OXŞARSIZ SƏNƏT

Anadan olmasının yüz illiyini təntənə ilə qeyd etməyə hazırlaşdığımız böyük dramaturqumuz və nasirimiz, əbədiyaşar yazıçımız İlyas Əfəndiyevlə mənim çox mehriban münasibətim olub. Yaş fərqimizə, onun məndən xeyli böyük olmasına baxmayaraq o, mənə yaxın dost münasibəti bəsləyirdi. Yazılarımı layiqincə dəyərləndirirdi. Dəfələrlə evinə qonaq dəvət edirdi. Haqqımda məqalə də yazmışdı.

Mən İlyas müəllimdən müsahibə götürmüşəm. Həmin müsahibə "Ulduz" dərgisinin 1969-cu il 7-ci sayında "Məhv olmuş gündəliklərin açılmamış səhifələri" adı altında çap olunub.

"Oxşarsız sənət" məqaləm təxminən qırx il bundan əvvəl yazılıb. Onu çap olunmuş variantı yoxdur. Həmin məqaləni oxuculara təqdim edirəm.

Harda eşitmişəm bilmirəm. Atalar sözüdür, ya da kimin isə qənaətidir, onu da deyə bilmərəm. Təkcə onu bilirəm ki, günlərin bir günü belə bir söz eşitmişəm: hər bir kəs başqa birisinin ömrünü yaşayır. Və günlərlə düşünmüşəm, görəsən bu doğurdanmı belədir?! Bəlkə elə mən özüm də atamın yarımçıq ömrünü yaşayıram?!

Tanıdığım adamları bir-bir gözüm önünə gətirmişəm. Onların həyat yolu taleyi arasında oxşarlıqlar axtarmışam. Tapmışam da. Az qalıb bu qənaət məndə möhkəmlənə. Necə olubsa İlyas Əfəndiyevi xatırlamışam. Qəribədir, nə həmyaşıdıq, nə də dostuq. Amma məhz bu məsələnin labirintində ilişib qalanda o yadıma düşür. Bəlkə ona görə ki, 15-16 yaşlarında ilk dəfə əsərlərini oxuduğum bu yazıçı haqqında həmişə düşünmüşəm ki, əsərləri ilə heç kəsi təqlid eləməyən sənətkar heç şübhəsiz şəxsiyyət kimi də orijinaldır, və heç kəsə bənzəməməlidir. 10 ilə yaxından onu şəxsən tanıyıram və sevinirəm ki, qənaətimdə yanılmamışam. Hər dəfə onunla görüşüb söhbət edəndə heç kəsdə görmədiyim bir cəhəti ilə qarşılaşıram. Qəti qərara gəlirəm ki, o, həm insan kimi, həm sənətkar kimi heç kəsin ömrünü yaşamır. O, məhz öz ömrünü, İlyas Əfəndiyev ömrünü yaşayır. Kim bilir bəlkə kimsə onun ömür yolunu, sənət yolunu təkrar edəcək, bununla da İlyas Əfəndiyev ömrünü yaşayacaq. Və elə o zaman yenə bir nəfərin dili dinc durmayacaq: hər bir kəs başqa birisinin ömrünü yaşayır.

Nə isəg hələlik İlyas Əfəndiyevin altmış illik ömür yolu, qırx illik sənət yolu bizə haqq verir ki, dünyada yalnız öz ömrünü yaşayan, heç kəsdən ömür payı almayan sənətkarların mövcudluğuna sevinək, sənətinə baş əyək.

Təxminən 7-8 il bundan qabaq İlyas müəllimlə bu məsələ ilə bağlı fikrimi bölüşdüm.

