UCALIĞA, KAMİLLİYƏ ÇAĞIRIŞ

və ya XATİRƏ BİTƏNDİ ÜRƏKLƏ ƏKSƏN

Müsahibim Naxçıvan Dövlət Universitetinin iqtisadiyyat kafedrasının dosenti Akif Mədətovdur.

- Akif müəllim, müasir Azərbaycan poeziyasının qüdrətli nümayəndəsi Məmməd Arazın 80 illik yubileyi əslində Azərbaycan poeziyasının yubileyidir. Klassik və müasir poeziyamızın yaxşı ənənələrinə söykənən Məmməd Araz 1500 illik poeziyamıza təzə nəfəs gətirdi. Azərbaycanın Xalq şairi Məmməd Arazın yaradıcılığı, istedadı, şəxsiyyəti, müasir poeziyamızda mövqeyi xalqımız tərəfindən sevilir və dərin məhəbbət hissilə təbliğ olunur. Bu həqiqətdir ki, şairlərimiz və poeziya həvəskarları şairin ünvanına yüzlərlə nəzirə-şeir yazıblar. Cəsarətlə demək olar ki, istər Azərbaycan ədəbiyyatında, istərsə də dünya ədəbiyyatında bu xoşbəxtlik heç bir şairə nəsib olmayıbdır. Tale elə gətirib ki, siz belə bir şairlə 50 ildən artıq müddət ərzində dostluq etmisiniz, bu dostluq təsadüfdən doğdu, yoxsa zərurətdən?

- Bir sıra böyük zərurətlər elə təsadüfdən, təsadüflər isə zərurətdən doğur. Mən özümü dərk etdiyim orta məktəb illərindən ədəbiyyatı, xüsusən də poeziyanı varlığım qədər sevmiş, ömrümün, həyatımın ayrılmaz hissəsi hesab etmişəm. Mənim qəlbimin dərinliklərində həm dünya, həm də Azərbaycan poeziyasının klassikləri, müasir poeziyamızı təmsil edən şairlər, xüsusilə Məmməd Araz özünəməxsus yer tutur. Azərbaycan Dövlət Universitetində təhsil aldığım keçən əsrin 60-cı illərinin əvvəllərində Məmməd Arazın 1959-cu ildə nəşr edilmiş "Sevgi nəğməsi" kitabını demək olar ki, başdan axıra qədər əzbər bilirdim. Belə bir vaxtda şair Moskvada Ali ədəbiyyat kursunda təhsilini başa vurub Bakıya gəldiyi vaxt, yəni mən universitetin Geoloji coğrafiya fakültəsinin II kursunda oxuduğum zaman zərurətə keçidin təməlini qoyan təsadüf baş verdi. 1962-ci ilin oktyabrın ortalarında Bakı şəhərinin mərkəzində yerləşən və hər istirahət günü mənim seminarlara hazırlaşdığım Lenin adına Mərkəzi şəhər kitabxanasının oxu zalında şairlər Məmməd Araz, Tofiq Bayram və Söhrab Tahirlə görüş keçirildi. Həmin vaxt mənimlə eyni stolun arxasında həmyerlimiz universitetin ədəbiyyat fakültəsinin III kurs tələbəsi (dünyasını dəyişmiş, buna görə də adını çəkmirəm) bir qız əyləşmişdi. Görüş sona çatanda mən ona dedim ki, buyurun çıxış edin. O isə mənə hirslə cavab verdi ki, mən niyə çıxış edirəm, buyurun, özünüz çıxış edin. Onsuz da mən çıxış etmək istəyirdim. O qızın bir az təkəbbürlü, bir az da əsəbi və hirsli baxışlarından sonra aparıcı Söhrab Tahirə müraciət edib çıxış etmək istədiyimi bildirdim. O isə mehriban baxışlarla buyurun, cavan oğlan, çıxış edin, dedi. Mən çıxışımı Məmməd Araz poeziyasını təhlil etmək üstündə qurdum, Məmməd Arazın yaradıcılığını müasir şairlərin yaradıcılığı ilə müqayisə etdim. Göstərdim ki, Söhrab Tahir "Göy göl" şeirində yazır:

Gözümdə bir gilə yaş gətirmişəm

Urmiya gölündən yadigar sənə.

