Eldar Baxış - Axır sözünü əvvəl deyən adam

(Eldar Baxış xatirələr İşığında)

Azərbaycan ədəbiyyatının elə ünlü imzaları var ki, dünyanın üstümüzə ələdiyi dərdindən-sərindən, kirindən, dedi-qodusundan arınmaq, paklanmaq üçün onların yaradıcılığına dönə-dönə qayıtmaq lazımdır. Bəzən, amansız əcəl, vaxtsız ölüm elələrini sıralarımızdan zamansız aparsa da, onları unutmamaq, gənc nəsilə xatırlatmaq, təbliğ etmək borcumuzdur.

Belə işıqlı imzalardan biri Eldar Baxışdır. Ədəbiyyat tariximizdə "İydə çiçəyi","Üçtəpə bayatıları", "Allı qız, ballı qız, xallı qız", "Ağ saçların işığı", "Qara ilə Qaracanın nağılı","Deyə bilmədiyim sözlər", "Atlı oğlanlar","Ölüsü ilə ərəbcə, dirisi ilə rusca" kitabları ilə ədəbi mərhələ yaradan Eldar Baxış yazdığı məqalələrdən çəkdiyi filmlərə qədər hər yerdə öz dəst-xətti ilə seçilir. Onun yaratdıqlarının müdafiəyə ehtiyacı yoxdu. Onlar illər uzunu özlərini oxutduracaq, izlədəcəklər.

Bəs bu gün Eldar Baxış necə xatırlanır ? Onu unutmamışıq ki? Eldar Baxış haqqında nə bilirik?

Bu sualları aydınlatmaq üçün yazarın çiyindaşlarından gənc yazarlara qədər ədəbi cameəmizin müxtəlif imzalarına üz tutduq. Gəlin, xatirələri və rəyləri bir yedə izləyək.

İlahi, mənə yox, mən istəmirəm,

İlahi, yazığın gəlsin bu qıza.

Elə eləmə ki,

oğlanlar, qızlar,

Kişilər, arvadlar gülsün bu qıza.-Onu kimə sorduqsa, öncə bu şeiri xatırladılar. Ondan kimə söz açdıqsa, bir nisgil süzüldü sözlərindən.

XX yüzilliyin Azərbaycan ədəbiyyatına bəxş etdiyi ən istedadlı və ən səmimi qələm sahiblərindən biri idi O. Sanki Taleyini Nostradamus biliciliyi ilə qələmə alan Eldar Baxış:

Tək dedilər - təklədilər,

qanına yeriklədilər.

sonra da dərdini alıb

dağa-daşa yüklədilər,

çəkə bilmədi-bilmədi.

Əsim-əsimcə əsdilər,

öldürməyə tələsdilər,

günün günorta çağında

ağacı elə kəsdilər, -

kölgə bilmədi-bilmədi.

Xallandı gül - butasında.

nər qarnında -qartasında.

bir şairi öldürdülər

bir ölkənin ortasında, -

ölkə bilmədi-bilmədi.

Ədəbiyyatın vaxtsız Eldar Baxış itkisi ilə könlü-gözü barışmayanlarının ən böyüyü şairin yaxın dostu ədib, nasir Azad Qaradərəlidir.

"Eldar haqqında gərək həyəcansız danışam ki, bir şey alına. Amma bacarmıram. Mənim yaxından iştirakımla Eldar haqqında iki dəfə xüsusi buraxılış buraxılıb. Mən sağlıq olsun, gələcəkdə onun haqqında kitab yazmaq istəyirəm."-deyə kövrələn Azad müəllim Eldar Baxışın xatirəsinə həsr etdiyi "Yuxarıda kim var?" adlı uzun hekayəsini xatırladır. Müxtəlif vaxtlarda və saytlarda çap edilən "Eldar Baxışı güllələmədilrər", "Eldar baxışın ad gününə" adlı yazıları canlı ensiklopediya yazıçımızın dostuna sədaqətinin, bağlılığının bariz nümunəsidir. "Bunlar tariximizdir yazıram ki, unudulmasın. Siz də sağ olun ki, maraqlanırsınız."-deyə xoş niyyətimizi uğurlayan Azad Qaradərəlinin "Eldar Baxışın ad gününə"yazısından bir parçanı təqdim edirik:

"Eldar möcüzə idi. Poeziyasıyla, publisistikasıyla, yeyib-içməyiylə, yeriməyiylə, adicə həyat tərziylə. Məsələn, dostunun qızının şəxsiyyət vəsiqəsi almasını bayram kimi qeyd etməsini təkid edirdi və fəhlə dostunu buna inandırırdı - müstəqil ölkənin vətəndaşının pasport alması elə bayramıdı də!

