YAŞA, EY HAQQ
Romandan səhifələr
İstanbul...
1923-cü il... Yanvarın ortaları...
Qış at belindəydi, qılıncını
ovxarlamışdı; sı-xılmışdı
üfüqlər, daralmışdı; don vurmuş bulanıq
suya bənzəyirdi buludlar...
Dönəlgəsi dönmüşdü ruzigarın - nə
yağan kimi yağır, nə də açılan kimi
açılırdı. Qaş-qabağını yaman
tökmüşdü, üz-gözünü yaman
porsutmuşdu göylər. Elə bil zəhrimar
yağırdı ha-vadan...
Bərk soyuqlamışdı, sümükləri
sızıldayırdı. Ona görə də
bayıra-bacaya çıxmırdı. Özünü ev dustağı eləmişdi. Tərs
kimi qapını açıb əhvalını soruşan,
bircə kəlmə "necəsən?" deyən bir kimsə
də yox idi. Bu da səbəbsiz deyildi.
Dostların çoxu hələ yerini-yurdunu
bilmirdi. İndi kirayə qaldığı
bu otağa təzəcə köçmüşdü.
Bərk darıxırdı. Hərdən hövsələsi
daralıb səbri tükənsə də yenə özünü
ələ alır, yazı-pozuya güc verir, başını
qatmağa çalışırdı. Elə hey
makinanın çıqqıltısı gəlirdi...
Hara baxsan
- qalaq-qalaq kitablar, jurnallar, qəzetlər... Stolun
üstündə yazılı vərəqlər
tığlanmışdı. Gözünün
nurunu, ürəyinin odunu tökmüşdü bu vərəqlərə.
Bunlar onun havası, suyu, diriliyi idi. Qəlbində çırpınan ümidlər
güclü bir arzuya, inama çevrilirdi. "Mənim
qərib səsimi xalqıma bunlar çatdıracaq"
-bütün varlığı bu duyğu üstündə
köklənmişdi.
Özünü
yaxşı hiss etməsə də əli işdən
qalmırdı. Neçə-neçə redaksi-yadan
sifariş almışdı. Redaktoru
olduğu "Yeni Qafqasiya" dərgisində işi
başdan aşırdı. Demək olar ki,
bütün yük, ağırlıq öz çiynində
idi. Qayğılar kələf kimi dolaşıb onu
göz açmağa, nəfəs dərib, dincəlməyə
qoymurdu...
Gün günortanı adlamışdı. Səhərdən
bir fincan çayın üstündə idi. Yemək heç yadına da düşmürdü.
Başında yüngül ağrı var idi.
Bəlkə də ac qalmaqdandı. Gözlərindən yorğunluq tökülsə də
əlini işdən çəkmirdi.
O, gah
kitabı götürüb, jurnalı qoyur, gah da qəzetləri
açıb tökürdü. İstədiyini
tapmayınca, ağlına gələn, beynində dolaşan
fikirləri ürəyi istəyən kimi kağıza
köçürməyincə yazı stolundan
aralanmırdı. Beləcə səhəri
günorta, günortanı isə axşam eləyirdi. Çox vaxt gecələr də işləyirdi.
...Payızın
əvvəlində ciblərini silkələyib "Qapalı
çarşı"dan ucuz qiymətə aldığı
yüngül paltosunu çiyninə atıb artırmaya
çıxdı. Şaxta daladı
üz-gözünü. Bosfordan əsib gələn
acı sazaq ilan kimi çalır, adamın sümüyünə
işləyirdi. Gördü ki, dayana
bilmir. Bayıra çıxmağı ilə
qayıt-mağı bir oldu. Bilmədi ki,
özünü sobanın üstünə necə saldı.
Bədəni əsim-əsim əsir, dişləri
bir-birinə dəyirdi.
Elə bil çölün soyuğu bir göz
qırpımında sümüklərinə
çökmüşdü. Titrətməsi
keçib gedənə oxşamırdı.
"Qarlayacaq, - dedi ürəyində, - qarlasa
yaxşıdır, azar-bezar uzaq olar. Bir də hər
şeyin öz vaxtı, vədəsi var. Qarsız qış,
barsız payız, çiçəksiz yaz - günəşsiz
yay kimidir".