Qeyd etdim ki, bu şeirdə bizi Urmiya sahilində boya-başa çatan, Göy gölə Urmiya gölündən bir gilə "yaş gətirən", Vətən həsrətilə alışıb-yanan şairin ürək döyüntülərini eşidirik. Məmməd Arazın "Göy göl" şeirində isə Ana Vətənin təbii gözəlliklərini, dilbər guşələrini poetik dillə tərənnüm edən, bununla bərabər böyük qürur və iftixar hissi keçirən istedadlı şairimizin Göy göl haqqında pıçıltılarını eşidirik:

Bir səhər gördüm ki, burulub yatıb,

Kəpəzin döşündə durulub yatıb.

Qovulan ceyran tək yorulub yatıb.

Daş atdım diksinib oyandı Göy göl.

Digər şeir nümunələrinin təhlili, aparılan paralellər, şairin poetik tapıntılarının izahı şairlərin və oxu zalında əyləşənlərin alqışına səbəb oldu. Görüş başa çatdıqdan sonra Məmməd Araz mənə yaxınlaşdı, gəl tanış olaq dedi. Mən isə böyük məmnuniyyətlə, şair, mən sizinlə fəxr edirəm, bu anlar mənim üçün ilahi anlardı, kövrəldim, gözlərimdən yaş gilələndi. Şairi qucaqladım. Yəqin ki, ədəbiyyat fakültəsində təhsil alırsınız? Xeyr, şair, Azərbaycan Dövlət Universitetinin Geoloji coğrafiya fakültəsinin ikinci kursunda oxuyuram. Həmin gün şair məni evinə dəvət etdi. Özü tez getdi. Söhrab Tahiri çağırıb Akiflə axşam bizə gəlin, mənim Gürcüstandan qonaqlarım gəlib, gedirəm.

Söhrab Tahirlə axşam 7-8 radələrində Məmməd Arazgilə getdik və Gülxanım müəllimənin hazırladığı plovdan doyunca yedik. Həmin vaxtdan 50 ildən artıq zaman keçir. İllər qaldı uca dağlar arxasında, gənclik qocalıqla əvəz olundu. Şair dünyasını dəyişdi, mən isə ömrün qürub çağını yaşayıram, ya qismət, nə bilim.

- Akif müəllim, Məmməd Araz ədəbiyyatımızda Vətənin ağrı-acılarından yana-yana söhbət açan, ürəyinin başında paralanmış Azərbaycanın bütövlük heykəlini ucaldan vətənpərvər şair kimi tanınır, hətta şairin şeirindən iki misra dillər əzbəri olub.

Vətən mənə oğul desə nə dərdim,

Mamır olub qayasında bitərdim.

Elə deyilmi? Bu məsələyə bir az geniş yanaşaq. Şairin onlarla şeirini göstərmək olar ki, bu şeirlərdəki tərənnüm boş pafos, söz yığını deyil, Vətənin Vətən dilində, vətəndaş dilində tərənnümüdür. Şairin şeirlərində vətənin taleyinə biganə qalmayan bir şairin ürək göynərtiləri var.

- Onu deyim ki, Məmməd Araz poeziyasının qanını-canını Vətən torpağının gözəllikləri, onun müstəqilliyinin qorunub saxlanması, dahi oğullarının Vətən qarşısındakı xidmətləri, Vətənin tarixi, taleyinə qara hərflərlə yazılan hadisələr öz əksini geniş tapıb. Vətənpərvərliklə əlaqədar şairin başdaşına həkk olunmuş aşağıdakı misraları xatırlatmaq istəyirəm:

Gülüm, bir də görüşünə yubansam,

Adımı tut, harda dağlar dumansa.

Gözünü sıx, hansı daşda su yansa,

O daş altda Məmməd Araz yaşayır.

Ermənistanla müharibənin qızğın çağında heç bir şairin demədiyini Məmməd Araz dedi. Pıçıltıyla yox, Məmməd Araz hayqırdı, Məmməd Araz harayı ərşə dayandı:

Varım, yoxum, səninləyəm,

Azım, çoxum, səninləyəm,

Şirin yuxum, səninləyəm.

Yıxın məni söz atından,

Atın məni tank altına.

Əzin məni xıncım-xıncım.

Didin məni didim-didim,

Atın məni tank altına!

Qundaqdakı bir körpəni

Xilas edim.

Səninləyəm, haqq-ədalət, səninləyəm,

Milli qürur, milli qeyrət, səninləyəm.

