Professor

Çağdaş Azərbaycan ədəbi-tarixi mühitində müxtəlif ictimai baxış müstəvilərindən aydın görünən yaradıcı şəxsiyyətlərdən biri Rəşad Məciddir. Mən onu şəxsiyyəti və yaradıcılığı haqqında bəzi mülahizələrimi iki il öncə dostum Yaşar Qasımbəylinin Rəşadın poeziyasına həsr etdiyi "İlk lirikanın cazibəsi" (2012) kitabının "İlk lirika fenomeni" adlı ön sözdə yazmışdım. Elə həmin dövrdə dünya türklərinin əzəmətli şəhərində - İstanbulda gözəl məclislərin birində Rəşada söz vermişdim ki, 50 yaşı tamam olanda onun haqqında bir yazı yazacağam və adını da "Professor" qoyacağam. Mənə "Professor" - deyə ən səmimi, ən ürəkdən müraciət edən gənc müasirlərimdən biri Rəşad Məciddir. Budur, vaxt-vədə gəlib yetişib. Mən türkçülüyün başqa bir mərkəzində - Qubada yay yağışının süslədiyi nadir günlərdən birində həyatımla bağlı adamlardan biri - istedadlı dostum Rəşad Məcid haqqında "Professor" adlı yubiley məqaləsini yazıram. Naşı oxucu, qəlbiqara cızma-qaraçı, istedaddan oddan qorxan kimi qorxan qarelərimiz dahi M.Ə.Sabir demişkən, Gözünü bərəldib təəccüb qarışıq sual edə bilər ki, axı, Rəşad Məcidin elmi dərəcəsi yoxdur?!

Əvvəla budur ki, ədəbi-mədəni həyatda öz işinin kamil mütəxəssisi olan şəxslərə uzunmüddətli, səmərəli fəaliyyətinə görə professor adı verilir. Elə isə ölkənin ədəbi-mədəni və ictimai həyatında müstəsna rol oynayan "525-ci qəzet"in baş redaktoruna - görkəmli jurnalist və publisistə bu ad niyə verilməsin?! Bu gün "525-ci qəzet" Azərbaycanda 19-cu əsrin ortalarında görkəmli şair Nekrasovun rəhbərliyi ilə çap olunan, bütün rus ədəbi mühitini öz ətrafında toplayaraq Rusiyada ədəbi-tarixi prosesi təşkil edən "Sovremennik" məcmuəsi qədər mühüm rol oynayır. Məhz mətbuat professoru Rəşad Məcidin sayəsində "525-ci qəzet" təkcə Azərbaycanda deyil, bütün türk dünyasında ən çox oxunan, ictimai-tarixi düşüncəni ifadə edən mətbuat nümunəsi kimi məşhurlaşıb. XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda M.F.Axundzadədən başlanıb gələn maarifçilik hərəkatının əmələ gətirdiyi iki məfkurə axınına -azərbaycançılığa "Molla Nəsrəddin", türkçülüyə "Füyuzat" məcmuələri rəhbərlik edirdi. XXI əsrin əvvəllərində yeni tarixi şəraitin tələbi ilə aktuallaşan bu fikir axınlarına məhz Rəşad Məcidin "525-ci qəzet"i rəhbərlik edir. Biz bu əməlin əhəmiyyətini zaman keçdikdən sonra bütün əzəməti ilə dərk edəcəyik. Necə ki, hətta Yaponiyada oxunan "Tərcüman" sahibi Qaspıralının, "Füyuzat" fədaisi Ə. Hüseynzadənin, "Molla Nəsrəddin" "akademiyası"na 25 il rəhbərlik etmiş Mirzə Cəlilin az qala yüz ildən sonra qədrini bildik. "525-ci qəzet"in təkcə hər həftənin şənbə günü çap olunmuş saylarına görə Rəşad Məcidi filologiya, jurnalistika, tarix, yaxud da fəlsəfə professoru adlandırmaq olar. Bu gün bəzi qeydçi və salnaməçi professor və akedemiklərin kitablarına baxanda təəssüf edirəm ki, Qulam Məmmədlini niyə akadamik seçməmişik?!