Yaxud, o qızının soyadını elə özü kimi Baxış yazdırmışdı və hamıya da milli soyad götürməyi məsləhət görürdü - elə bil tələsirdi, ürəyinə dammışdı ki, bunu sonralar qulaqardına vuracaqlarg

Eldar özgür şair idi. Hamının şairi olmasa da, hamıların sevgisini qazanmışdı:

Anam deyir ki,

Allah hamının Allahıdı -

yaxşının, pisin,

əyrinin, düzün

namərdin, mərding

Allah hamının Allahıdı,

Ancaq mən

Hamının şairi

Ola bilmədim, anag

Eldar verilişin təsdiqinə qol çəkən yerdə müavininə yer qalmazdı. Eldar söz deyən məclisdə hələm-hələm adam danışmağa ürək eləməzdi. Eldar ilk dəfə şeirə ünvan, ad gətirdi - katibə ("Ala-bula adam"), prezidentə ("Məktub") yazdığı şeirlərdə sözünü düz-düzünəqulu deməkdən çəkinmədi. O yazırdı: "Venesuellada Sessar Valexonun sözünün başına döyürdülər, Fransada özünün başına, ancaq o, sözünün başına döyülən yerdən qaçıb, özünün başına döyülən yerdə yaşayıb, şair özünün başına döyülən yerdə yaşaya bilər, sözünün başına döyülən yerdə yox!"

Tənqidçi alim Vaqif Yusifli dostundan ayrı keçən bütün illərin ağırlığını, nisgilini, acısını, Eldarsızlığını bircə cümləylə ifadə etdi: "Eldar Baxış bənzərsiz şair idi, dostum idi."

Özü, "Ölsək də tapmarıq əncam ölümə" deyib, təkrarsız nəfəsli şair Qulu Ağsəs.

Amma Eldar Baxışdan bir ayrı cür danışdı. Sanki DOSTunun (məhz böyük hərflərlə) da "ölümə bir can borclu" olduğunu qəbul etmək istəmirdi:

"Eldar Baxış Azərbaycan ədəbiyyatının unikal şəxsiyyətlərindən biri olub. Xasiyyəti və yaradıcılığı ilə kişi bir adam idi. O əlində qələm tutanda da kişi kimi tuturdu, kövrələndə də kişi kimi kövrəlirdi, məğlub olanda da kişi kimi məğlub olmağı bacarırdı.

Eldar Baxış poeziyası məğrur poeziyadır.Onun şeirlərində fağır misra yoxdur.O misralarında da qabağından yeməyən adam idi.

Olur ki, ədəbiyyatda ikiləşmə olur. Onda ikiləşmə yoxdu. Eldar Baxış axır sözünü əvvəl deyən adam idi.

Biz onunla Azərbaycan televiziyasının radio proqramında çalışmışıq. Demək olar ki, hər gün onun kabinetində ədəbi aləmi vərəqləyirdik.

Eldarın hər şeyə özünəməxsus baxışı vardı. O şeirə də, həyata da, sevincə də, oluma da, ölümə də özünəməxsus yanaşırdı.

Həyatının son anlarında mən onunla bağlı "Yol" proqramında bir verliş hazırladım. Kim inana bilərdi ki,o cüssəli, canlı adam - sıxılıb bambalaca qalacaq? O çəkiliş zamanı verlişin rejissoru göz yaşlarını saxlaya bilmirdi. Mən onda bu lövhəni belə adlandırdım":Şair ölüm ayağında deyil,Ölüm şair ayağındadır."

Eldar mənə çox doğma idi. Dünyasını dəyişəndə sona qədər onunla oldum. Onun qardaşı yox idi.Ona qardaş mən oldum. Yuyulmağa mən apardım, qəbir evinə də mən yola saldım. O xatirələrimin canlı sakinidir.

