbiyyatının, Türkiyə ədəbi mühitinin XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlarına, əlaqələrin də ədəbi-tarixi aspektdə qiymət verilir.

Tahirə Məmməd XIX əsr türk və Azərbaycan ədəbiyyatı arasında əlaqələrin sovet ədəbiyyatşünaslığındakı izlərinə müraciət edir. Hər iki ədəbiyyatdakı ortaqlıq və müştərəkliyin marksist estetikada ört-basdır edilməsinə əsaslanan qeyri- obyektiv konsepsiyanın mahiyyətini açır. O haqlı olaraq bütün hallarda ədəbi-tarixi faktlara əsaslanır, bu kontesktdə Osmanlı və Azərbaycan ədəbi mühitinin XIX əsrdəki vəziyyətinə aydınlıq gətirir, XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının tədqiqində tamam fərqli mövqedə dayanır. Elmi təfəkkürünün genişliyi ona imkan verib ki, yeni dövr ədəbiyyatının Qərbə və Şərqə uzanan qollarını müəyyənləşdirsin.

Hələ indiyə qədər XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı yazılan əsərlərin heç birində divan ədəbiyyatına bu qədər obyektiv qiymət verilməyib. F.Qasımzadə "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı" dərsliyində Azərbaycan divan ədəbiyyatı və bu ənənənin yeni dövr ədəbiyyatına təsirindən bəhs etsə də, mövzuya kifayət qədər aydınlıq gətirə bilməyib. Dövrün siyasi və ədəbi reallıqları ona ədəbi həqiqəti olduğu kimi təqdim etməyə imkan verməyib. Tahirə Məmmədin "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı" kitabında həm Osmanlı, həm Azərbaycan ədəbiyyatında Qərb istiqamətinin güclənməsi, hər ik ədəbiyyatında divan ədəbiyyatı ənənələrinin pozulması, ortaqlıq elementlərinin itməyə başlaması öz əksini tapır, müəllif bu yöndə başqa bir ədəbi sistemin özünü bürüzə verməsini də müşahidə edir: "Mümkündür ki, Qərbin hər hansı bir ədəbi cərəyanı ilə münasibət qurmada Azərbaycan və Osmanlı məkanında fərqli mənzərələr müşahidə olunsun, lakin özül mahiyyətində çat görünmür. Özülün sabitliyi onun üzərində yüksələn divarları da bir çox baxımından bənzədir".

Tarixi və bədii həqiqətlər Tahirə Məmmədin bütün tədqiqatlarında vəhdətdədir, bir yerdədir. O bu iki prosesi daim diqqətdə saxlayır, bədii həqiqətə, tarixi həqiqət işığında yanaşır, onları bir-birindən təcrid etmir. Məlum mövqeni "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı"nda da müşahidə edirik. Azərbaycanın Şimalının Rusiya tərəfindən işğal olunması, Cənubunda parçalanma nəticəsində türk gücünün zəifləməsi, daxili itgilər bahasına Osmanlının müstəqilliyini qoruyub saxlaması müəllifə görə türklərin yaşadığı coğrafi ərazilərdə fərqli vəziyyət yaradəb. Həmin fərq hansısa tənəzzüldə və yaxud tərəqqidə axtarılmır, daha çox ədəbi tərəqqinin mahiyyətindən çıxış edilir. Belə təsəvvür yaradılır ki, Osmanlının müstəqillik dövründə millilik amili daha güclü şəkildə özünü göstərib, eyni zamanda Azərbaycanın parçalanması da ənənənin sıradan çıxması mənasına gəlmir.

Türkiyə və Azərbaycan ədəbiyyatında yeniləşmə, Qərb standartlarına yaxınlaşma, o cümlədən Şərq ənənələrinin qorunub saxlanması ədəbi metod və cərəyan səviyyəsində də diqqət mərkəzinə çəkilir. Müəllifə görə Azərbaycanda yeni metod və cərəyanlar XX əsrin əvvəllərində meydana çıxdığı halda, Türkiyə ədəbiyyatında eyni proses XIX əsrdə reallaşıb. Faktın izahı ilə bağlı tədqiqatçı belə düşünür: "Azərbaycanda yeni metod və cərəyan rəngarəngliyi daha çox XX əsrin başlanğıcında gerçəkləşirsə bu proses artıq XIX əsr türk ədəbiyyatının xarakterik keyfiyyəti kimi formalaşır. Bu isə XIX əsrdə Türkiyədə yeniləşmə təmsilçilərinin, demək olar ki, hamısını Qərb ədəbi mühitləri ilə birbaşa yaxınlığı ilə izah olunmalıdır. Azərbaycanın XIX əsr maarifçiləri (xüsusən də 70-90-cı illərin maarifçilik hərəkatının təmsilçiləri) əsasən Rusiya təhsilli idilərsə, ədəbi cərəyanların rəngarəngliyi isə Rusiyaya nisbətən İngiltərə və Fransa üçün, məlum olduğu kimi, daha xarakterik idi" .

"XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı" əsərində Tahirə Məmmədin yeni dövr Türkiyə ədəbiyyatı tarixi haqqında sistemli elmi biliyinin olduğunu görürük. Bu cəhət Türk və Azərbaycan ədəbiyyatları arasında ədəbi-ənənəvi əlaqələrin şərhində diqqəti daha çox cəlb edir. M.F.Axundzadə, İ.Sünası, N.Kamal, Ə.Haqverdiyev yaradıcılığını müəllif dövrün ictimai-ədəbi mühiti çərçivəsində kifayət qədər obyektiv mövqedən təhlil edir. İndiyə qədər məlum ədəbi varislik əlaqələrinin kölgədə qalan cəhətləri haqqında əsaslandırılmış fikirlər söyləyir. Bu zaman ifadə etdiyi fikirlərin mübahisəyə səbəb olacağından çəkinmir, cəsarətli və fundamental elmi-texnologiyalardan istifadə edir. O, M.F.Axundzadəni həm Türkiyə, həm də Azərbaycan üçün fərqli bir model kimi qiymətləndirir. Ədibin Şərqdilli dram əsəri yazmasını, əlifba islahatlarında ardıcıl və inamlı olmasını təqdirəlayiq hesab edir. Hətta maarifçi taktika ilə üsyana keçmişini də müsbət cəhət kimi dəyərləndirir. Bu nöqteyi-nəzərdən İ.Sünasinin yaradıcılığı müqayisə predmeti kimi götürülür. M.F.Axundzadədən sonra ilk dram əsəri yazması, gəncləri azad düşüncəyə çağırması müsbət ədəbi hadısə kimi qiymətləndirilsə də, mübarizədə ardıcıl olmaması, bir çox hallarda mübarizə meydanından geri çəkilməsi təəssüf hissi ilə qarşılanır.

M.F.Axundzadə və N.Kamal yaradıcılığı arasında paralellər, müqayisələr, fərqli və oxşar cəhətlər axtarılması da diqqətdən yayınmır. Hiss olunur ki, tədqiqatçının hər iki sənətkarın yaradıcılıq axtarışlarına yaxından bələdçiliyi var. Bu incə və həssas nöqtədə müəllifin son dərəcə diqqətli olduğunu, birtərəfliliyə yol verməməyə, hər kəsin ədəbiyyat tarixindəki mövqeyini aydın ifadə etməyə çalışdığını, ədəbi dəyərlərə çağdaş ədəbiyyat tarixçiliyi mövqeyindən yanaşdığını müşahidə edirik.

M.F.Axundzadə kimi N.Kamal da yeni ədəbi növə - dramaturgiyaya üstünlük verib, onun türk ədəbiyyatında maraqlı, orijinal nümunələrini yaradıb, eyni zamanda yeni növün tənqid nəzəriyyəçisi kimi çıxış edib. Tahirə Məmmədə görə o, M. F. Axundzadədən fərqli olaraq klassik ədəbi irsə münasibətdə ifrata yol vermir, divan ədəbiyyatına o qədər rəğbət bəsləməsə də, M.Füzulinin böyüklüyünü qəbul edir. N.Kamalın M.F.Axundzadə ilə fərqi bu böyük sənətkarın tarixə münasibətində də izlənilir, N.Kamalın tarixi mövzuda yazdığı əsərləri türklərdə türk olmağın qürurunu daha da artırmağa xidmət etdiyi bildirilir. M.F.Axundzadə yaradıcılığında isə bu vacib amilə münasibətdə ehtiyatlı mövqe müşahidə olunur. Başqa cür desək, ədibin yaradıcılığında türk tarixinə sevgi duyulmur. Şübhəsiz ki, bu fikirlər yeni elmi polemikaların açılması üçün zəmin yaradır. Bu arqumentlə razılaşanlar da tapılar, razılaşmayanlar da. Ancaq həqiqət budur ki, Tahirə Məmməd son illərdəki tədqiqat konsepsiyasında mahiyyətin alt qatlarına enir, üzdə olmayan mətləblərə toxunur və bu zaman çox vaxt mübahisəyə yol açan ədəbi problemllərə müdaxilə edir. Təbii ki, əsil həqiqət, klassik irsin müasir əhəmiyyəti bu cür müqayisələrdə ortaya çıxır.