Rəşad Məcid ötən əsrin 90-ci illərindən etibarən ədəbi prosesə şair və publisist kimi daxil olub, əməli ilə şəxsiyyəti bir-birini tamamlayan qələm adamı, fikir sahibi kimi özünü təsdiqləməyə nail olub. O, 80-ci illərin ortalarında yazmağa başlasa da, "Hələ ki vaxt var" ilk şeirlər kitabı 29 yaşında - 1993-ci ildə işıq üzü görüb. Bu, böyük qalmaqallar, işğallar, "20 Yanvar" və Xocalı soyqırımı kimi fəlakətlər, eyni zamanda ciddi milli özünüdərk dövrü yaşamış Azərbaycan tarixinin dönüş ili idi. Rəşad Məcidin ilk kitabı onun müəlliflinin yaşadığı iztirabları təbii surətdə əks etdirirdi. Bu toplunun hər səhifəsi gənc qəlbin iztirabları ilə yoğrulmuşdu. 80-ci illərdə yazılmış o şeirlərdəki arzularda, ürkək istəklərdə vətən həsrətləri, elimizin, yurdumuzun başına gələcək müsibətlərin nəfəsi hiss olunmaqdadır. Gənc qəlbin poetik arzularını və şeir iztirablarını da bu sıraya əlavə etsək, Rəşad dünyasının ilk panoramını təsəvvür etmək mümkündür. Rəşad Məcidin çağdaş ədəbi prosesdəki poetik mövqeyini orijinal bir təzrdə ortaya qoyan tanınmış tənqidçi, Azərbaycan və özbək ədəbiyyatlarının müqayisəli tədqiqatçısı Yaşar Qasımbəyli bunu obyektiv bir səmimiyyətlə təqdim edir: "Rəşad Məcid çağdaş Azərbaycanın tanınmış ədəbi simalarından biridir. O, istedadlı nasir, publisist, jurnalist, ölkənin mədəni-mənəvi həyatına fəal təsir edən ideoloq və ictmaq-siyası xadim kimi geniş dairələrdə çoxdan rəğbət və şöhrət qazanıb.Vətənimiz sərhədlərindən kənarda da məşhur olan humanist və mənəviyyatçı qəzetlərimizdən birinin baş yazarı və baş redaktoru kimi elimizin, yurdumuzun sevimlisinə çevrilib. Amma biz Rəşad Məcid istedadının rəngarəngliyi və çoxçalarlı cazibəsində heyrətlənərkən bir mühüm cəhəti unuduruq: O, hər şeydən öncə şairdir".

Mən poeziyaya yanaşarkən müqtədir tənqidçilərdən, xüsusən çox sevdiyim Belinskidən əxz etdiyim bir üsula önəm verirəm: "Poeziyasında şairin şəxsiyyətini - MƏN-ini axtarıram. Səhv etmirəmsə, H.Heynenin sözüdür, şairi tanımaq üçün onun vətəninə getmək lazımdır. Ümumən, bu fikirdəyəm ki, insan yaşadığı cəmiyyətdən çox, doğulduğu təbiətə bənzəyir. Mən bu yaxınlarda AzTV-nın "Mədəniyyət" kanalında Füzuli aşiqi, qəzəlxan şair Hacı Mailin 60 illik yubiley mərasiminin təkrarına baxırdım. O, çox maraqlı bir söz dedi: "Şairin şeiri harada oxunursa, ora onun vətənidir. Zənnimcə, bu, poeziyaya, şair əzəmətinə verilən çox mənalı bir qiymətdir. Balaca qardaşım, böyük dostum Rəşadın poeziyasında "külli Qarabağın ab-havası", xarı bülbülün ətri və əbədi həsrəti var. Əlbəttə, Rəşadın məşhur "On sentyabr" kitabına daxil olan, yaxud mətbuatda çap olunmuş bir-birindən maraqlı şeirlərinin geniş təhliini vermək fikrində deyiləm. Elə bilirəm ki, onun erkən şeirlərindən olan "Məğrur qaya" Rəşad Məcidin öz bədii fəlsəfi obrazıdır. Dostum Rəşad elə zahirən də bir az əzəmətli qayaya bənzəyir: təbii, dözümlü, əyilməz... "Şair həmişə özünü yazır" deyimi onun poeziyasında və xüsusən "Məğrur qaya" şeiri ilə özünü tamamilə doğruldur:

Bu qayanın duruşundan əzəmət yağır,

Bu sahilin güvənc yeri, ümid yeridir.

Bu qayanın qarşısında dalğalar - fağır,

Yüz dalğanı sinəsində ovub, əridir.

Bu qayanın kökü dərin, qaməti uca,

Turanlar da vüqarını sarsıda bilmir.

Yağışların gur selində çimir doyunca,

Şimşəklərin hədəsindən qorxub əyilmir.

Təkcə bədii yox, həm də yazıldığı dövrün sosial təlatümlərinə mətnaltı ictimai-siyasi cavab verən bu şeirdə "şəfəqləri qucağına sıxıb qızınan" məğrur qayadan həyatın tufanlarına dözmək dərsi almaq istəyi poetikləşir. "Məğrurluq-səadətdir" tezisi şeirin əsas leytmotivi kimi səslənir.

R. Məcidin poeziyaya gətirdiyi iki yeniliyi qeyd etmək istəyirəm: birincisi, o, duyduğu, duyub da tapdığı obrazı ən müvafiq, ən uyğun sözlə ifadə etməyi bacarır. Təhtəlşüur obrazı hər yetən sözə təslim etmir; ikincisi, poeziyada taftalogiyaya çevrilmiş, urvatdan salınmış ucuz patetika və süni pafosa qurban verilmiş Vətən mövzusuna poetik konkretlik gətirməyə nail ola bilir. Onun heç kimə bənzəməyən iç dünyasında dəruni duyğuları ilə bəslənmiş öz poetik vətəni var: "Aylı dağlar", "Yollar" şeirləri buna misal ola bilər. Aylı dağları "bir ahıl saçında gümüşü zehə", "üz-gözü südə bulaşmış körpəyə" bənzədir. Adətən, şeirdə dağın ucalığını, əzəmətini əks etdirən obrazlar işlədilir. Qara saçda ağ cığır mənasını verən "zeh" sözündən poeziyamızda bəlkə də ilk dəfə Rəşad istifadə edib. Ucaların gözəlliyini həm bu ifadə, həm də ay işığının dağa olan sevgisini, təmizlik və ülviyyətini üz-gözü südə bulaşmış körpə ilə qiyaslayır.

Poeziyada "yol" obrazının çoxlu mənaları var: Orta əsrlərin möhtəşəm sufi ədəbiyyatında o təriqət, Tanrı dərgahına yönəlmiş nur-işıq mənasında işlənir. Ümumiyyətlə, yol mədəniyyətdir, yollar dünyanın belinə qurşanmış kəmərdir, dünyada hava yolları, su yolları... və tale yolları var. Qaraçıdan soruşublar ki, Vətənin haradır? O belə cavab verib: Yollar!

Dərədə çən, düzdə günəş,

Zirvədə dumandı yollar.

Bir kədərdən yaralanıb,

Min sevinc umandı yollar.

Kədər yükü ağır olar,

Kədərli yol fağır olar,

Doğulanda cığır olar,

Öləndə çəməndi yollar.

Ümumiyyətlə, "ay ışığı" və "yol" obrazına R. Məcid tez-tez, özü də müxtəlif poetik rakurslardan müraciət edir, onun şair ürəyi həmişə ay işığında yol gedir ("Ürəyim yol gedir...").

