Uzaq Komidə - Sovet uran yatağını kəşf etmiş alim-geoloq

Azərbaycan tarixində baş vermiş ən ağrılı və kədərli hadisələrdən biri də ötən əsrin 20-ci illərindən başlayaraq, 30 ilə yaxın davam edən repressiyalar olmuşdur. Bu illərdə digər Sovet Respublikalarında olduğu kimi Azərbaycan Respublikası ərazisində insan hüquqlarına zidd olan qanunlar əsasında totalitar dövlət rejiminin törətdiyi özbaşınalıq və zorakılıqlar nəticəsində yüz minlərlə günahsız insan milli özünüdərk və milli dövlətçilik əqidəsinə görə repressiyalara məruz qalmışdır. Əslində bu dəhşətlər, uzun müddət davam etsə də, 30-cu illərdə amansızlığına görə xüsusi ilə seçilmişdir. Bəs bu amansızlıqların, repressiyaların kökü harada idi? Haradan qaynaqlanırdı bunlar?

Uzun zaman ərzində təbəəsi olduğumuz Rusiya İmperiyasında 1917-ci ilin fevral inqilabının insanlara verdiyi "azadlıq, bərabərlik və qardaşlıq" vədi cəmiyyətin bütün təbəqələrində görünməmiş bir ruh yüksəkliyinə səbəb oldu. Hamı cəmiyyətin siyasi və iqtisadi həyatında əsaslı dəyişikliklər gözləyirdi. Lakin yeni yaradılmış hökumət müharibələrdən əldən düşmüş və ac insanların həyatında müsbət dəyişikliklərə nail ola bilmədi.

Bolşeviklərin 25 oktyabr 1917-ci ildə təşkil etdiyi silahlı üsyan zamanı məşhur "Avrora" kreyserindən açılan yaylım atəşi Petroqradda İmperator ailəsi yaşayan Qış sarayının ələ keçirilməsinə bir siqnal oldu ki, bu da ucsuz-bucaqsız İmperiyanın tarixində yeni bir səhifə açdı. Bu tarixdən sonra vətəndaşların şəxsi azadlıq haqlarına yer qalmadı. Artıq 1918-ci ilin bahar-yayında ölkədə ərzaq diktaturası təyin edildi, az sonra isə proletariatın diktaturası bərqərar oldu.

Kommunist Partiyasının törətdiyi ilk siyasi repressiya qurbanları da məhz, çar sülaləsinin nümayəndələri idi. 1918-ci il iyun ayının 16-dan 17-ə keçən gecə imperator II Nikolayın bütün ailə üzvləri, məhkəmə və istintaqsız uzaq Yekaterinburqda güllələndilər. Elə hər şey də məhz buradan başladı!

Ötən əsrin 20-ci illərindən başlayaraq, Azərbaycanda da insanları "əksinqilabçı", "trotskiçi", "casus", "müsavatçı", "millətçi", "üsyançı" və s. kimi ittihamlarla kütləvi repressiyalara məruz qoydular. Repressiya illərində Azərbaycan ərazisindən 100 mindən artıq ziyalı, hərbçi, mədəniyyət və incəsənət xadimi, alim, yazıçı, müəllim, din xadimi Sibirə, Qazaxıstana və digər yerlərə sürgünə göndərilmişdilər. Bununla da Azərbaycan cəmiyyətinin ağıllı, elmli, istedadlı, əməksevər, mənəviyyatlı təbəqəsinin çox böyük hissəsi məhv edildi. Bu da faktdır ki, əhalinin hər min nəfərə düşən repressiya qurbanlarının sayına görə Azərbaycan digər sovet respublikaları arasında əvvəlinci yerlərdən birini tuturdu.

Azərbaycanda 1930-1950-ci illərdə repressiya edilənlərin içərisində təkcə 29 min nəfər seçmə ziyalı olmuşdur. 1937-ci ildə 16 Azərbaycan generalı qətlə yetirilib. Repressiyaya məruz qalanlar içərisində Abbas Mirzə Şərifzadə, Bəkir Çobanzadə, Cəmşid Naxçıvanski, Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşfiq, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Əhməd Cavad və s. kimi görkəmli elm, mədəniyyət və ictimai xadimlər olmuşdur.