- Xüsusi araşdırma tələb eləyən məsələdir. Mən də inana bilmirəm ki, kim isə kiminsə ömrünü eyni ilə yaşaya və yaxud ona cəhd eləyə. Zahiri oxşarlıqlara uymaq lazım deyil. Əlbəttə, ailədə belə məsələlər baş verir. Oğul atası kimi durub-oturmağı, danışmağı xoşlayır. Ammag Bu məsələnin "amması" ondan ibarətdir ki, o, oğul atasına çəkə bilməyəcək. Səbəbi də budur ki, o buna cəhdğeləyir, deməli rola girib. Yox, əgər atanın bir sıra cəhətləri təbii olaraq oğlunda təkrar olunursa, buna sözüm yoxdur. Və bu mənada oğul yenə öz bənzərsizliyini saxlayacaq. Çünki təbii olaraq atadan oğla keçən bir sıra xarakter cizgiləri yeni mühidtə hökmən yeniləşəcək və yeni çalarlar kəsb edəcək. Kim bilir bəlkə məndə də, səndə də elə hamıda, özü də orijinal şəxsiyyətlər kimi tanıdığımız adamlar da ata-bababalarının bu və ya başqa xasiyyətini yaşayır. Sənətdə də belədir. Əgər ədəbiyyatla gələn gənc kimisə təqlid edirsə və bu təqlid onu xroniki xəstəliyinə çevirilirsə o sözün həqiqi mənasında başqasının ömrünü yaşayır, öz ömrü isə dəmir kimi pas tutur. Oğul ona deyirəm ki, yaradıcılığa gəldiyi gündən kiminsə yerişini yeriməyə cəhd etməsin, çünki öz yerişini itirər. Bu da var ki, əgər bu günkü yazıçılarımızı övlad, minillik mədəniyyətimizi yaradanları ata hesab eləsək, deməliyik ki, övladlarda atalardan nə isə yaşayır. Yenə bircə şərtlə: atalardan bizə qalan cəhətlər təbii olaraq gəlməlidir. Yoxsa, biz Dədə Qorquda yaxud Mirzə Fətəliyə oxşamağı cəhd etsək, nə onlar olacağıq, nə də özümüz. Çox qəribə məsələdir, görəsən nədə isə dolaşmadıq ki?

İlyas Əfəndiyev ədəbiyyatımıza otuzuncu illərin ikinci yarısında gəlib. İlk hekayələr kitabı "Kənddən məktublar" adı altında çap olunub. Maraq güc gəldi. Bir gün yarpaqları saralmış həmin kitabı vərəqlədim. Bu gün çox dəbdə olan lirik-psixoloji nəsrin ilk elementlərini İlyas müəllimin həmin kitabında gördüm. Bir anlığa həmin dövrdə nəsrimizin mənzərəsini xatırladım. Ədəbiyyatımızın qızıl fonduna daxil olmuş bir sıra maraqlı əsərlərlə yanaşı o dövrdə hadisəçiliyə meyl, qəhrəmanlara yazıçının xasiyyətnamə verməsi, mövzu arxasında gizlənmə halları da az deyildi. Müasirlik, günün tələblərinə cavab vermək bəhanəsi ilə sönük, bədiilikdən uzaq əsərlər də yaranırdı. Belə bir vaxtda lirik nəsrə meyil, poeziya ilə prozanın qohumluluğunu "isbat etmək" iki yazıçımıza - Ənvər Məmmədxanlıya və İlyas Əfəndiyevə müyəssər olmuşdur. Bu gün ədəbiyyatımızda lirik psixoloji nəsrin qol-qanad açdığı, vətəndaşlıq hüququ qazandığı bir dövrdə heç şübhəsiz hər iki yazıçının çəkdikləri əməyin hədər getmədiyi, böyük bir əhəmiyyəti daha qabarıq nəzərə çarpır.

Bütün bunları götür-qoy eləyəndə istər istəməz bir daha əvvəldə xatırladığımız məsələyə qayıtmaq lazım gəlir. Bəlkə İlyas Əfəndiyev elə ədəbiyyata gələrkən qarşısına məqsəd qoymuşdu ki, heç kəsə bənzəməsin, heç kəsdən heç nə götürməsin. Əlbəttə, yox, bayaq dediyimiz kimi ata-babalarımızdan minillik mədəniyyətimizdən gənc yazıçı çox şey öyrənmişdi. Özü də bu öyrənmə məqsəd güdməmiş, təbii bir yolla getmişdir. Yəni o bir yazıçı kimi yox, bir insan, bir vətəndaş kimi xalqının qədim mədəniyyətini sevmiş və özündən asılı olmayaraq bu sənətin sirlərinə yiyələnmişdir.

