TƏNQİDÇİ
ÖMRÜ
Həyatını ədəbi tənqidə həsr edənlərin başı həmişə qovğada olur. Siz mənə bir tənqidçi nişan verin ki, o, örünü xoşbəxtlik və səadət içində keçirib. Deyə bilməzsiniz. "Tənqidimizin vicdanı" (Səməd Vurğun) adlandırılan Məmməd Arif əllinci illərin əvvəllərində haqsız hücumlara məruz qaldı, mütəfəkkir alim Heydər Hüseynov haqqında qərəzli söz demədiyi üçün acı töhmətlərə "layiq görüldü". Mikayıl Rəfilinin ölümünə az qalmış "Kirpi"də karikaturası getmişdi. Cəfər Cəfərov,Yaşar Qarayev, Qulu Xəlilov ağır xəstəlikdən əziyyət çəkə-çəkə dünyalarını dəyişdilər. Aydın Məmmədov maşın qəzasının qurbanı oldu. Bunlar bir yana, əksər hallarda ədəbiyyatın kəm-kəsirini, süstlüyünü də tənqidçilərin boynuna yıxırlar. Ömrünü-gününü ədəbi tənqidə həsr edən bir söz adamı kimi mənim də həyatımda belə acılıqlar az olmayıb. Lap bu yaxınlarda dimdiyindən sarılıq getməmiş bir cavan "Kulis"də bütün kinini, qəzəbini üzərimə yıxdı.
Mən əziz dostum, yetmişinci illərin sonlarından ünsiyyətdə olduğum professor, Respublika Dövlət Mükafatı laureatı Nizaməddin Şəmsizadənin həyatında da belə qara nöqtələri izləmişəm. Demirəm ki, bizim tənqidi yazılarımızda səhvlər, hətta yanlışlıqlar yoxdur, amma kəmfürsətlərin "tənqid" oxları yazdıqlarımıza deyil, özümüzə, şəxsiyyətimizə tuşlanır. Özü də ədəbiyyatın sərrafları yox, ucuz şöhrət naminə məşhur olmaq istəyənlər tərəfindən. Bizim nəsildən olan Aydın Məmmədov da, Kamil Vəli də, Nadir Cabbarlı da, Nizaməddin Şəmsizadə də bu cür naşılar tərəfindən "döyülmüşük". "Döyülmüşük", amma yaxşı ki, yolumuza davam etmişik.
Nizaməddin Şəmsizadənin altmış yaşı tamam olur. Və bu yazıda mən onun 35 ildən artıq ədəbi-tənqidi fəaliyyətini bütünlüklə dəyərləndirmək, onu bir alim və tənqidçi kimi təriflər selinə qərq etmək fikrində deyiləm. Onu da gizlətmirəm, demirəm ki, bizim dostluğumuz və ünsiyyətimiz bu vaxtacan heç bir zədə almayıb. Yox, bu illər ərzində aramızda incikliklər də olub, bir-birimizi açıq şəkildə tənqid də eləmişik. Amma bunlar müvəqqəti, keçəri olub, yenə üz-üzə gəlib salamlaşmışıq, əl-ələ vermişik, çörək kəsmişik.
Əziz dostuma bu yazıda bir neçə xatırlamam var.
1. Sənin Ədəbiyyat İnstitutuna gəlişini
yaxşı xatırlayıram. Onda sən indiki kimi kök, dolu
deyildin. Mən aspirant idim, sən kiçik elmi
işçi. Tənqidimizin korifeyi
Yaşar Qarayevin şöbəsində otururduq. Yaşca
səndən altı-yeddi il böyük
idim, amma həmyaşıdlar kimi deyirdik-gülürdük,
zarafatlaşırdıq. Hərdən mənə
"ustad" da deyirdin. Dostluğumuz da o
vaxtdan başlandı. Qubanın İspik kəndində
toyun oldu, getdik, iştirak etdik. İspikin təmiz
havası məndə belə bir təəssürat oyatdı
ki, bu gözəlliklər, təbiətin bu səfalı mənzərəsi
naqis adam yetirməz. O toydan otuz beş il keçib. İndi
üç yetkin qızın, bir oğlun var. Hamısı ailə
qurub. Səhv eləmirəmsə, dörd ya beş oğul, bir qız nəvən var və
eşitdiyimə görə, hamıdan çox o qız nəvəni
istəyirsən. Bir sözlə, ətrafında, "məmləkətində"
beş balaca nizaməddinlər
fırlanır və onlardan hansının böyük Nizaməddinin
yolunu davam etdirəcəyini Allah qoysa görəcəyik. Böyük qızın Fidan artıq filologiya
üzrə fəlsəfə doktorudur, mənim rəhbərlik
etdiyim Ədəbi tənqid şöbəsinin (Ədəbiyyat
İnstitutu) əməkdaşıdır. Başqa
bir qızın İTV-də çalışır.