Fikri çırpındı. "İndi görəsən
Bakıda havalar necə keçir?" Elə
bil qulağı səsə düşdü, xəzrinin
vıyıltısı gəldi qulağına.
Öz-özünə: "Eh Bakının havasından
baş açmaq olur ki?! - dedi. - Bilmirsən nə
vaxt qışdı, nə vaxt yaz".
Bakı onun tale şəhəri idi. İlk
laylası Novxanıda çalınsa da, burada dil
açmış, burada ayaq tutub yerimiş, buradan dünyaya
boylanmışdı. Bu şəhər pərvazlandırmışdı
onu. O da Bakını
çılğın bir övlad məhəbbəti ilə
sevirdi. Dini-imanı idi Bakı!
Üçcə
gün ondan aralı düşəndə elə bil havası
çatmırdı, yer tapa bilmirdi özünə
"Bakısız bircə gün də yaşaya bilmərəm,
- deyirdi. - Onun mazutu da mənə bənövşə ətri
kimi gəlir. İçərişəhərin
sevgisinə sevgi, nağıllarına nağıl çatmaz
dünyada".
Bir vaxt gəldi ki, yola çıxdı. Bakıdan
ayrıldı. Aylarla, illərlə uzaq,
yad şəhərlərin havası ilə nəfəs
aldı. Və günlərin bir
günündə başqa bir sevgi də qəlbinə
axdı, köksünün başında yuva saldı
yuvalandı. O zaman səmimi bir ürəklə bu sevgini
dilə gətirdi: "Bakıdan sonra könül verə biləcəyim,
yaşayacağım bir şəhər varsa - o da
İstanbuldur". O, bunu elə-belə söz gəlişi,
yaxud da kiməsə xoş gəlmək xatirinə deməmişdi.
Bu, içindən, qəlbinin dərinliklərindən
gələn bir səs, bir istək idi. İstanbul onun
köksündən boy verib qalxan, illər ötdükcə
kökü dərinlərə işləyən
qollu-budaqlı bir ağaca bənzəyirdi - arzu, dilək
ağacına...
Heç ağlına gətirə bilməzdi ki, bu şəhərdə
qəribliyi, mühacir günləri başlanacaq, Bakı həs-rəti,
Bakıya qovuşmaq ümidi Ankaranın Əsri qəbiristanlığında
torpağa gömüləcəkdir. Son nəfə-sində isə dodaqlarına
bir söz çırpınacaqdı, yana-yana
çırpınacaqdı: "Azər...baycan!..",
"Azər...bay...can!", "A...zər...bay...can!..",
"Caaa...nnn...".
...Düşüncələri
od tutub odlanır, qəlbini
yandırırdı: "Görəsən, indi neyləyirlər
balalarım - mənim Lətifəm, Xalidəm, Rəsulum, Azərim?
Gün-güzəranları necə keçir
onların? Yazıq Ümbülbəni
dörd uşağın əlində qalıb. Hamısı da körpə. Yəqin
incidirlər onu. Görəsən, qohum-əqrəbadan
bir kömək eləyən, əl tutan varmı bizimkilərə?
Çətin vaxtdır. Dolanışıq
ağırdır. Hər kə öz dərdində,
öz başının hayındadır. Adamları o qədər
qorxudub, gözlərini o qədər qırıblar ki,
qardaş-qardaşa, övlad - ataya, dost - dosta şübhə
ilə baxır. İnam itib, adamlar bir-birlərindən
qa-çırlar. Qorxu, şübhə
olan yerdə insanlıq da aradan çıxır.
Məni də orada düşmən kimi qələmə
verir, gecə-gündüz kölgəmi
qılınclayırlar. Əllərinə fürsət
düşsə, əlacları olsa burada mənim, orada
balalarımın nəfəsini kəsərlər.
Çətin ki, yaxın duran, canı yanan tapıla bizimkilərə...
Bircə ümid Seyid Hüseynə gəlir. Bəlkə o
həyan olar uşaqlara. O yazıqla da qohum kimi, bacanaq
kimi ürəyimizcə qaynayıb qarışa bilmədik. Bir-birimizə təzəcə mehr salıb,
isinişib doğmalaşırdıq ki, qırmızılar
başımızın üstünü aldılar.