Qədim mədəniyyətimizin beşiyi Qarabağda dünyaya göz açan yazıçı xanəndələrin oxuduğu mahnılarda, ravilərin hikmətli rəvayətlərində sənətin ecazkar gücü ilə sehirlənmişdi. Bəlkə elə buna görədir ki, bir yazıçı kimi 40-cı illərdə formalaşan sənətkarın ilk hekayələri "əfsanə", "nağıl", "mahnı", "poema" ifadələri ilə müşayiət olunurdu.

Vətənimiz üçün ağır və şərəfli sınaq illərində İlyas Əfəndyev öz təzəcə püxtələşməyə başlayan yaradıcılıq manerasına lirik romantik üslubda sadiq qalaraq xalqımızın qəhrəmanlıqla dolu mübarizə tarixinə müraciət edir. "Apardı sellər Saranı" xalq mahnısı, "Qızıl gül və bülbül əfsanəsi" ona dövrün tələbindən irəli gələn yeni mövzular verir. Bu mövzular romantik bir dona bürünsə də real həyat hadisələri ilə, günün tələbləri ilə səsləşirdi. İlk oxunuşda romantik sentimental bir ruh aşılayan, "Apardı sellər Saranı" hekayəsinin məntiqi faşizm işğalçılarına qarşı ölüm-dirim mübarizəsinə qalxan döyüşçülərimizə çox şey deyirdi.

gSoltanın ömür-gün yoldaşı Gülnaz ölür. Onların yeganə qızı Sara lap körpəlikdən anasız qalır. Qədim Muğanda bir ev gözəli böyüyür, bir igid ona vurulur, el adətilə nişanlanırlar. Saranın və igid Xançobanın xoşbəxt günləri təzəcə başlayıbdır ki, yadelli bir şah Muğana hücum edir. Vətən torpağının üstünü qara buludlar alır. Xançoban muğandan çox-çox uzaqlarda idi. O, öz sürüsünü yaylağa aparmışdı. Bir gün quduz şah çay qırağında Sarana görür və öz vəhşi ehtirasını gizləyə bilmir, Saranı öz ölkəsinə aparmağı qərarlaşdırır. Saranın atası çox deyir, şah az eşidir. Nəhayət ata söz demək bəhanəsi ilə qızını qolları arasına alıb suları qan ağlayan Araza atırg

Yazıçının məqsədi aydındı. O, öz çağdaşlarına Azərbaycan döyüşçülərinə deyirdi ki, sizin ulu babanız öz ciyərparəsini - yeganə qızının ölümünə razı olub, yadelli işğalçıların pəncəsinə keçməyi rəva bilməyib. Siz o mərd muğanlı atanın nəvələrisiniz. Öldü var, döndü yoxdu. Vətən torpağı yadellilərin əlinə keçməməlidir.

Azərbaycan folklorunda onlarca qızıl və bülbül əfsanəsi mövcuddur. İlayas Əfəndiyev müharibə illərində bu mövzuya da yeni həyat vermiş, əsrlər yadigarı əfsanə yeni məna kəsb etmişdir.

g17 düşmən öldürüb, 18 yerindən yara alan qəhrəman əsgər, azərbaycanlı döyüşçü meşədə bir yabanı alma ağacının dibinə uzanmışdı. Ağacın dibində cəhcəh vuran bir bülbülün nəğməsi onu huşa aparır. Yuxusunda doğma kəndlərini, sevgilisini görür. Bülbül qəhrəman döyüşçünün huşa getdiyini görüb dimdiyi ilə bir gül üzüb gülü əsgərin üzünə qoyur. Sonra döyüş yoldaşlarının cəsədini tapan əsgərlər hələ solmamış, ətrini itirməmiş gülü görüb təəccüblənirlər. Oğlanı dəfn edirlər. Bir il sonra oğlanın tənha qəbrdən bir qızıl gül bitir, həmin alma ağacında bir bülbül qəmli-qəmli cəhcəh vururg