- "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetinin 1968-ci il 2 mart tarixli nömrəsində dərc edilən "Qəribə mülahizələr" məqaləsində professor Ş.Salmanov qeyd edirdi ki, Məmməd Arazın "Səməd Vurğunla söhbət" şeirindən belə qənaətə gəlinir ki, guya Səməd Vurğundan sonra poeziyamızda yaşlı şair və yazıçılar öz vəzifəsini layiqincə yerinə yetirmir. Poeziyamızda ağsaqqallar səxavəti hiss olunmur və s. Professor Ş,Salmanov yazmışdı: "Biz Səməd Vurğunun xatirəsinə, onun böyük poeziyasının gözəlliyinə hörmət hissi ilə yanaşırıq, lakin bu hörmət hissi bizə haqq vermir ki, Məmməd Arazın aşağıdakı misraları ilə razılaşaq:

Səndən sonra

Görüşlərin hərarəti sənsizləşib

Kürsülərin cəsarəti sənsizləşib.

Ağsaqqallar səxavəti sənsizləşib".

Bu məqalə işıq üzü görər-görməz şairlər, yazıçılar və hətta adi vətəndaşlar, Azərbaycan KP MK və Yazıçılar İttifaqına, "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetinin redaksiyasına yazılar göndərdilər. O yazılardan birini - Şəmşad Rzanın ""Qəribə mülahizələr" müəllifinin qəribə mülahizələri" məqaləsini göstərmək olar. Ş.Rza yazırdı: "Ş.Salmanovun bu yazısını oxuduqdan sonra belə qərara gəlirəm ki, bu sətirlər qayğıdan, insana hörmətdən daha çox fərdiyyəçilik və qeyri-adi böhtanlardan ibarətdir. Tənqidçi düşünməlidir ki, həqiqət hər şeydən irəlidir. Xalqdan yazılan şeirlərdəki obrazları ədalətli xarakterizə etməyib, ona uydurma fərziyyələr donu geydirdikdə, oxucu onun özünə xas olmayan xarici təsirin qüvvəsini hiss edir".

- Akif müəllim, Məmməd Araz qədim diyarımıza bağlı şair olub. Onun Naxçıvanla bağlı gözəl şeirləri, mahnıları var. Şairin 60 illik yubileyinin Naxçıvanda keçirilməsinin hər ikimiz iştirakçısı olmuşuq. O günləri necə xatırlayırsınız?

- 1993-cü ilin oktyabrında Naxçıvan Dövlət Dram Teatrında keçirilən yubiley gecəsində şairlə görüşə xas olan ənənə davam edirdi: zal dolu, ayaq üstə adamlar çox, hətta çöldə şairi intizarla gözləyən adamlar da var idi. Gecədə Ulu Öndər Heydər Əliyevin Məmməd Araza ünvanladığı teleqram oxundu. Çıxışlar, təriflər, təbriklər... Hər şey çox yaxşı təşkil olunmuşdu.

Bunu qeyd etmək mən tərəfdən bəlkə də qeyri-təvazökarlıq kimi qiymətləndirilə bilər. Amma bu tarixdir, tarixə isə şair demişkən, "yalan barmağı" dəyməməlidir. Həmin yubiley günlərində Məmməd Araz, həyat yoldaşı Gülxanım müəllimə, nəvəsi Toğrul bizim evdə, Söhrab Tahir, Budaq Budaqov, Mikayıl Mirzə, Vaqif Yusifli və başqaları qonaq evində qalırdılar.

Gülxanım müəllimə Məmməd Arazın Təbrizə getməsi arzusunu mənə bildirdi, mən bu arzunu o vaxt Nazirlər Kabinetinin xarici əlaqələr üzrə müavini, indi isə Naxçıvan MR Ali Məclisinin sədri cənab Vasif Talıbova çatdırdım. Vasif müəllimin böyük qayğısı, nüfuzu hesabına illərlə Məmməd Arazın qəlbində həyata keçirilməsi mümkün olmayan Təbrizi görmək niskili aradan qaldırıldı.

- Akif müəllim, Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin sənət adamlarına çox böyük qayğısı, diqqəti olub. Xalq şairi Məmməd Araz ömrünün son illərində Ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən böyük qayğı ilə əhatə olunmuşdu. Bu haqda nə deyə bilərsiniz?