Eldar BaxışınAzərbaycan ədəbiyyatdakı yeri həmişə görünür. Artıq poeziyanın Eldarsız qalmasından 18 il keçir...Mən onun şeirlərini hər zaman oxuyuram. Şeirləri təkrarsızdır. Elə tək "Sərçə balası"nı götürün. Elə hamısı... Tək qalanda Eldar Baxış şeirlərinə üz tuturam. Bəzən dərdimi, sevincimi, kədərimi, ağrımı demək üçün gözüm onu axtarır. Mən Eldarın timsalında çox nüfuzlu bir dost, qələm adamı itirdim.

O 48 il yaşadı, 49-a keçmişdi. 50 -yə çata bilmədi.

Eldar Baxış həyatın "plansız təsərrüfat" olduğunu bilmədi.

O çox şey düşünürdü, planlaşdırırdı, həyata keçirmək istəyirdi. Təəssüf ki, Tale Eldar Baxışa bu şansı tanımadı."

Eldar Baxışın nurlu xatirəsinə işıq salan bu yazını hazırlayarkən kiçik bir araşdırma aparıb, haqqında yazılanları diqqətlə oxuduq. Xeyli maraqlı materiala rastladıq. Onların içində istedadlı gənc yazar Cavid Zeynallının şairin ailə üzvləri ilə söhbətləşdiyi "Sərçə balası", xüsusilə, diqqətimizi çəkdi. Müsahibənin illərin o üzündən günümüzə daşıdığı informasiyanın bəzi qaranlıq mətləblərə çıraq tutduğunu nəzərə alıb, bir hissəsini diqqətinizə çatdırmağı qərara aldıq.

Şairin bacısı Ceyran xanımın C.Zeynallıya dediklərindən:

"...Biz üç qardaş, bir bacı olmuşuq. İki qardaşım Eldardan əvvəl dünyasını dəyişib. 1996-cı ildə Eldar məni tək qoyub getdi. Atamız kolxoz sədri işləyirdi, biz uşaq olanda infarktdan dünyasını dəyişdi. Yetimçiliklə böyüdük.

- Eldar Baxışın ölümü müəmmalı qaldı. Hər kəs bu ölümü öz bildiyi kimi yozur. Düşünürəm, bacısı kimi siz daha doğrusunu danışa bilərsiniz...

- Eldar 95-ci ildə fars rejimi ilə bağlı kəskin bir yazı yazmışdı. O vaxt belə deyənlər də olmuşdu ki, İranın işidir. Rafiq Tağının ölümündən sonra bu, mənim ağlıma batdı. Eldarın 18 illik dostu var İbrahim, "Semaşko" xəstəxanasında aptek müdiridir. İbrahim zəng vurub ki, gedək yeyib-içməyə. İndiki TQDK-nın yanında "Tural" kafesi vardı, gedirlər orda yemək yeməyə. Eldar xəstə yatanda mən ondan müsahibə götürmüşdüm, həmin kaset Mirşahindədi. Eldar həmin müsahibəsində demişdi, biz kafedə yerimizi tutandan sonra Prezident Aparatının işçiləri də gəlib yanımızda əyləşdilər. Başqa stolda da Füzulidə kolxoz sədri işləyən üç-dörd adam vardı. Deyir, biz stolu birləşdirdik. Mən soruşmuşdum ki, Eldar, içkilər butulkalarda qoyulurdu yoxsa, qədəhlərdə gəlirdi? Cavab verir ki, yox, süzüb gətirirdilər. Öz-özümə dedim, elə orda evimizi yıxıblar. Çörək də alınma çörək olmayıb, kafedə bişiriblər. Deyir, boşqabda bir tikə vardı, çəngəli üç-dörd dəfə həmin tikəyə batırıb, çəkildim. İstəmirdim yeyəm o tikəni. Amma süfrədə yeməyə başqa şey olmadığına görə həmin tikəni yeməyə məcbur oldum.

... məni çağırıb əlimdən tutdu ki, bacı öləcəm. sən qağamın torpağı, get Xırdalan qəbiristanlığına, lap axırıncı təpənin başında mənə yer ayır, ora Qubadlının xırda təpələrinə oxşayır. Vəsiyyət elədi ki, mənim ruhum heç vaxt qəbirə girməyəcək, Qubadlı alınanda Bakıda qoyma məni, apar kədimizə!