Hekayədəki romantik ruh real zəminə əsaslanır. Bülbül qızıl gül əhvalatı nə qədər romantik, əfsanəvi səslənsə də, əsas hadisə - qəhrəman döyüşçünün igidliyi və ölümü real həyat həqiqətidir. Elə bu nöqtədə İlyas Əfəndiyev romantizmi realizmi ilə qaynayıb qarışır. Bu gün ədəbiyyatşünasların Dovjenko yaradıcılığından danışarkən tez-tez işlətdikləri "qanadlı realizm" islahı yada düşür. Və istər-istəməz İlyas Əfəndiyev romantizmində "qanadlı realizm" olduğuna şübhə qalmır. Bu cəhət yazıçının "Aydınlıq gecələr" povestində, "Kiçik bir poema", "Tar", "Qarı dağı", "Xəncər" və onlarca başqa hekayələrdə də aydın sezilməkdədir.

Yazıçı ilə söhbətlərimdən:

- İlk dövr yaradıcılığımdakı romantizmdən çox danışırlar. Hətta çox hörmət elədiyim bir tənqidçi bu romantizmdən danışdığı yerdə birdən İlyas Əfəndiyev realizmindən söhbət açır. Bu göydəndüşmə təsir bağışlasa da, görünür elə dediyiniz terminlə - "qanadlı realizm"lə bağlıdır. Mənə elə gəlir ki, bu ifadə bir çox sovet yazıçısının yaradıcılığında romantizmlə realizm sintezini çox dəqiq ifadə edir. Bəziləri realizmi üzdən başa düşür, bədii sənətlə fotoqrafçılığı az qala eyniləşdirirlər. Belə ifadələri tez-tez eşidirik: "biz qəhrəmanlar əhatəsindəyik, onların həyat və fəaliyyətini təsvir etməliyik!" Haqlı tələbdir və buna etiraz etmək yersizdir. Amma bir şərtlə. Biz unutmamalıyıq ki, həmin qəhrəmanların özlərinin bir ayaqları bu gündə biri sabahdadır. Yəni onlar sabahla daha işıqlı gələcəklə yaşayırlar. Bədii sənət ustaları da heç şübhəsiz bu cəhətə xüsusi fikir verməlidirlər. Bax bu nöqtədə sənətkar müəyyən mənada romantik olmalıdır. Yazıçı bir növ dövrünün (təkcə bu günü yox!) barometri kimi sabahkı günü sabah formalaşacaq xarakteri bu gün oxucuya təqdim etməkdən qorxmamalıdır.

Bu ölçü ilə İlyas Əfəndiyevin qəhrəmanlarına yanaşdıqda onların həm bizimlə müasir, həm də sabaha gedən yolda bizdən bir addım irəlidə olduqlarına inanırıq. "Söyüdlü arx"dakı Nuriyyə, "Körpü salanlar"da Səriyyə, "Sən həmişə mənimləsən"də Həsənzadə və Nargilə, "Unuda bilmirəm"də Kamrang Bu qəhrəmanların siyahısını xeyli artırmaq olar. Əlbəttə, əsas məqsəd onların sayında yox, hər birinin ədəbi mühitdə, ədəbiyyat tariximizdə yerindədir. Bu qəhrəmanların heç biri "Dünyaya gələn" kimi pəhəpəhlə qarşılanmamış, müəyyən mübahisələrə, söz-sava səbəb olmuş, nəhayət ədəbiyyatımızın çoxsaylı müsbət qəhrəmanları ailəsində özlərinə layiqli yer tutmuşlar.