- Məmməd Araza Ulu öndərin qayğısı çoxcəhətli idi. Birincisi, respublikada ilk üç "İstiqlal" ordeni alan şairlərdən biri Məmməd Araz oldu. Sonra 1995-ci il mayın 8-də şair xəstəliyi ilə əlaqədar həyat yoldaşı Gülxanım müəllimə ilə birlikdə Almaniyaya yola salındı. Almaniyanın Noyştad şəhərində parkinson xəstəliyindən müalicə olundu. Sonra Ulu öndərin sərəncamına görə Məmməd Araz Prezident aparatının yanında yüksək səviyyədə təmir edilmiş üçotaqlı mənzillə təmin edildi. Bu bir həqiqətdir ki, ədəbiyyatdan, elmdən xəbərdar olan hər bir insan gözəl bilir ki, Ulu öndərimiz Heydər Əliyev bütün böyük sənətkarları diqqət mərkəzində saxlayırdı, onlara atalıq qayğısı göstərirdi.

Mənim heç yadımdan çıxmaz, Ulu öndər şairin 60 illik yubileyində axıra qədər iştirak etdi. Yubiley tədbiri başa çatdıqdan sonra Bəxtiyar Vahabzadənin, Anarın, şairin həyat yoldaşının iştirak etdiyi kiçik bir müzakirədə böyük sevinc hissi ilə dedi: "Bəxtiyar müəllim, bəzi insanlar elə bilirlər ki, onlar əbədidir. Süleyman peyğəmbər kimi dünyanı tutub qalacaqlar. Daha bilmirlər ki, şairin dediyi kimi:

Bu get-gəllər bazarına dəvədi dünya,

Bu ömür-gün naxışına həvədi dünya.

Əbədiyə qəh-qəh çəkər əbədi dünya,

Dünya sənin, dünya mənim,

Dünya heç kimin.

Budur ədəbiyyat, budur poeziya, budur Məmməd Araz hikməti".

- Akif müəllim, siz Məmməd Arazla bağlı yazılarınızda dönə-dönə qeyd edirsiniz ki, Məmməd Araz tale şairidir. Bu fikrinizi, mümkünsə, bir az daha geniş açıqlayın.

- Mən bu fikri təsadüfdən deməmişəm, dünya və Azərbaycan ədəbiyyatının Puşkin, Bayron, Lermontov, Səməd Vurğun kimi korifey şairlərini oxuduqdan sonra mən bu fikrə gəldim ki, bəli, Məmməd Araz qeyri-adi dərəcədə tale şairidir. İnsan taleyi, insanın ömür yolunda buraxdığı səhvlər yaş ötəndən sonra, ömrün ixtiyar çağına qədəm qoyduqda yada düşür, onu kövrəldir, göynədir. Bu hisslər, sözün həqiqi mənasında, Məmməd Araz poeziyasında öz əksini tapdığı qədər, demək olar ki, heç bir şairin yaradıcılığında bu dərəcədə hiss olunmur.

- Tale şairi olmaq nə deməkdir?

- Bu o deməkdir ki, Məmməd Arazı oxuyan hər bir oxucu öz taleyinin hansısa anını, məqamını şairin yaradıcılığında görür. Sanki şair bu insanın taleyini qələmə alıb. Şairin müxtəlif şeirlərindən götürülmüş aşağıdakı misralara diqqət verin:

İki çırpı bir ocaqda gün ağlar,

Od səngiyər, köz sızıldar, kül ağlar,

Yaş ötəndə yada düşər günahlar.

Kim yıxıldı, kim haqlayan olmadı,

Kimdən kimə gün ağlayan olmadı.

***

Dilim dinməz, kirpiklərim səs elər,

Necə xoşdu, ürəyimi kəs elə.

Qalan ömrə yarım ürək bəs elər,

Aldat məni, unut məni, at məni.

***

Öyünəsi bircəm idin, birimdin,

Üz tutası qibləm idin, pirimdin.

Taleyimə dan ulduzu bilirdim,

"Karvanqıran" olmağın da olarmış.

Dan ulduzu sübhə qədər yanır, nur saçır, "karvanqıran" isə bir neçə saat yanır, sonra sönür. Ona görə şair qeyd edir ki, "taleyimə dan ulduzu bilirdim", yəni elə bilirdim ki, sən mənim ömür yoluma sona qədər nur, işıq saçacaqsan. Nə bilərdim ki, "karvanqıran" ulduzu kimi yanıb sönəcəksən. Bu qəbil şeirlərin sayını artırmaq da olar.

- Akif müəllim, Məmməd Arazlı günlərdən bir xatirə.