2. Sən
gözəl natiqsən. Dəfələrlə
sənin aparıcı olduğun tədbirlərdə, ədəbi
məclislərdə göstərdiyin məharətin
şahidi olmuşam. Natiqlik tamadalıq
deyil, mən deyərdim, şəxsən ədəbiyyatçıya,
söz adamına lazım olan ən gözəl keyfiyyətdir.
Yalnız ədəbiyyat haqqında bilgilərlə
kifayətlənmək, məlumatlı olmaq azdır, gərək
bildiklərini səlis və rəvan şəkildə
çatdırmağı bacarasan. Yox, artistlik
eləməyəsən, fikrini, duyğu və
düşüncələrini məntiqi ardıcıllıqla
auditoriyaya çatdırasan. Sən bunu
çox gözəl bacarırsan. Çünki
hazır, illər boyu beyninə, ağıl mərkəzinə
yüklədiyin ehtiyat fondu yetərincədir.
3. Sənin
bir pedaqoq kimi uzun illər İncəsənət Universitetində
fəaliyyətin də həyatının ayrılmaz bir
parçasıdır. Biz hər ikimiz BDU-nun filologiya fakültəsini
bitirmişik və bizə dərs deyən müəllimlərin
(Mir Cəlalın, Muxtar Hüseynzadənin, Səlim Cəfərovun,
Bəxtiyar Vahabzadənin, Tofiq Hacıyevin, Əkbər
Ağayevin, Firidun Hüseynovun) pedaqoji ustalıqlarının
şahidi olmuşuq. Mən yalnız üç il kənddə müəllim işlədim, illər
keçəndən sonra bir il Xarici Dillər Universitetində
özümü sınadım, amma davam etmədim. Səbrim, qərarım çatmadı. Amma sən bu yolda illərdir təcrübə
qazanmısan. Ali məktəb müəllimliyi
sənin həyatında özünü təsdiq etmənin
bir nümunəsi olub. Ədəbiyyat
tarixini, Ədəbiyyat Nəzəriyyəsini, Dünya Ədəbiyyatını
tədris eləmək, özü də tələbələrin
gözlədiyi və sevdiyi müəllim olmaq asan məsələ
deyil. Təsadüfən, ömrümdə
yalnız bircə kərə sənin leksiyana oturub qulaq
asmışam və nə gizlədim, auditoriyadan
çıxanda özümü tələbə kimi hiss
etmişəm. Yorulmayasan, Nizaməddin müəllim! Fəxr elə ki, Azərbaycanda səni sevən
neçə keçmiş tələbən var və
onların əksəriyyəti indi məşhur sənət
adamlarıdır.
4. Kafedra
müdiri işləmisən İncəsənət
Universitetində. Şöbə müdiri
işləmisən Ədəbiyyat İnstitutunda. Nə üçün, niyə kafedra müdirliyindən
çıxarıldın, nə üçün, niyə
şöbə müdirliyi səsverməsində uduzdun, bu məsələyə
münasibətimi bildirməyəcəyəm. Həyatda qalib də gəlmək olar, uduzmaq da.
Amma hiss eləyirəm ki, sınmamısan. Vəzifə
idi, gəldi və getdi, amma Şəmsizadə qüruru
yaşayır axı. Yenə bəzi
dövlət tədbirlərində, ədəbi məclislərdə
Şəmsizadə öndə görünür. Darıxma, Allah bizə ta əzəldən bir əbədi
vəzifə verib; İNSANLIQ.
5.
Tanınmış ədəbiyyatşünas Şamil Vəliyev
(Körpülü) sənin əlli yaşın
olanda-2004-cü ildə "Azərbaycanşünas alim"
adlı bir monoqrafiya çap elətdirib. O monoqrafiyada sənin
bütün elmi-tənqidi fəaliyyətin əks olunub. Səndən yaşlı tənqidçilər-ədəbiyyatşünaslar
(Abbas Zamaqov, Kamal Talıbzadə, Yaşar Qarayev və b), həmçinin
yaşıdların və səndən yaşca cavanlar
haqqında gözəl fikirlər söyləyiblər. Səni istedadlı bir alim kimi dəyərləndiriblər.
Tənqid də ediblər səni. Bunlar təbiidir. Bir alim-tədqiqatçı
ömrünün ağlı-qaralı səhifələridir.