"Körpü salanlar"da Səriyyənin hərəkətləri bir vaxt bəzi tənqidçilərin ciddi ehtirazına səbəb olmuşdur. Onlar elə hay-küy qopartmışdılar ki, adam vaxtı ilə mühafizəkar tənqidçilərin C.Cabbarlının "Sevil"i ətrafında qaldırdıqları mübahisəni xatırlayırdı. Qəribədir ki, bu xatırlama mənim yadıma başqa bir şey saldı. Mənə elə gəldi ki, Səriyyə məhz Sevilin kiçik bacısıdır. Biz Sevilin onu sıxan ailə mühitinə qarşı, Balaşın mühafizəkarlığına qarşı, üsyanı bu gün qəbul edirik və qiymətləndiririk. Bəs necə olur ki, Səriyyənin psixoloji sarsıntılarını duymuruq, Adilin xudpərəstliyini, karyeristliyini görmürük? Nəyə görə Səriyyə ona yuxarıdan aşağı baxan, onun mənliyini gözəgörünməz məngənə ilə sıxan bir ərə "qul sadiqliyi" göstərməliydi? Məgər əsrimizin 70-ci illərində Səriyyənin əksinə hərəkət edən, onu alçaldan ərə bir sadiqlik gəlinləri kimi daş-qalaq etməz, kim onları maymaqlıqda təqsirləndirməz?! Bəlkə elə buna görədir ki, Səriyyə psixoloji mənada Sevilin davamçısı adlandırmağa layiqdir.

Yazıçı ilə söhbətlərimdən:

- Mən ədəbi tənqidə həmişə hörmətlə baxmışam. Ünvanıma deyilən bütün tənqidi fikirləri dönə-dönə götür-qoy etmişəm. O, tənqid ki, mənim məqsədimin şərhində istəyimin daha qabarıq anlaşılmasında oxucuya kömək edir, ona düzgün yol göstərir, o tənqidlə varam. Unutmaq olmaz ki, oxucular da sənətkarlar kimidir. Yəni onları da şərti olaraq istedadlı və istedadsız iki qrupa bölmək olarg heç şübhəsiz istedadlı oxucu tənqidçinin fikrini götür-qoy etməyi bacarır, oxucu əsər haqqında öz fikrini onun fikirləri ilə tutuşdurur. Əsas tənqidçi məsuliyyəti də bununla bağlıdır. Yəni onların haqsız bir fikri, yanlış bir mülahizəsi oxucunu çaşdıra bilər, yazıçı haqqında onla düzgün olmayan fikir oyadar.

Oxucu məktublarından sətirlər:

"Mən Sizin əsərlərinizi dönə-dönə oxumuşamg mən Səliməni Nuriyəni, Səriyyəni özümün ən yaxın rəfiqələrim bilirəmg"

Məhbubə Məcidov

"Sizin kitabınızı ("Söyüdlü arx" nəzərdə tutulur-red.) oxudum və elə bil bu bazar günümü ən xeyirxah və ağıllı bir dostumla keçirdim".

V.T.Koşelyova

Çelyabinski.

"g "Sən həmişə mənimləsən" tamaşasına nəfəsimizi dərmədən qulaq asdıq. Aktyor oyunu, musiqi tərtibatı əladır (11) Bir daha qulaq asmaq istərdik".

Moskva Dövlət Universitetinin

filologiya fakültəsinin tələbələri.

Bu sonuncu məktub müəllifə yox, Ümumittifaq radiosuna göndərilib. Səməd Vurğun adına Bakı Rus Dram teatrı "Sən həmişə mənimləsən"i Moskva qastrolunda göstərmiş və həmin tamaşa Ümumittifaq radiosunun "Teatr mikrafon qarşısında" verilişində səslənmişdi. Bu münasibətlə Ümumittifaq radiosu vətənimizin müxtəlif guşəsindən və xaricdən 200-dən çox məktub almış, həmin məktublara və radio tamaşaya məşhur teatrşünas S.Dunina xüsusi məqalə həsr etmişdi. Maraqlıdır ki, həmin məktubların əksəriyyətinin müəllifləri böyük təəssüflə qeyd edirlər ki, bu gözəl əsərin müəllifinin yaradıcılığına bələd deyillər, onunla ilk dəfə tanış olurlar. Lakin bu ilk tanışlıq onları öz köhnə dostları, ağıllı, müdrik məsləhətçiləri ilə rastlaşdırılmışdır. Onlar görkəmli dramaturqa müraciət edir, ondan məsləhət istəyirlər: "Mən də özümdən 27 yaş böyük bir kişini sevirəm. Nə etməli, necə hərəkət etməli?"

Başqa iki məktubdan parçalar: "Tamaşaya qulaq asandan sonra bir daha yəqin etdim ki, insanlara inanmaq olar və bu inam vacibdir".

Komsomol salamı ilə L.B.