- Səhv etmirəmsə, 1982-ci ilin payızı idi. Mən Naxçıvan şəhərində yaşayırdım. Naxçıvan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda "siyasi iqtisad" kafedrasının dosenti idim. İnstitutdan evə gəldim, gördüm ki, şəxsiyyətinə dərin hörmət etdiyim, sevimli müəllimlərimdən biri olmuş həmyerlimiz, dosent Ağayar Həsənovla Şair əyləşibdir. Sevincimin həddi-hüdudu yox idi. Həmin gün üçümüz də şairin doğma kəndi Nursuya getdik. Səhərisi isə mənim doğulduğum Qarabağlara. Atam sağ idi, sifariş etdirdim ki, sabah Məmmədlə, Ağayar müəllimlə gələcəyik kəndə. Təbii ki, istər atamın, istərsə də bizə Məmmədi görməyə gəlmiş qohumların sevincinin həddi-hüdudu yox idi. Bir az istirahət etdikdən sonra kəndimizdə yaşayan şeir-sənət xiridarı Əli Əsədovun yük maşınında qalxdıq Asnıya. Pələng qayasından kəndin axırına qədər axıb gedən bu kiçik çayın mənbəyi həm də "ocaqdır", insanlar ora ibadətə də gedirlər. Şairin gözləri Asnının gədiyindən Araza zillənmişdi. Qəribədir, bizim bu ictimai dərdimiz bizimlə birlikdə hara gediriksə, ora gedir. Gəldik evə, atam şairin gəlişi ilə əlaqədar "hazırlıq" görmüşdü. Onu deyim ki, atamın xasiyyəti idi, evimizdə keçirilən qonaqlıqlarda, məclisdə kimin iştirak etməsindən asılı olmayaraq özünün sevimli aşıq havalarını oxuyurdu. Yenə adəti üzrə atamın avazı yüksəldi:

Məlul könlüm, nə gəzirsən bu bağı,

Əlim yardan üzən yerdi güllü bağ.

O yar ilə əhdi peyman etdiyim,

Peyman edib, pozan yerdi güllü bağ.

Bu avaz, bu sözlər şairi kövrəltdi.

- Mahnının sözləri kimindi, alim qardaş?

- Xəstə Qasımın?

Gülümsündü.

- Xeyr, Aşıq Abbas Tufarqanlınındı.

Mən dinmədim.

- Narahat olma, sən ki ədəbiyyatçı deyilsən.

- Əlbəttə, şair, mən heç ədəbiyyatçı istəsəm də ola bilmərəm.

Ağayar müəllim səsini qaldırdı:

- Məmməd, Akifin ədəbiyyatçı olub-olmadığını deyə bilmərəm, ancaq onu bilirəm ki, sənin şeirlərini o, səndən yaxşı ifa edir.

Qohumların və atamın xahişi ilə şair şeirlərini oxuyurdu, böyük ilhamla, məhəbbətlə "Dünya sənin, dünya mənim", "Bəlkə bu yerlərə bir də gəlmədim", "Bir axşamın balladası" və s. Həmin vaxt oxuduğu şeirlərdən biri mənim həmişə təsəllim olub, çox istədiyim şeirlərdən biridir:

Dost arası yol çəkilməz,

Dost arası yol sökülməz,

Tale hər vaxt üzə gülməz,

Təklənmə, könül, təklənmə.

Bir otaqda bir sən, bir mən,

Gəlhagəllər hanı, bilməm?

Son güman da itsə birdən,

Təklənmə, könül, təklənmə.

- Akif müəllim, suallarımıza verdiyiniz ətraflı cavaba görə sağ olun.

- Siz də sağ olun. Müsahibənin sonunda Məmməd Araz yaradıcılığına, yubileyinə qayğıkeş diqqətə görə respublikamızın Prezidenti cənab İlham Əliyevə, şairin doğulduğu Nurs kəndində ev-muzeyinin yaradılmasına, Naxçıvan şəhərində küçələrin birinə Məmməd Arazın adının verilməsinə, Məmməd Araz adına mükafatın təsis edilməsinə sərəncam verən Muxtar respublikamızın rəhbəri, Ali Məclisin sədri Vasif Talıbova öz dərin minnətdarlığımı bildirirəm. Məmməd Arazın yubileyinin belə təntənəli keçirilməsinə bütün Azərbaycan xalqı sevinir. Naxçıvanda dünyaya gəldiyinə görə Naxçıvan əhalisi daha çox sevinir. Şairin dostu və pərəstişkarı kimi mən də daha çox sevinirəm. Bundan böyük xoşbəxtlik olmaz.

Müsahibəni apardı:

Asim YADİGAR,

Naxçıvan Yazıçılar Birliyinin sədri,

Muxtar Respublika

Ali Məclisin deputatı.

Ədalət.-2014.-8 fevral.-S.12-13.