30-cu ildə siyasi repressiyaya məruz qalaraq uzaq Sibirə göndərilmiş, yuxarıda qeyd etdiyimiz siyahıdakı görkəmli insanlarımız sırasında yer tutmağa layiq olan, fəqət, geniş ictimaiyyətin hələ lazımi səviyyədə tanıya bilmədiyi şəxsiyyətlərdən biri də SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının Rəyasət Heyətinin sədr müavini, Almaniyanın ən seçmə akademiyalarından birində təhsil almış, alim-geoloq, hətta uzaq Komidə həbsdə olarkən Barens dənizi sahillərinə yaxın yerdə, o zaman Sovet İttifaqında ən iri uran yataqlarından birini kəşf etməklə ölkənin nüvə təhlükəsizliyini təmin edənlərdən biri olmuş Cəfər Ələsgər oğlu Kazımovdur. O, 21 dekabr 1896-cı ildə Bakıda ziyalı ailəsində anadan olmuşdu. Hələ uşaq ikən valideynləri vəfat etmişdi. Onu böyük qardaşı böyütmüş və mükəmməl təhsil vermişdi. Bakı real məktəbini 1916-cı ildə bitirdikdən sonra Moskva Kommersiya İnstitutunda təhsil almışdır.

Azərbaycan Demokratik Respublikası 1920-ci ilin yanvarında xaricdə təhsil almaq üçün 100 nəfər seçmə tələbə göndərəndə onların arasında Cəfər Kazımov da vardı. O, ilk öncə Almaniyada Darmştad Texniki Universitetində oxumağa başladı. Qeyd edək ki, bu tədris müəssisəsi 1877-ci ildə Darmştad Texniki Məktəbi adı ilə yaradılmışdı və dünyada ilk dəfə elektrotexnika fənni də (1882-ci ildə) məhz, burada tədris olunmuşdu. O, eyni zamanda Avropanın ən tanınmış texniki universitetlərindən sayılır. Bu texniki universitet "bizim görkəmli şəxsiyyətlərimiz və əldə etdiyimiz yeniliklər dünyanı dəyişdirdi" deyərək indi də fəxr edir.

Darmştad Universitetində lazımi texniki savada yiyələndikdən sonra, Cəfər Kazımov təhsilini dünyanın ən qədim dağ-mədən təhsil müəssisələrindən olan Frayburq Dağ-Mədən Akademiyasında davam etdirir. Qeyd etmək yerinə düşər ki, məhz, bu akademiyada 2 kimyəvi element indium və germanium kəşf edilmişdir.

Cəfər Kazımov 1925-ci ildə akademiyanı yüksək səviyyədə bitirərək dağ mühəndis geoloqu ixtisasına yiyələndikdən sonra doğma Azərbaycana qayıtmışdı.

Hələ Moskvada Kommersiya İnstitutunda oxuyarkan sosial-demokrat ideyalarına yoluxmuş C.Kazımov, Almaniyadan vətənə Kommunist Partiyasının mətin üzvü kimi qayıtmışdı. Azərbaycan Kommunist Partiyasının tapşırığı ilə o, əvvəlcə Bakının Suraxanı sahəsində mədən müdirinin müavini, 1927-1930-cu illərdə N.Nərimanov adına Sənaye Texnikumunda direktor müavini, eyni zamanda mineralogiya, petroqrafiya və qazma işləri fənnləri üzrə müəllim işləmişdi.

1931-1932-ci illərdə Azərbaycan SSR Dövlət Plan Komitəsində Sənaye bölməsinin sədri və Rəyasət heyətinin üzvü olmuşdur. 1932-ci ildə o əvvəlcə SSRİ Elmlər Akademiyası Zaqafqaziya filialının Azərbaycan bölməsinin, 1933-cü ildə isə SSRİ EA Azərbaycan filialının Rəyasət Heyətinin sədr müavini olmuş, bir sıra elmi tədqiqat mərkəzlərinin yaradılmasında yaxından iştirak etmişdir.

1935-ci ildə Akademiya filialının fəaliyyəti barədə geniş hesabatın məruzəçisi də Cəfər Kazımov olmuşdu. Arxiv sənədlərindən göründüyü kimi o, geologiya üzrə ciddi elmi tədqiqat işləri aparmış və "Azərbaycanın yeraltı sərvətləri" adlı monoqrafiya yazmışdı. Lakin bu dəyərli əsər o, həbs olunarkən digər əlyazmaları ilə birgə müsadirə olunmuş və yoxa çıxmışdı. 1937-ci ilin may-iyul aylarında SSRİ-də XVII Beynəlxalq Geoloji Konqres keçirilirdi. C.Kazımov da bacarıqlı elm təşkilatçısı və geologiya sahəsi üzrə görkəmli mütəxəssis olduğu üçün bu forumun Təşkilat Komitəsinə üzv seçilmişdi. Lakin Konqres başa çatmamış onu həm Təşkilat Komitəsindən, həm də Akademiyada tutduğu vəzifədən uzaqlaşdırdılar. Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin üzvü nəinki həm alim və dövlət xadimi səlahiyyətlərini, eyni zamanda adi insan hüquqlarını da itirdi. Bununla da, Almaniyadan vətənə qayıdandan sonra 12 il ərzində davam edən qaynar və xoşbəxt həyata son qoyuldu və o, evdə oturaraq nə zaman həbs olunacağını gözləməli oldu. Nəhayət ki, 279 gündən sonra (!) - 4 aprel 1938-ci ildə onu həbs etdilər.