"Mən sizdən çox xahiş edirəm bu tamaşanı bir də təkrar edin, mənim valideynlərim eşitsin. Mən çox istəyirəm ki, onlar bu verilişə qulaq assınlar, axı mənim taleyim də o qızın (Nargilənin-red.) taleyinə oxşayır".

İlyas Əfəndiyev yaradıcılığının bu xüsusiyyəti haqqında - inandırmaq və tərbiyə etmək xüsusiyyəti haqqında ayrıca danışmaq lazımdır. Böyük rus yazıçısı Lev Tolstoy tez-tez təkrar edərmiş ki, sənətin gücü insanı yoluxdurmasındadır. İnanıram ki, görkəmli yazıçımıza məktub yazan onlarca oxucunun öz talelərinin Səriyyənin, Nargilənin, Nərminin taleyinə oxşadığını demələri, müəyyən mənada həmin obrazlara bənzəmək arzusundan doğub. Həmin obrazlar öz oxucu və dinləyicilərini sözün yaxşı mənasında yoluxdurub.

Vaxtı ilə bəzi tənqidçilərin dili dinc durmadı. Nargilənin özündən 26 yaş böyük bir kişini sveməsini qeyri-təbii, qeyri həyatı bir hadisə kimi qələmə verdilər. Özü də çox qəribədir ki, bu hökmü sevgi motivləri ilə bağlı çox qədim ənənəsi olan, öz ağlasığmaz məhəbbət macəraları uğrunda yüz cür bəlalara sinə gərən qəhrəmanlarla zəngin bir ədəbiyyatın araşdırıcıları verirdilər. Nargilənin geniş oxucu və dinləyici auditoriyasında sevilməsi belə tənqidçilərin yanıldığını sübut edir.

Yazıçı ilə söhbətlərimdən:

- "Sən həmişə mənimləsən"də mənim məqsədim heç də cavan bir qızın yaşlı bir kişini sevməsi haqqında sensasiya bir əsər yaratmaq olmayıb. Təəssüf ki, bəzi tənqidçilər bu məsələni ön plana çəkir, əsərin əsas qayəsini unudurlar. Bu sevgi macərası fonunda mən müasir ailə problemi, gənclərin tərbiyəsi, valideyn borcu kimi məsələlərə öz münasibətimi bildirmək istəmişəm. Əgər əsərlə sevgi xətti qabarıq verilirsə, bu heç kəsi çaşdırmamalıdır. Unutmaq olmaz ki, sevgi ülvi hissdir və o insanı tərbiyə edir".

Diqqətli oxucu, tamaşaçı his etməmiş deyil ki, yazıçı bu əsərində zahiri konfliktə uymayıb, güclə münaqişə yaratmayıb. Müharibənin dağıtdığı cavan bir ailənin faciəsini düşünməyə vadar edir və əgər Nargilənin atası ölməsəydi, əgər Nəzakət ikinci ərə getməsəydi sualları beynində dolaşır. Həsənzadənin alicənablığı isə səni inandırır ki, (məhz inandırır!) həyatda sağalması mümkün olmayan yaraları ilə sağalmaq mümkündür! Və sən inanırsan ki, öz sevgisi yolunda hər cür fədakarlığa hazır olan Nargilə xoşbəxt olacaq! Bunun üçün çox möhkəm ictimai zəmin var. Bu zəmin onun yaşadığı, ab havasını udduğu mühitlə, əhatə olunduğu kollektivin qayğısı ilə əsaslandırılır.

Nargilənin sevgi məcarası İlyas Əfəndiyevin başqa bir qəhrəmanında - Nərmində ("Unuda bilmirəm") başqa şəkildə təzahür edir. Nargilə gözünü açanda atalığının "pis üzünü" görmüş, ata qayğısından, ana nəvazişindən məhrum olmuşdur. Nərmin isə əksinə, professor atası ilə fəxr etmiş, anası Səadət xanım onu "yağ içində böyrək kimi" bəsləmişdir. Bəlkə elə buna görədir ki, adam Nargilənin lirik məhəbbət macəralarında belə bir sərtlik, bir mərdlik görür. Nərmində isə əksinə. O, dibçək gülü kimidir. Balaca sərt külək gördümü, sola bilər.