R.Məcidin şeirləri ahəngdar bir cazibə ilə ahənrüba kimi oxucunu çəkir, aparır. Onlardan qopmaq, ayrılmaq çətindir. Fəqət biz bu cazibəni dəf etməliyik, şeir gözəlinə aludəçilikdən əl çəkib yazıçı və publisist Rəşad Məcidin də sənət aləminə baş vurmalıyıq.

R. Məcidin "Cənnət dərəsi" (1987) və "10 sentyabr" (2003) adlı iki hekayəsi çap olunub. "10 sentyabr" böyük əks-səda doğurdu. Bu hekayə barədə görkəmli ədəbiyyat xadimlərinin - Elçinin, Anarın, R. Rövşənin, S. Səxavətin, B. Əlibəylinin, V.Yusiflinin, A.Abbasın, habelə A.Qaraçənlinin, Sevdanın, Ə.Məmmədovun, E.Səlcuqun, T.Abdinin, Ü.Muxtarovun - on üç müəllifin müxtəlif formatlı təqdiredici yazıları çap olundu.

Xalq yazıçısı Elçin "10 sentyabr"ı "xoş gözlənilməzlik", "böyük nəsrə apara biləcək yolun uğurlu başlanğıcı", xalq yazıçısı Anar "Azərbaycan xarakteri yaradan əsər" kimi dəyərləndirdilər. "Hekayənin "10 sentyabr" adlandırılması qətiyyən təsadüfi deyil. Çünki bütün Amerikanı lərzəyə salan dəhşətli 11 sentyabr faciəsinin ilk təməl daşının haçan, harada, amerikalıların ayağı dəyən hansı ölkədə qoyulduğunu bu gün araşdırıb tapmaq çox çətindir" (R. Rövşən). R. Məcidin "10 sentyabr" kitabına ön söz yazmış tənqidçi Bəsti Əlibəyli, fikrimizcə, bu əsəri tamamilə düzgün təhlil edir: "Hekayənin başlıca uğuru, şübhəsiz ki, dəqiq müşahidə ilə bağlıdır. Əgər türkiyəli tərcüməçi, yaxud orta asiyalı şəxs hekayəni oxuyub müəllifin ünvanına məktub yazırsa ki, sadəcə adam və ölkə adlarını dəyişəndə "10 sentyabr" əlahiddə olaraq Azərbaycan deyil, həm də Türkiyənin, həm də Orta Asiyanın və qeyri-ölkələrin siyasi reallığıdır, deməli, yazıçı çağdaş dünyanın ən həssas damarını da şübhəsiz, tutub. Və dünyanı, bəşəriyyəti ədəbi ustalıqla əks etdirməyə nail olub".

Mənim fikrimcə, hekayənin bədii-fəlsəfi gücü aşağıdakı cəhətlərlə bağlıdır:

1. "10 sentyabr" həssas və güclü müşahidə, mövcud ictimai gerçəkliyə dərindən bələdlik və sözə qənaətlə dəqiq üslubda yazılıb.

2. Əsər dünyanın ən qorxunc imperiyası olan SSRİ-nin dağılmasından sonrakı milli çaşqınlıq və tərəddüdlü psixoloji durumu (taksi sürücüsü olan mühəndis partbiletini saxlayır, onun arvadı dinə yuvarlanıb görücülük iddiasındadır) əks etdirir.

3. Hekayənin qəhrəmanları - sovet dönəminin sayılıb-seçilən ziyalıları - mühəndis, tarixçi, elmi işçi, həkim qəflətən alilikdən adiliyə enmiş, onların isimləri yox, təbii ki, həm də taleləri baş-ayaq olmuşdu.