Cəfər Kazımovun böyük qardaşı - Azərbaycan KP MK Rəyasət heyətinin üzvü, Səhiyyə nazirinin müavini Ağahüseyn Kazımovu isə 1937-ci ildə xalq düşməni kimi həbs edərək güllələmişdilər. Yeri gəlmişkən, Ağahüseyn Kazımov 1916-cı ildə Kiyev Dövlət Universitetinin Tibb fakültəsini bitirmişdi. I Dünya Müharibəsində həkim kimi iştirak etmişdi. Kommunist ideyalarına sadiq bir insan idi. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulan zaman ilk Səhiyyə Komissarı olmuşdu. 1937-ci ildə tam gücü ilə işləyən repressiya maşını onu da "üyütdü". Sonralar bəraət alandan sonra 1 N:-li Bakı şəhər poliklinikasına A. Kazımovun adı verildi.

Cəfər Kazımovun isə ən əzablı günləri də məhz, həbsdən sonra başladı və bu 1 il 10 ay 15 gün davam etdi. Maraqlıdır ki, müstəntiqlər onun "xalq düşməni" olmasını sübut edəcək heç bir dəlil tapa bilmirdilər. Azərbaycan Xalq Daxili İşlər Komissarının müşaviri 1940-cı ildə Moskvaya ezam olundu və o dövr üçün görünməmiş dərəcədə uzanan bu işə nəhayət ki, yekun vuruldu. Həmin il yanvarın 26-da "xalq düşməni" Cəfər Kazımava 5 il iş kəsilərək Komi MSSR-ə, Uxta şəhərində yerləşən Qütb düşərgəsinə göndərildi. O da digər məhbuslar kimi, çox hissəsi bataqlıqlardan ibarət olan ərazilərdə əsasən meşələrin qırılması və başqa ağır işlərlə məşğul olmuşdu. Hər tərəf buzla, maviyə çalan qarla örtülsə də iş günü 12 saatdan az olmurdu. Belə şəraitdə məhbuslar yorulub əldən düşür, ölümcül vəziyyətdə olurdular. Cəfər Kazımovun milliyyətcə polşalı olan həyat yoldaşı və Bakıda ən hörmətli cərrahlardan biri hesab olunan Mariya xanım ərinə məhbus üçün ən zəruri olan çəkmə, corab, isti paltar və gizli yerdə-çəkmənin dabanında 1000 rubl pul göndərir. Təəssüf ki, Cəfər Kazımov o pulları tapa bilmir..."Xalq düşməni" kimi həbs olunmuş insanların içərisində qayğıkeş və rəhmdilli insanlara tez-tez rast gəlinirdi. Onlardan məşhur bakılı geoloq-alim V.Boqaçev və M.Ağamirov C.Kazımova çox qayğıkeşlik etmiş, mənəvi dayaq olmuşdular.

O zaman həbs düşərgələrində alim və mütəxəssislərə qarşı belə bir ssenari tətbiq olunurdu: - əvvəlcə onları ağır və alçaldıcı işlərə cəlb edir, sonra isə "xüsusi rəhmdillik əlaməti" olaraq həbsə qədər məşğul olduqlarına oxşar işə cəlb edirdilər. Nəhayət ki, Cəfər Kazımova da beləcə "mərhəmət" göstərildi və onu Uxta Kombinatının Mərkəzi elmi-tədqiqat laboratoriyasında elmi əməkdaş keçirdilər və 1945-ci ilin oktyabrınadək orada işlədi. Xoşbəxtlikdən laboratoriya rəisi gənc azərbaycanlı geoloq Rüstəm Vəkilov idi. Sonralar, 60-70-ci illərdə Azərbaycanda yüksək vəzifə tutacaq, əsil-nəcabətli, son dərəcədə ziyalı və ədalətli insan olan R.Vəkilov yeni işçisinə xüsusi qayğıkeşlik göstərir, onunla səmimi rəftar edirdi.

(Ardı var)

Ağamahmud Səmədov

Nəsib İlyasov

ədalət.-2014.-10 aprel.-S.6.