Dövran dəyişdi, pərən-pərən olduq, hərə
biry ana dağıldı...
Yəqin Ümgülsüm bir bacı kimi Ümbülbəninin
hayına-harayına yetişər, yeri düşəndə
görüm-baxım eləyər, əl tutar. Yoxsa
başını itirər Ümbülbəni, aralıqda
qalar.
Əməlli-başlı təhsili, sənəti də
yoxdur ki, işləyib uşaqları dolandırsın; işləməli
olsa gərək onda kiminsə qabağında sınsın, əyilsin,
ya da gedib kiməsə qulluqçuluq eləsin. Kimdi deyən,
fərqinə varan ki, bu qadın Məmmədəmin Rəsulzadənin
xanımıdır?!
Yazıq
balalarım, göz-könül dolusu ata qayğısı, ana
nəvazişi görmədiniz! Mənim yolumda nələr
çəkmədiniz, bu bir qarış vaxtınızda?!"
Qəlbi
sınıq simə dönmüşdü: "Sizi nə vaxt
bağrıma basacağam görəsən, bir də nəfəsim
nə vaxt sizin nəfəsinizə qarışacaq, ay mənim
boynu bükük balalarım?"
Sağ
qalmağı, bu işıqlı dünyada nəfəs
almağı, yaşamağı hələ də ona
möcüzə kimi gəlirdi: "Mənim taleyim də Xan
Xoyskinin, Nəsib bəy Yusifbəylinin, Həsən bəy
Ağayevin... başqa-başqa dostlarımın taleyinə
dönə bilərdi. Vaxtsız əcəl məni
də yaxalayar, haradasa ömrüm də qırılardı.
Bəlkə heç qəbrim də, torpağa
gömüldüyüm yer də bilinməzdi, bəlli
olmazdı". Qəlbinin dərinliklərindən isə
başqa bir səs-səda gəlirdi: "Sən tanrı
adamısan, Məmmədəmin! Ona görə
də tanrı sənə qıymadı, səni
qanadının altına aldı, bütün bəlalardan
sağ-salamat çıxardı, qoruyub saxladı. İndi yaşayırsan, sözünü qələmlə
deyirsən. Səsin gedib Vətən
çatmır? Darıxma! Gün gələr,
haqqın yolu açılar. Gecələr
nə qədər uzun olsa da, qaranlığa bürünsə
də, qarşıda onun işıqlı səhəri,
günəşli gündüzü var!"
Neçə
dəfə ölümlə üz-üzə, göz-gözə
gəlmişdi: Lahıcda, Bakıda, Moskvada... Ölüm
ona qı-lınc qaldırmışdı, o, ölümün
gözünə şax baxmışdı - inamından, əqidəsindən
dönüb, qorxunu ürəyinə yaxın
qoymamışdı. O çətin anlarda ürəyi də
yumruğa dönmüşdü.
"Qorxu dəhşətdir - o insanı ölümə
aparır, - demişdi. İnam öldü - insan öldü.
İnsan döyüşməli,
çarpışmalı, son damla qanı qalıncaya qədər,
ürəyinin son vurğusunacan öz haqqını,
hüququnu tələb etməlidir. İnsan
övladı azad doğulub, azad da yaşamalıdır! Nə üçün özgələr, yadlar
basa-basa gəlib mənim yurdumda, mənim Azərbaycanımda
ağalıq etsinlər? Nə haqla, nə
hüquqla? Biz buna niyə dözməliyik?
Biz o vaxt
- 27 aprel gecəsində kişi kimi söz
verdik, qoymadıq qan tökülsün. Onlar isə
dediklərinin üstündə durmadılar, sözlərinin
dalından qaçdılar. İndi biz öz
haqqımızı, istiqlalımızı qanımız,
canımız bahasına da olsa geri qaytarmalıyıq! Haqq
verilməz, alınar! Budur türk inqila-bının təsdiq
etdiyi həqiqət!
Rus
imperializmi hansı cildə, hansı rəngə girirsə
girsin, meydanda bir həqiqət var: millətlər özlərini
tanımalıdırlar. Gələcək - millətləri
süngü gücü ilə yapma rejimiə boyun əydirmənin
deyil, milli hakimiyyətə, haqqa və hürriyyətə
dayanan istiqlalçılığındır".