4. Yazıçı unudulmuş pul kisəsi faktından istifadə edib Azərbaycan türklərinin düzlüyünü, saflığını, "əmanətə xəyanət etməmək" kimi ali mənəvi keyfiyyətlərini, amerkalıların isə insaf və insanlıqdan məhrum olmalarını əks etdirir. Əslində, sərvətimizi acgözlüklə üyüdən gonbul amerikalının arvadının unutduğu kisəsindəki pul bizim özümüzün idi. Taksi sürücüsü olan mühəndis bunu yaxşı dərk edir: "Bunlar Soveti - gül kimi hökuməti dağıtdılar, bizi bir-birimizə qaldırdılar, işsiz-gücsüz qoydular, kölələrə çevirdilər - özlərinə, öz xeyirlərinə görə. Gəlirlər, neftimizi aparırlar, bizi adam yerinə də qoymurlar. Barı, Qarabağı qaytaraydılar".

5. Hekayə mistik bir eyhamla - taksi sürücüsünün görücü arvadının 10 sentyabrın səhəri "nəsə olacaq, yaman qorxuram" sözləri ilə bitir. Beləliklə, əsər Amerikaya dərs vermiş 11 sentyabr faciəsinin ərəfəsini əks etdirir, bu faciəni adi adamların təəccübünün yekunu kimi mənalandırır.

6. Hekayənin sosial-psixoloji, poetik- mənəvi gücü və aktuallığı bir də bundadır ki, o, 10 il sonrakı - bugünkü oxucuya amerikan imperializminin Misir, İraq kimi Şərq ölkələrində demokratiya adı altında çoxəsrlik islam mədəniyyətini amansızcasına dağıtdığını unutmamağa səsləyir.

7. Nəhayət, "10 sentyabr"ın gücü onun saf realizmindədir. O, XXI əsr Azərbaycan ədəbiyyatının ilk uğurlu realist hekayələrindən biridir.

Rəşad Məcid istiqlal dövrünün ziyalısı, istedadlı jurnalist, səriştəli publisist və tənqidçidir. Bəsti Əlibəyli onun "Ağ qoç, qara qoç", "Nə yaxşı tapdım özümü", "Uğura aparan yol" kimi məqalələrini xatırladır, fikrimizcə, Rəşadın tənqidinə xas başlıca keyfiyyəti düzgün təyin edir: "Ədəbi-tənqidi yazılarında nəzəriyyəçiliyə aludə olmadan mətnin öz içindən çıxış etməsi, məqalə və müsahibələrindəki tutumlu informasiya yükü də onun bu müstəvidə sanbalını artıran amillərdəndir". Əslində, müasir ədəbi tənqidin ən zəif metodoloji qüsuru müəyyən nəzəriyyələrə güvənməsi, mətnin içinə girə bilməməsidir. Rəşadın tənqidi bu mənada da özəlliyini saxlaya, orijinal təsir bağışlaya bilir.

Və nəhayət, professor Rəşad Məcid Ü.Hacıbəyli, Mirzə Cəlil, N.Nərimanov, Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu, Şahtaxtlı kimi milli korifeylərimizin ənənələrini yeni dövrdə özünəməxsus səriştə və cəsarətlə davam etdirən usta publisistdir. Publisistika zəmanənin ən müxtəlif suallarına cavab verən, çevik ədəbi janrdır. Zövqlü ədəbi dil, cəsarətli fikir, tarixilik duyğusu, vətəndaş, ziyalı yanğısı R.Məcidin publisist yazılarını səciyyələndirən, onların ictimai təsir gücünü artıran, müəllifinə nüfuz qazandıran peşəkarlıq xüsusiyyətləridir.

Tarixi keçmişimizə böyük ehtiram bəsləyən, yaşadığı dövrün mənəvi tarixinin yazılmasında öz qəlbi və zəkası ilə fəal iştirak edən, Vətənin gələcəyi ilə bağlı qayğılarla yaşayan Rəşad Məcid müstəqil Azərbaycanın yetirdiyi görkəmli fikir adamlarından biridir.

Nizaməddin ŞƏMSIZADƏ,

Respublika Dövlət mükafatı laureatı, filologiya elmləri doktoru, professor

Ədalət.-2014.-9 avqust.-S.6.