Ötən
on ildə də bu fəaliyyətin miqyası bir az da genişlənib. Mətbuatda
xeyli yazıların işıq üzü görüb. Ədəbi prosesdə fəal iştirak etmisən.
Mən səni ən əvvəl bir tənqidçi kimi
qiymətləndirmək istəyirəm. Belə bir kitabın da var:
"Tənqidin ədəbi prosesdə rolu". Mən ədəbi tənqidə həvəslənən,
tənqidçi olmaq istəyən cavanlara məsləhət
görərdim ki, o kitabı səhifə-səhifə
oxusunlar. Bilsinlər ki, tənqidin ədəbi prosesdə
rolu nədən ibarətdir və izləsinlər ötən
əlli-altmış il ərzində Azərbaycan
ədəbi tənqidinin keçdiyi yolu. O kitabda ən
maraqlı fəsil mənim fikrimcə, "Tənqidçi
şəxsiyyəti və ədəbi proses"dir.
Yazırsan ki: "Tənqidçi şəxsiyyəti tənqid
yaradıcılığının başlıca şərtidir.
Ədəbi tənqidi əsərin əsas
obrazı tənqidçinin öz şəxsiyyətidir.
Ədəbi-bədii yaradıcılıq
formalarının heç birində müəllifin şəxsiyyəti
tənqiddə və lirikada olduğu qədər aydın
görünmür. Uğurlu tənqidi məqalələr
və lirika nümunələri üzərində
apardığımız müşahidələr belə qənaətə
gəlməyə əsas verir ki, tənqidçi "mən"i
də "lirik mən" qədər həlledici bədii-psixoloci
funksiyaya malikdir". Bəli, tənqidçi şəxsiyyəti
onun araya-ərsəyə gətirdiyi hər hansı yazıda
mütləq nəzərə çarpmalıdır, bizim
ünlü tənqidçilərimitz-Məmməd Arif, Məmməd
Cəfər, Mehdi Hüseyn, Cəfər Cəfərov, Kamal
Talıbzadə, Yaşar Qarayev, Bəkir Nəbiyev, Asif Əfəndiyev,
Elçin, Akif Hüseynli, Şamil Salmanov məhz bu cür
tanınmışlar. Təbii ki, təhlil etdikləri
əsərlərə obyektiv qiymət verməklə,
yazıçının yazdığı əsərinin bədii
məziyyətlərini elmi şəkildə
açıqlamaqla. Tənqidçinin
üslubu da seçilməlidir. Üslub
bir mənada, elə şəxsiyyətin ifadəsidir. Həmin
fəsildə sən Cəfər Cəfərovun, Kamal
Talıbzadənin, Yaşar Qarayevin, Elçinin ədəbi-tənqidi
fəaliyyətini izləyir, onların tənqidçi
manerası, üslubu və özünəməxsusluğu
haqqında söz açırsan. Mühakimələrin
əksəriyyəti dəqiqdir. Təbii
ki, mübahisə yaradan məqamlar da var. Hətta professional
nöqteyi-nəzərdən tam əsaslandırılmayan
fikirlərə də rast gəlmək olar. Amma bunları-bu fikir və mülahizələri nəzəri
cəhətdən hazırlıqlı, rus və dünya tənqidi
fikrinə bələd olan bir tənqidçi söyləyir.
Nəzəriyyədən söhbət
düşmüşkən...g Sənin 2012-ci ildə çap
etdirdiyin "Ədəbiyyat nəzəriyyəsi" dərsliyin
yaxşı bir nəzəriyyəçi kimi
tanınmağına da səbəb oldu. Bu kitab haqqında onu deyə
bilərəm ki, indiyə qədər yazılan "Ədəbiyyat
nəzəriyyəsi" və "Ədəbiyyatşünaslığın
əsasları" dərsliklərindən fərqli şəkildə
diqqəti cəlb edir. Doğrudan da, ehtiyac var
idi yeni tipli, yeni düşüncə tərzinə malik bir
"Ədəbiyyat nəzəriyyəsi" yaratmağa.
Sənin "Ədəbiyyat nəzəriyyəsi"
kitabın hansı məziyyətləri ilə seçilir?
İlk növbədə, dərsliyin mənzərəsi,
təqdim olunan materiallar genişliyilə maraq doğurur.
On bölmə və hər bölmə ədəbiyyat
nəzəriyyəsinin mühüm bir problemini əhatə edir.