Nargilənin anası Nəzakət xanımın öz qızının başqa bir kişinin evinə gedib-gəlməsini eşidəndə bir ana kimi narahat olur, təşvişə düşür. Nərminin gecə vaxtı Kamranın evinə getməsini bilən Səadət xanımın təşvişi isə meşşanlıqla çulğalanmışdır. Axı, o qızını rayonlu Kamrana yox, elmlər anmizədi, adlı-sanlı valideyni olan Cəmilə vermək istəyir. Nargilə də, Nərmin də sevdiyi adama qovuşa bilmir. Ama oxucunun mərd, mətanətli Nargiləyə yazığı gəlmir, çünki yazıqlamaq onu alçaldar. Nərmin isə əksinə yazıqlıq mücəssəməsi kimi adamı təəssüfləndirir. Axı, o, Kamrana gedə bilərdi. Axı onları ayıran səbəblərin kökü o qədər də dərin deyil. Sadəcə olaraq o, öz meşşan anasının arzusuna qarşı çıxa bilmir.

Həsənzadə də, Kamran da fədakar adamlardır. Həsənzadə Nargilənin xoşbəxtliyi naminə ondan uzaqlaşır, onda belə bir daxili inam mövcuddur ki, Nargilə onsuz xoşbəxt olacaq. Bu inam oxucuya da sirayət edir və istər-istəməz əsərin başqa bir qəhrəmanını - əmək qəhrəmanı qabaqcılı Rəşidi xatırladır. Axı Rəşid Nargiləni sevirg

Kamranın fədakarlığı isə Nərmini uçuruma sürükləyir. Kamran Gürcüstandan, doğma yurdu Borçalıdan Bakıya ona görə gəlməyib ki, oxuyub şəhərdə qalsın. O, öz həmyerlilərinin gözlərini yolda qoya bilməz. O, haqqı-ədaləti bərpa etmək naminə ata yurduna qayıtmalıdır. Axı, Borçalı dünyanın o başıha deyil, "təyyarə ilə yarım saatlıq yoldur", Kərəm dayı demişkən "aranı Araz kəsməyib kig" Nə yaxşı ki, əsərin lap əvvəllərindən Kamranın qələbəsinə inanan oxucunun və tamaşaçının ümidi doğrulur. Nərmin Kamranın olmasa da Cəmilə də getmir. Deməli, Nərminin də xoşbəxt olacağı istisna edilmirg

İlyas Əfəndiyev dramaturgiyasının bir xarakterik xüsiyyəti də həmin əsərlərin dövrlə müasir həyatla səsləşməsidir. Bu əsərlər gurultulu mündəricədən uzaq olduqları qədər publisist kəsərlərə malikdirlər. Həmin pyeslərdə qələmə alınan hadisələrin fonunda elə məsələlərə toxunulur ki, o məsələlər xalqımızın bu günü və sabahı naminə vacibdir və həll olunmalıdır. "Məhv olmuş gündəliklər" və "Mahnı dağlarda qaldı" pyesləri də çox ciddi publisistik fonda yazılmış əsərlərdir. Onlar ayrı-ayrı mövzulara həsr olunsa da təlqin etdiyi qayədə - həqiqi vətənpərvər olmaq, xalqa, vətənə layiqli vətəndaş kimi fəaliyyət göstərmək idealları baxımından birləşirlər. Ümumiyyətlə bu xətt görkəmli dramaturqumuzun peyslərinin ana xəttidir desək yanılmarıq.