Orta əsrlər Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatı bəzən divan ədəbiyyatı kimi də xarakterizə olunur. Həmin ənənələr o qədər güclü olub ki, hətta müasir dövrümüzdə də davam etdirilir. Ümumşərq, ümummüsəlman və ümumtürk ədəbiyyatının bir qolu olan Azərbaycan ədəbiyyatında da məlum ənənələr çox güclü olub. Təəssüf ki, Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı tədqiqatlarda, ədəbiyyat tarixlərində milli ədəbiyyatda divan ədəbiyyatının xüsusiyyətləri, spesifikası haqqında lazımi səviyyədə bəhs olunsa da, XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında divan poeziyasının mövqeyi kifayət qədər öyrənilməyib. Ədəbiyyatşünalar yeni dövr ədəbiyyatının Qərb yönümünə, maarifçi istiqamətinə daha çox diqqət yetiriblər. Tahirə Məmmədin "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı" əsəri bu cəhətdən fərqlidir. Burada XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının poetikası, divan ədəbiyyatında islam dünyagörüşü, islamaqədərki dünyagörüşlər sistemi, qədim dünya sivilizasiyası və divan ədəbiyyatı ənənələri ədəbiyyat tarixi aspektində nəzərdən keçirilir.

Ədəbiyyatşünaslığımızda bir qayda olaraq A.Bakıxanov, İ.Qutqaşınlı, M.Ş.Vazeh "İlk Azərbaycan maarifçiləri kimi təqdim olunub, realizmin mərhələlərinə münasibətdə "ünsürlər" nəzəriyyəsindən fərqli mövqe ortaya qoyan Yaşar Qarayev onların yaradıcılığını "keçid mərhələsi" kimi səciyyələndirib. Tədqiqatçılar "ilk Azərbaycan maarifçiləri" hesab olunan A.Bakıxanov, İ.Qutqaşınlı, M.Ş.Vazeh irsinin klassik ədəbi ənənələrlə, Qərbi Avropa maarifrçiliyi ilə əlaqələrinin konkret mənzərəsini yaratmaqda çətinlik çəkiblər. Şübhəsiz ki, Y.Qarayevin "Realizm: Sənət və həqiqət" (1980) əsərinin yazıldığı 80-ci illərdə ilk Azərbaycan maarifçilərinin klassik ənənələrlə, dünya ədəbiyyatı ilə əlaqələrini obyektiv mövqedən təhlil etmək müəyyən çətinliklə bağlı idi. Tahirə Məmmədin xidmətlərindən biri bundan ibarətdir ki, o, XIX əsrin ilk onilliklərində meydana çıxan ədəbiyyatın spesifik xüsusiyyətlərini, dünya ədəbiyyatı ənənələrinə söykəndiyini, eyni zamanda maarifçi realist ədəbiyyata xas müəyyən əlamətləri özündə əks etdirdiyini konkret faktlara əsaslandırır, ilk Azərbaycan maarifçiliyinin klassik Şərq ədəbi ənənələri ilə əlaqələrinə yeni ədəbiyyatşünaslıq meyarları ilə yanaşır.

Ənənəvi təhlil vərdişlərindən fərqli təhlil yolu seçən Tahirə Məmməd A.Bakıxanovun "Kitabi-Əsgəriyyə", İ.Qutqaşınlının "Rəşid bəy və Səadət xanım" əsərlərinə orijinal mövqedən yanaşır. Müəyyən mübahisəyə səbəb olacağından çəkinməyərək, "Kitabi-Əsgəriyyə"ni realist hekayədən daha çox eşq məcarasını xatırladan böyük bir əsərin eskizinə bənzədir, "Rəşid bəy və Səadət xanım" əsərində dünya ədəbiyyatı ənənələri axtarır. Bütün hallarda tədqiqatçı bu vaxta qədər söylənən fikir və mülahizələrin təsirinə qapılmır, mətndən çıxış edir, real ədəbi faktlara əsaslanır.

XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında ictimai satiranın mövqeyinə əsərdə daha çox diqqət yetirilir. ədəbiyyatımızda satiranın yaranmasının orta əsrləri dövrünə təsadüf etdiyi qeyd olunsa da, ictimai satiranın bir ədəbi üsul və vasitə kimi XIX ərdə yarandığını vurğulanır, A.Bakıxanov, B.Şakir, Q.Zakir, S.Ə.Şirvani yaradıcılığında satirik istiqamətin tipoloji xüsusiyyətlərinə diqqət çəkilir. Bu zaman ictimai satiranın yaranması dövrün ictimai-ədəbi reallıqlarının nəticəsi kimi qiymətləndirilir.

Məhəmmədəli Mustafa

Ədalət.-2013.-25 yanvar.-S.6.