Dərsliyin müasirliyi, ilk növbədə, məlum
problemlərə, daha doğrusu, mövzulara yeni
düşüncə tərzi ilə yanaşılmasında
özünü göstərir. Nəzərə almaq
lazımdır ki, ədəbiyyat nəzəriyyəsi dərsliyi
öz oxucu auditoriyasının genişliyinə görə
seçilir: müəllimlər, tələbələr,
professional oxucular və s. Buna görə, sən mümkün
qədər hamının başa düşəcəyi bir tərzdə
oxucularınla ünsiyyət qurmağa
çalışmısan. Bu ünsiyyət, təbii
ki, sənin nə dərəcədə məlumatlı
olmağınla, tədqiq etdiyin predmeti hansı səviyyədə
oxucuya mənimsətməyinlə bağlıdır və
bunu bacarmısan. Daha qırx ilin tənqidçi-ədəbiyyatşünası
necə olmalıydı ki? Dünya elmi-nəzəri fikri
ilə tanış olmadan ədəbiyyat nəzəriyyəsinin
hər hansı problemini izah etmək çətin olardı. Həmin dərslikdə "Bədii əsərin
arxitektonikası", "Bədii əsərin dili və
üslub" bölmələri mükəmməlliyilə
seçilir. Hər bir bədii əsəri
bütöv, mürəkkəb poetik sistem hesab edirsən, bu
sistemin mərkəzində, onun bütün fikri-bədii
komponentlərini birləşdirən qüvvə kimi sənətkar
şəxsiyyətinin dayandığını göstərirsən.
Çünki əsər sənətkar qəlbindən
qidalanır. Bədii əsər
yaradıcılıq prosesinin məhsuludur.
Yaradıcılıq prosesində bədii əsərin strukturunda mövqeyinə, daşıdığı estetik yükə və bədii tutumuna görə obraz da mühüm əhəmiyyət kəsb edir və sən bu məsələni də elmi cəhətdən düzgün izah etmisən. Milli xarakter haqqındakı anlayışların da dəqiqdir: "Milli xarakter milli mənəviyyatın ən yüksək zirvəsidir". Digər bölmələrdə də sənin nəzəriyyəçi bilgilərin dəqiqliyi ilə seçilir. Ümumən, bu dərsliyi nümunəvi hesab etmək olar.
Ammagəziz dost, mənim fikrimcə, sən bu dərsliyin daha mükəmməl nəşrini hazırlamaq barədə düşünməlisən. Orada bəzi qüsurlar nəzərə çarpır və bu kitaba həsr etdiyim resenziyada ("Azərbaycan" jurnalı, 2013, № 1) bunları göstərmişəm. Xüsusilə sitatlar həddindən artıq çoxdur. Bəzən nəzəriyyəçi kimi yox, bəlağətli şair pozasında görünürsən, "şairanə təfəkkürün" üstün gəlir. Yaxud, elə məsələ var ki, bir neçə cümlə ilə onu bitirirsən, halbuki, o, daha əhəmiyyətli idi və s. Təbii ki, bunları aradan qaldırmaq sənin üçün çətin olmaz.
"Şair təfəkkürü" dedim. Əziz dost, sən şeir də yazırsan, öz hisslərini gizlədə bilmirsən və bunları nəzm şəklində oxucuya çatdırmaq istəyirsən. Nə deyim? Mən də vaxtilə, 28 yaşına qədər şeir yazırdım, amma sonra hiss elədim ki, Füzulinin bircə beytini, Əli Kərimin bircə şeirini yaza bilməyəcəyəm, əl çəkdim. Amma sənə məsləhət görmürəm şeirdən əl çəkəsən.. İnsan öz içindəki hissləri boğmamalıdır. Yaz, qardaş!
Sənin onlarla məqalələrin haqqında da ayrıca danışa bilərəm. Sən tənqidin resenziya janrında bir sıra maraqlı nümunələr yaratmısan. Məsələn, gözəl şairimiz Çingiz Əlioğlunun kitabına yazdığın bir resenziya bu janrda son otuz ildə meydana gələn beş-altı gözəl nümunədən biridir. Bir resenziya ilə bir şairi kəşf eləmək deyərlər buna.
Əziz dost! Sən "Tənqidin ədəbi prosesdə rolu" kitabının sonunda üzünü oxucuya tutub deyirsən: "Bu kitab bitmir. Çünki həyat tükənmir, ədəbiyyat tamamlanmır. Hər gün körpə uşaq doğulduğu kimi yeni əsərlər də yaranır. O uşaqlar həmin əsərləri oxuyacaq. Yeni əsərlər həmin oxucular üçün yazılır. Bir sözlə, tənqidin ədəbi prosesdə rolu davam edir. Həyat varsa, ədəbiyyat və oxucu da olacaq".
Belə bir nikbinliyə ancaq sevinmək olar.
Elə isə, yolun daha uğurlu olsun.
Ədalət.-2014.-19
dekabr.-S.7.