TƏZƏLƏNƏN KÖHNƏ DƏRDİM

Bir kitab barədə düşüncələrim

Adətən yeni kitablar barəsində fikirlərimi oxucularla bölüşməyə hazırlaşanda öz içimə çəkilirəm. Nə yazacağımı, necə yazacağımı iç dünyamın süzgəcindən keçirib sonda qərar verirəm. Bu dəfə də belə etdim. Amma...

Açığını deyəcəm, kitabı mənə təqdim edən çox hörmətli söz adamlarından biri sözarası vurğuladı ki, oxuyun, xoşunuza gəlsə, fikirlərinizi mətbuata çıxararsınız. Bu günə qədər həmin o dəyərli söz adamından belə bir fikir eşitməmişdim. Yəni o heç vaxt nəyisə yazmağı, qeyd etməyi dilə gətirməyib. Bu məsələni mənim öz ixtiyarıma buraxıbdı. Ona görə də kitabı iş otağıma gətirdiyim andan onu vərəqləməyə, gözdən keçirməyə başladım. Bir də gördümi ki, artıq o yazıların içərisindəyəm. Çünki, bu köhnə dərd idi. Zaman yeni olsa da, illər dəyişsə də, həmin o köhnə dərd mənə o qədər hopub ki, onun bir işartısı, onun bir ilməsi gözümə dəyən kimi, yenidən məni öz qoynuna çəkib aparır. Bax, bu kitabdakı bütün sözlər, cümlələr, xüsusilə şəkillər həmin o dərdin həm ifadəsi idi, həm də təqdimatı. Mən də təzələnən köhnə dərdimin içində qovrula-qovrula, o anları yenidən yaşaya-yaşaya bu kitabı oxuyub başa çatdım. Sonra qatlayıb bir kənara qoydum və növbəti günün axırında da kitabı özümlə birlikdə evə apardım. Onu kitabı rəfinə qoymaq üçün evin xanımına verəndə üzümə baxdı və mən onun baxışlarından həmişə dediyi sözü yenə oxudum:

- Özünə yazığın gəlsin, şəhidlərlə, Xocalıyla, Qarabağla bağlı bu qədər dərdli kitabları oxuyub ürəyini üzmə.

Bəli, mən özüm də həmişə dərddən, kədərdən yazanda çalışmışam ki, oxucunu ağlatmayım, oxucunu düşündürüm... onu qələbəyə kökləyim, qələbəyə səsləyim. Bax, bu kitabda da mənim istədiklərim, yəni tərəfdarı olduğum məqam üstünlük təşkil edir. Burda da oxucu bilavasitə dərdi yaşayıb onun içində itib-batmır. Əksinə, həmin o hadisə ilə, dərdlə birlikdə özü də böyüyür, özü də vuruşur və sonda özü də qalib olur. Dediklərimi kitabda toplanmış bütün hekayələrdə çılpaqlığı ilə görmək olar. Xüsusilə bu kitabın şah damarı olan Qarabağ, müharibə, işğal, insan amili və nəhayət, həmin o insanın torpaq sevgisi digər yanakı məqamları da o qədər cilalayıb ki, oxucu artıq sanki bir-birinin davamı olan hekayələri oxumaqdan yorulmur. Əksinə hekayədən hekayəyə keçidikcə, qəhrəmanlar dəyişsə də, hadisənin məğzi yenilənsə də, amma məqsəd, yəni qələbə inamı bitmir, əksinə daha da alovlanır. Şəxsən mən bir oxucu kimi kitabdakı səhifələri çevirdikcə dəyişən qəhrəmanların həyat devizində qələbəni görürəm. Elə bilirəm ki, növbəti hekayənin qəhrəmanı Azərbaycan bayrağını Şuşaya sancacaq...

Bəli, bütün bu düşüncələrim müəyyən qədər pafoslu, emosional görünsə də, amma sırf gerçəklik və bu gerçəkliyi bütün söz adamları özləri üçün həyat kredosuna çevirirlər. Elə barəsində söhbət açdığım kitabın müəllifi Salatın Əhmədli də məhz həmin prinsiplərə digər əsərlərində də sadiq olub və bu kitabında da o sadiqliyi daha da qabardıb. Kitabdakı "Saçlarını niyə kəsdirmisən?.." adlı hekayə ilk baxışdan bir məişət probleminə, bir az da açıq ifadə etsəm, hansısa sevən və sevilən tərəfin öz aralarında müzakirə eldə biləcək məsələsinə sanki həsr olunub. Ancaq hekayəni oxuduqca bu gün həsrətini çəkdiyimiz Kəlbəcərin xoşbəxt günləri ilə yanaşı, didərgin həyatı da göz önündə canlanır. Orta məktəb şagirdi olan Yusifin bir pıçıltısı, sevdiyi qızın saçlarına vurğunluğunu ifadə edən "heç vaxt saçlarını kəsdirmə" deyərək ayrılıb getməsi və bu ayrılığın da ən uca mərtəbə olan şəhidliyə istiqamətlənməsi son dərəcə kövrək və həyatdan gələn bir gerçəklik təsiri yaşadır insanda. Təsəvvür edin ki, Yusifin göstərdiyi qəhrəmanlıqlar, sonda şəhid olması və yalnız şəhidliyin bir anında imkan tapıb başlarını dizi üstünə almış həkim vasitəsilə ismarıc göndərməsi duyğulu insanda nə qədər daxili bir gərginlik, daxili bir sızıltı yaşadır. Özü də müəllif bunu elə məharətlə işləyir ki, yalnız həmin o son anda, Yusif həmin o ismarıcı edəndə bilir ki, başını qucağına almış həkim onun tanıdığı Şəfiqənin həyat yoldaşıdı və onun "saçlarını heç vaxt kəsmə" sevgilisi də Şəfiqənin rəfiqəsidi. Yalnız müəyyən zaman keçəndən sonra Şəfiqə Yusifin son pıçıltısını ona çatdıra bilir, təbii ki, həyat yoldaşından eşidəndən sonra. Bu qəhrəmanlıq həm də Yusifin adını daşıyan bir uşağın dilində də ayrı bir xətlə oxucuya yenidən çatdırılır. Məhz sinifdə şəhidlərdən söhbət düşəndə Yusif adlı məktəbli onun anasını və digər insanları əsirlikdən xilas edən Yusifin qəhrəmanlığından danışır və vurğulayır ki, həmin qəhrəmana görə, anam mən dünyaya gələndə adımı Yusif qoyub.