Bu gün İlyas Əfəndiyev yaradıcılığından söhbət açarkən o, istedadlı hekayəçi, məşhur romançı, görkəmli dramaturq kimi təqdim edilir. Onun yaradıcılığında ənənə və novatorluq məsələsi, əsərlərinin sənətkarlıq xüsusiyyətləri haqqında geniş bəhs olunur. bütün bu məsələlərin tədqiqinə və şərhinə görkəmli sənətkarımızın yaradıcılığı zəngin material verir. Mən bəzi cəhətləri qeyd etməklə kifayətlənəcəyəm: İlyas Əfəndiyev ədəbiyyatımızda lirik nəsrin ilk yaradıcılarından biridir; əsərdə təhkiyənin, hadisənin birinci şəxsin dilindən verilməsində də İlyas müəllim birincilərdəndir. Mövzu arxasında gizlənmək, hadisəçiliyə meyil etmək onun yaradıcılığına yaddır. İlyas Əfəndiyev mövzu ilə mühiti, şəraiti qarışıq salan yazıçılardan deyil. Bir də görürsən ki, ciddi bir yazıçı elan edir ki, zavod fabrik mövzusunda əsər yazmışam. Unutmaq lazım deyil ki, fabrik-zavod həyatı mövzu yox, şəraitdir, mühitdir. Mövzu isə əmək qəhrəmanlığı, yeni insan tərbiyəsi, biganəçiliyə qarşı mübarizə və sair ola bilər. 60-70-ci illər Azərbaycan dramaturgiyasını İlyas Əfəndiyevsiz təsəvvür etmək mümkün deyil. Təkcə onu demək kifayətdir ki, son iyirmi ildə onun pyesləri teatrlarımızın repertuarında möhkəm yer tutur. Və həmin əsərlərin təkrar-təkrar tamaşalarında teatr tamaşaçı yoxsulluğu çəkmir. Nəhayət mən bir cəhətə də diqqəti yönəltmək istərdim. Bu cəhət İlyas Əfəndiyev əsərlərinin bəzən bütöv bir dövrdə baş verən ictimai-siyasi hadisələri lakonik bir tərzdə xarakterizə etmək, özü də novatorcasına xarakterizə etmək xüsusiyyətidir. Kolxoz quruluculuğunun ikinci dövrünü - dinc quruculuq illərini təsvir edən yazıçılar məşhur bir süjeti az qala ştampa çevirmişlər: keçmişin müvəffəqiyyətlərinə arxalanan mühafizəkar kolxoz sədri hər şeydə, hər işdə gənclərə qısqanır, kor tutduğunu əldən qoymayan kimi vəzifəsindən əl çəkmək istəmir.

Kolxoz quruluşunun bu ikinci mərhələsini ilk dəfə dramaturgiyamızda İlyas Əfəndiyev qələmə almışdır. Özü də taptanmış yolla getməmişdir. Onun bizə təqdim etdiyi təcrübəli kolxoz sədri Alxan kişi öz dili ilə deyir: gElmim yoxdur! Neçə dəfə bu camaata demişəm ki, daha mənim vaxtım keçib, qocalmışam".

Elə bunu başa düşdüyünə görə də Alxan kişi öz yerini yeni nəslin nümayəndəsinə - Uğura verir. Bu problem psixoloji mənada bir sıra idarə başçıları üçün indi də öz əhəmiyyətini itirməmişdir.

Bunu da qeyd etmək yerinə düşər ki, İlyas Əfəndiyevin "Söyüdlü arx", "Körpü salanlar", "Dağlarda arxasında üç dost" romanları da nəsrimizdə müəyyən mərhələnin başlanğıcı olub.

Ömür yolunun altmış illiyini qeyd etdiyimiz bu günlərdə İlyas müəllimlə görüşüb söhbət etdim. "Möhkəm dayan polkovtik" adlı yeni pyes yazıb.

- Gənclərə böyük ümid bəsləyirəm, - dedi, gənc nasirlərimizin, şair və tənqidçilərimizin yaradıcılığını izləyirəm. Sevinirəm ki, ədəbiyyatımızın gələcəyi inamlı əllərdədir.

Qəribədir, İlyas müəllim gənclərdən inamla danışanda birdən-birə mənə elə gəldi ki, onun oxşarını tapmışam. Yadıma "Sən həmişə mənimləsəq"dəki Həsənzadə düşür. Fikrimdə İlyas müəllimlə Həsənzadənin bəzi xarakterik cəhətlərini tutuşdurdum: atalarımıza xas olan təmkin, ailəyə sədaqət, övlad məhəbbəti və böyük xeyirxahlıqg

Özündən soruşdum, heç nə demədi.

Abbas Abdulla

Ədalət.-2014.-22 fevral.-S.12-13.