"Mətbuatımızın
hazırkı durumu bizi o qədər də razı
salmır"
Mətbuat Şurasının
sədri Əflatun Amaşov Yap.org saytına müsahibə
verib. Adalet.az həmin
müsahibəni təqdim edir.
Şanlı tarixi keçmişimizin
yaşantılarını canlandıran Azərbaycan milli mətbuatı
iyulun 22-də növbəti ildönümünü - 139
yaşını qeyd edəcək 139 yaşın
üstünlükləri nələrdən ibarət olub? Mətbuatımızın
ictimai həyatımızdakı missiyasının nə kimi
özəllikləri var? Bu və digər
məqamlarla bağlı Azərbaycan Mətbuat
Şurasının sədri Əflatun Amaşovla söhbətləşdik.
- Azərbaycanda
mətbuatın yarandığı dövr ictimai həyatın
nisbətən durğun vaxtına təsadüf edir. Həmin mərhələdə çar
Rusiyasında müəyyən canlanmaların baş verməsinə
baxmayaraq, prosesin milli ucqarlarda geniş əks-səda
doğurduğunu birmənalı qaydada söyləmək
mümkün deyil. Əlbəttə, o
zaman üsyan zəminində gerçəkləşmiş bəzi
hərəkatları unutmaq olmaz. Hər bir
halda mətbuatın, qəzetçiliyin tam şəkildə
ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi həyatın aktivliyi fonunda meydana
çıxdığını, bilavasitə cəmiyyətin
sosial sifarişi olaraq yarandığını demək yerinə
düşmür.
Müqayisəli yanaşsaq, Avropada orta əsrlərdə
qəzetçiliyin formalaşmasını iqtisadi amillər zərurətə
çevirmişdisə, yəni ticarət, əmtəə-pul
münasibətlərinin genişlənməsi öz təsirini
göstərmiş və mövcud xüsusda informasiyanın
yayılmasına ehtiyac yaranmışdısa, Azərbaycanda
tamamilə fərqli yol gedilmişdi. Mətbuat iqtisadi
münasibətlərin artım tepminin doğurduğu
reallıq kimi yox, sırf maarifləndirici missiya
daşıyan, özü də bu işi çox incə
şəkildə etmək məcburiyyətində qalan mərkəz
kimi təşəkkül tapmışdı.
Düşünürəm ki, bu cəhət mətubatımızın
sonrakı strukturuna, iş ahənginə təsirsiz
ötüşmədi. Fəaliyyət dəst-xəttindəki
incəlik ona tarixin ən sərt sınaqlarından
çıxmaq imkanı verdi.
Digər tərəfdən, indinin özündə də
mətbuatımızın kommersiya yükü olduqca zəifdir. Əlbəttə,
hazırkı mənzərədə obyektiv amillər öz
sözünü deyir. Amma ilk növbədə
mətbuatımızın təbiətinə xas cəhətləri,
məxsusilikləri vurğulamaq lazımdır. 139 yaşın gətirdiyi dividentlərə nəzər
salarkən onlardan, ilk növbədə maarifçiliyə, məfkurəçiliyə
söykənən məqamlardan söz açmaq lazımdır.
O məqamlardan ki, xalqı qəflət yuxusundan
ayıltdı, milli şüurunu oyatmaqla ona öz
haqlarını qaytardı və ən nəhayət
insanları müstəqilliyə səslədi. Bu onun şübhəsiz
üstünlüyüdür.
1875-ci ildə
Həsən bəy Zərdabi «Əkinçi» qəzetinin
çapına başladıqdan 43 il sonra Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin qurulması ilə son dərəcə
böyük tarixi missiya reallaşdırılmış oldu. Bunu ona görə qeyd etdim ki, həmin zaman kəsiyinə
diqqət yetirsək, cəmiyyətin avanqard qüvvəsi
qismində məhz ayrı-ayrı mətbuat orqanlarının
fəaliyyətini ön plana çıxarmaq zərurəti
yaranır. Onların hər biri eyni hədəfə
doğru aparan yolun ən müxtəlif istiqamətlərini
cızırdılar. Hansındasa satirik dəst-xətt,
hansındasa tənqid güclüydü, bir başqası
sırf ideoloji mərkəz funksiyası
daşıyırdı.
Mətbuatımız totalitar sovet hakimiyyəti illərində
ənənələrə sadiqliyini qorudu. Azərbaycanın
ikinci dövlət müstəqilliyinə aparan yolu da müəyyənləşdirən
başlıca qüvvə oldu. Bütün bunlar və
sadalamadığım bir çox cəhətlər ötən
139 ili şanlı tarixi keçmişimiz
kimi anmağa imkan verir.
- Əflatun müəllim, Avropada qəzetçiliyin
formalaşması ilə Azərbaycanda mətbuatın yaranma səbəbləri
arasında müqayisələr apardınız. Qərbdə
mətbuatın kommersiya yükü üzərində
dayandınız. Mətbuatı müəyyən
iqtisadi münasibətlərdən doğan reallıq kimi
xarakterizə etdiniz. Azərbaycanda əlbəttə, fərqli
yol seçilmişdi və bu yolu müəyyənləşdirən
şəxsiyyətlər də var idi…
- Həmin
şəxsiyyətlərdən birinin adını çəkdik.