Bir sevginin işartısı olan bir cümlə bir qəhrəmanın ayrı-ayrı tərəflərdən təqdimatını oxucu üçün sərgiləyir. Bu da həm obrazı tam bitkin halda ortaya qoymaq məharətidi, həm də oxucunu yormadan, əlavə hisslərlə, duyğularla yükləməndən birbaşa qəhrəmanla baş-başa qoymaq bacarığıdı.

Mən Salatın xanımın bu kitabdakı "Zirzəmidə qazılan məzar", "İnildəyən torpaq", "Gül öpüşü", "Təndir yarası", "Körpə səsi, ana nəfəsi", "Bir çanaq un" və digər bir-birindən maraqnlı süjetlərə malik hekayələrin hər birində qəhrəman obrazlarına xüsusi sevginin şahidi oldum. Bu kitabın üzərində müəllif adı olmasa da, oxucu onu oxuyarkən ilk öncə yazarın məhz azərbaycanlı olduğuna, torpaq itkisini, şəhid acısını yaşayan millətə məxsusluğuna şübhəsiz inanacağına əminəm. Çünki əvvəldə də xatırlatdığım kimi, bütün hekayələrin arxa planında, yəni müəllifin durduğu yerdə bir Azərbaycan sevgisi dayanıb. Bax, bu da kitaba marağı, əsərləri oxumağa həvəsi daha da artırır.

Mən bu kitabda "Başdaşı əhvalatı" adlı hekayə üzərində ayrıca dayanmaq istəyirəm. Çünki həmin hekayə bir bitkin əsər kimi müxtəlif zamanları öz daxilində qarşılaşdırır. Burada həm sovet dönəmi var, həm işğal var, həm də uzaq bir tarix. Həmin dönəmləri üzə çıxaran erməni obrazıdı. Yəni şuşalı Sabirin uşaqlıqdan tanıdığı, bir məhəllədə böyüdüyü Arsaq əsərin birinci hissəsində necə deyərlər, normal, bütün keyfiyyətləri yerində olan bir insan kimi təqdim olunub. Əslində Dağlıq Qarabağda yaşayan hər kəs, o cümlədən mən də ermənilərin sifətlərini zaman-zaman görmüşük və ağlımıza gəlməyib ki, bu sifətlərin arxa qatları da var. Müəllif də bunu məhz həmin prizmadan olduğu kimi təqdim edir. "Erməni canıyananlığı, "erməni qonaqpərvərliyi" hekayənin əvvəlində o dövrü yaşayanlar üçün tanış bir mənzərədi. İkinci məqamda erməni qonaqpərvərliyi, erməni yarınmağı da ortaya gəlir. Burada artıq Arsaq öz məktəb yoldaşına iş təklif edir, atasının başdaşını Yerevana aparmaq, əvəzində yaxşı pul qazanmaq şəraiti yaradır. Bax, bu hadisənin Yerevan məqamında erməninin iç üzünün qatı açılır. Sən demə, əslində bu başdaşı deyil, xüsusi hazırlanmış bir qəlibdi. Onun içərisi qızılla, qaş-daşla, zinət əşyaları ilə doludu və sərxoş erməni bu varidatın Azərbaycandan talan edildiyini dilə gətirir. Nəhayət, Şuşanın işğalı və dünənki yaltaq erməninin Sabirə tuşlanan silahı...

Bəli, mən bu əsərlərin hər biri haqqında ayrı-ayrılıqda daha ətraflı fikir söyləyə bilərdim. Ancaq ədəbiyyatşünas olmadığım üçün bu fikrimdən ayrılaraq mənə doğma olan dərdlərdən bəhs edən bu kitabı araya-ərsəyə gətirən müəllifə təşəkkürümü bildirirəm. Və düşünürəm ki, bu cür hekayələr yaddaşımız üçün, bizim intiqam, qələbə hissimizin alovlanması üçün çox vacibdi.

P.S. Bir fikri də vurğulamalıyam. O da kitabın adı ilə bağlıdı. Mən bir oxucu kimi, kitabın adıyla onun əhatə etdiyi dünyanın arasında uyğunsuzluq görürdüm. Çox istərdim ki, müəllif bu kitabı "Ata fəryadı" və yaxud da "Gül öpüşü" adı ilə oxucuya təqdim edəydi.

Ədalət.-2014.-9 dekabr.-S.6.