***
Yazı makinasının əsəbləri döyəcləyən yeknəsəq səsi yavaş-yavaş sozaldı, səngidi və büs-bütün susub, eşidilməz oldu. Birdən elə bil axar su dayandı. Otaq sükutla gölləndi. O, kürəyini stulun söykənəcəyinə verib, qollarını qanad kimi yana gərdi. Sümükləri şaqqır-şaqqır şaqqıldadı. Sanki canına bir yüngüllük gəldi, sinəsi genişləndi. Ancaq hiss elədi ki, barmaqlarını yazı makinasının dillərinə uzatmağa daha nə həvəsi, nə də hövsələsi qalmışdı. Barmaqlarının ucları ilə gicgahlarını, sonra da gözlərini ovuşdurdu. "Bu günlük yetər, - deyə düşündü. - həvəsdir, bəsdir. Halım bir az düzəlsə, özümə gəlsəm sübh tezdən durub keçərəm stolun arxasına. Səhər yeməyinəcən makinada iki-üç səhifə döyəcləyərəm. Bu da olar qənimət. Aqillərimiz əbəs yerə deməyiblər ki, qırılan qoşundandır".
Qalxdı. Əllərini sinəsində çarpazlayaraq gəzişməyə başladı. Otaq bərk soyuq idi. Elə bil divarlardan buz yağırdı. "Bu sobanın canını niyə azar alıb? - deyə düşündü. - Səhərdən neçə dəfə odun atmışam. Nə gözü doyur, nə də bir gurhagur yanır ki, adamın sümükləri qızsın. Xəsis adam kimidir - almağı var, verməyi yoxdur".
Maşa ilə sobanın iri gözünü yana çəkib, içini qarışdırdı. Küldən başqa heç nə gəlmədi ma-şanın ucuna. Bayırdan odun gətirib sobanı təzədən qaladı. Odun yaş idi, korun-korun yanırdı...
Gətir Kəkotu çayı dəmlədi. Əvvəlcə bir stəkan çay içdi. Sinəsi də azca yum-şaldı. Deyəsən, yavaş-yavaş özünə gəlirdi. "Varam kəkotu çayının möcüzəsinə. - Xəyalı quş kimi çırpındı. - Dağ adamları ağızlarının dadını, təmini yaxşı bilirlər. Bəlkə də ona görə belə safdırlar, durudurlar. Halaldır hər şey onlara! Həyatın qədrini bilərək yaşayırlar, kişi kimi ömür sürürlər - mərd-mərdanə. Bizim dağların adamları dağların özünə bənzəyir - əyilməz, vüqarlı, uca. Nə qədər yaxşılıq, insanlıq gördüm onlardan. Dadı damağımdan, xatirəsi ürəyimdən getməz o günlərin. Lahıc camaatına, məni özlərinə doğmadan-doğma bilən kişili-qadınlı , böyüklü-kiçikli o gözəl insanlara mənə elədiklərinin heç olmasa mində birinin əvəzini qaytara bilsəydim!... Ancaq bu mümkündürmü?" Bu ətirli kəkotu çayı Lahıcı yada saldı, xatirələrini tərpətdi. O, belə çayı ilk dəfə orada içmişdi. İlk günlər o qədər də xoşlamırdı. Ona deyəndə ki, can dərmanıdır, çox da inanmırdı. Belə fikirləşirdi: "Görünür kasıbçılıqdır, üzü qara olsun kasıbçılığın".
Aradan bir-iki həftə keçdi. Dumduru bulaq suyundan dəmlənmiş
kəkotu çayı beçə balı
ilə, alma, armud qaxı ilə ona özgə ləzzət
verdi...
İndi haradaydı o günlər? Lahıcı tez-tez
yuxusunda görürdü. Hər dəfə
də qorxu, səksəkə içində
ayılırdı yuxularından.
Gözlərini açanda görürdü ki,
Lahıcdan çox-çox uzaqlarda - İstanbuldadır.
(ardı var)
Nahid HACIZADƏ
Ədalət.-2014.-19 iyul.-s.6.