Xəstə yatanda AzTV-dən, Yazıçılar Birliyindən kimlər gəlib-gedirdilər, baş çəkirdilər?

- Qulu Ağsəsi tanıyarsan, o vaxt AzTV-də işləyirdi. Yaxşı oğlandı Qulu. Eldarın ağır vaxtlarında gəlib ağladı ki, Eldar müəllim, bəs deyirdin, elçi gedib sənə qız alacam? Sən olmasan, mənim elçiliyimi kim edəcək?! Xəstə yatanda Anar iki-üç dəfə gəlib baş çəkdi. Eldarın dostları içində ən sədaqətlisi Azad Qaradərəli ilə Aqil Abbas oldu! Anar bir dəfə mənə dedi ki, Eldarın bizdən fərqi odur ki, o fəhləylə də, sağıcıyla da, ziyalıyla da, deputatla da dostdur, amma biz bu cür deyilik."

Ay özgələr, heyyyyy!

Ay özümüzünkülər, heyyy!

Bu milləti qırın ki, çoxalsın,

Bu milləti döyün ki, ayılsın,

Bu milləti öldürün ki, dirilsin,

qırın, köpək uşağı,

döyün, köpək uşağı,

öldürün... - deyirdi Eldar Baxış. Maraqlıdır, görəsən bu ölkənin uğruna ölənlər, uğruna yaşamaq üçün mübarizə aparanların - gənc nəslin yaddaşında necə qalıb?

Ayxan Ayvaz:

"Mən onun kitabını vərəqləyəndə bir daha əmin oldum ki, Eldar Baxış Azərbaycan ədəbiyyatında heç kimə bənzəməyən şairdir. Bəzən belə düşünürəm ki, bizim ədəbiyyatımızda təpədən dırnağa şair yoxdur, bütün şairlərimiz bir-birinin təkrarıdır. Eldar Baxış isə dünya poeziyasına baş əyməmiş, öz ruhumuzu, öz düşüncəmizi şeirlərində qoruyan Azərbaycan şairdir. Onun şeirlərində bizim sevdiyimiz qızların həqiqi obrazı, qarşılaşdığımız təbii, saf insanlar var. Eldar Baxışın bütün şeirləri heç bir düşüncəyə, heç bir cərəyana sızmadan öz nəfəsiylə qarşımıza çıxır. Məncə, o sadəcə özü kimi qaldığı üçün poeziyamızda əvəzedilməz insandır".

Əziz oxucu! Biz səninlə yazar və qələm sahiblərinin aracılığı ilə Eldar Baxış adlı bir dünyaya baş vurduq.Bizim, ömrünü xalqı üçün şam kimi əridən, başdan-ayağa poeziya mücəssəməsi olan Eldar Baxışı unutmağa mənəvi haqqımız yoxdur. Şairin oğlu, rejissor-aktyor Tural Ağayevin bir xatirəsi var. Tural bəy C. Zeynallı ilə söhbətində danışır:

"Atam bir əhvalat danışmışdı, onu xatırladım. Bir xanın nökəri ölür, başqa bir xan yaxınlarını da götürüb gedir başsağlığına. Yolda çapar xəbər gətirir ki, ölən nökər yox, xanın özüdür. Xan bunu eşidəndə əmr edir ki, karvanı geri qaytarın. Vəzir təəccüblənir, xan sağ olsun, bunun hikmətini bizə başa sal, niyə belə edirsən? Xan deyir, kişi özü öldü də, daha məni kim görəcək ki? Getmirik! Bilirsən, indi də xan özü ölmüşdü! Atam öləndən sonra elə bil bu adda adam heç vaxt olmayıb. Məhəmməd Hadiyə yazdığı bir şeiri var:

Bir şairi öldürdülər,

Bir ölkənin ortasında,

Ölkə bilmədi, bilmədi..."

Eldar Baxış poeziyası bizsiz də illərin o üzünə adlayacaq. Amma biz şairin işıqlı xatirəsini yaşatmalı, bilməli, xatırlamalı, anmalı, unutmamalı və gələcək nəsillərə daşımalıyıq.

Günay Səma Şirvan

Ədalət.-2014.-10 aprel.-S.5.