Milli mətbuatımızın qurucusu Həsən
bəy Zərdabi Moskva Universitetinin namizədlik diplomu ilə
bitirən ilk müsəlman məzun, Azərbaycanın ilk
universitet təhsilli alim və müəllimi, İslam
dünyasının ilk təbiətşünas alimi
olmuşdu. «Əkinçi» qəzetini min əziyyətlər
bahasına başa gətirmişdi. Əli
bəy Hüseynzadə bütövlükdə türk
dünyasının böyük şəxsiyyəti,
türkçülüyün atası sayılır. Əhməd bəy Ağaoğlu «Difai» təşkilatını,
«İrşad» qəzetini yaratmaqla millətçi fikirlərdən
və sosial inqilabi düşüncələrindən təşvişə
düşən erməni daşnaklarının təhdidlərinə
cavab vermişdi. C.Məmmədquluzadənin
"Molla Nəsrəddin” jurnalında təbliğ etdiyi dərin
demokratizm və azadlıq ideyaları nəşrə
ümumxalq məhəbbəti, eyni zamanda beynəlxalq aləmdə
böyük nüfuz qazandırmışdı. Bu mənada əlbəttə, şəxsiyyət
amili üzərində dayanmaq mümkündür. Adlarını çəkdiyim şəxsləri
sanki Tanrı özü xalqımıza müəyyən
tarixi mərhələni gerçəkləşdirmək
üçün bəxş etmişdi.
Ümumən Azərbaycanın ictimai fikir tarixində,
milli dövlətçilik ideologiyasının
formalaşmasında ziyalılar, düşüncə
adamları həmişə böyük rol oynayıblar. Azərbaycanın
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərindəki vəziyyətinə
diqqət yetirməklə bu rolun tarixi əhəmiyyəti barədə
söz açmaq mümkündür. Həmin
dövrdə insanların həyatına mənfi təsir
göstərən imperiya idarəçilik üsulu xalqın
milli özünüdərk meyllərinin
qarşısını alır, mövcud istiqamətdəki
azacıq inkişafı belə əngəlləyirdi. Hər cür çətinliklərə baxmayaraq,
ziyalılar nəsli də yetişir və həmin nəsil
imperiya daxilində baş verən proseslərdə xalqın mənfəətini
ön plana çıxara bilirdi. Bu mənada 1875-ci ildə
«Əkinçi» qəzetinin nəşrini həyata keçirməklə
Azərbaycanda milli mətbuat ənənələrinin əsasını
qoymuş Həsən bəy Zərdabinin böyük fədakarlığını
qeyd etməyə xüsusi ehtiyac var. Həsən bəy Zərdabinin
«Əkinçi»də məişət zəminində ortaya
qoyduğu reallıqlara sosial-ictimai məzmun gətirən
sonrakı ziyalı nəslinin nümayəndələri
qısa zaman kəsiyində istiqlal məfkurəsi
davasının öncüllərinə çevrildilər.
Onların özlərinin birbaşa əməyi nəticəsində
yaranmış dövri nəşrlər Azərbaycan həyatına
ictimai nəfəs verdi. İstiqlal
yollarına bir növ, hənirti gətirən həmin nəfəs
adlarını çəkdiyim parlaq şəxsiyyətlərin
yaradıcılıqlarının qayəsini təşkil
etdi. Xalqın milli oyanışı zəminində
baş verən proseslərdə 1918-ci ilin dövlət
müstəqilliyinə aparan yol müəyyənləşdi.
Həmin dövr tarixi şəxsiyyətlərimizin dərin
dünyagörüşünə əsaslanmış həyat
və fəaliyyətləri Azərbaycanın XX əsrin
sonlarına doğru ikinci dəfə dövlət müstəqilliyinə
qovuşmasında misilsiz istiqamətverici örnək rolunu
oynadı. Hazırkı dövrdə isə bu adamların
keçdikləri ömür yolunun təbliği müstəqil
Azərbaycanın həm tarixi keçmişini yaşatması,
həm mətbuatın quruculuq proseslərindəki
missiyasını ön plana çəkmək, həm milli vətənpərvərlik
ideyalarının təbliği, həm də dövlətçilik
ənənələrimizə ehtiram baxımdan önəmlidir.
Azərbaycan Mətbuat Şurası bütün
bunları nəzərə alaraq XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində
Azərbaycanın ictimai fikir tarixində müstəsna rolu
olan şəxsiyyətlər barədə "Milli mətbuatımız,
istiqlaliyyət yolumuz” silsiləsindən sənədli filmlərin
çəkilməsinə başlayıb.
- Əflatun müəllim, müasir Azərbaycan mətbuatı
139 illik tarixə malik ənənəyə sadiq fəaliyyət
göstərə bilirmi?
-
Sualınıza birmənalı cavab vermək çətindir.
Müəyyən obyektiv və subyektiv cəhətlər
var ki, onlara görə mətbuatımızın
hazırkı durumu bizi o qədər də razı salmır.
Amma hər cür çatışmazlıqlara
və hətta xoşagəlməzliklərə rəğmən
demək olmaz ki, mətbuatımız Zərdabi ənənələrindən
uzaqdır. Jurnalistikamız müstəqillik
ruhunun daşıyıcısı kimi çıxış edə
bilir. Düşünürəm ki, bu, son
dərəcə vacib məsələdir.
Hazırkı dövrün reallıqlarını və
tələblərini də nəzərə almaq lazımdır. Bəzən
hadisə və proseslərin çatdırılması
üçün həddən artıq operativlik tələb
olunur. Bu cür fəaliyyət zərurətinin
doğura biləcəyi vəziyyətlərin tənzimləməsində
peşəkarlıq son dərəcə vacib göstəricidir.
Medianın transformasiyası, yəni fəaliyyət üsullarını
və vasitələrini dəyişdiyi, ənənəvi
mediadan onlayn mediaya keçidin gerçəkləşdiyi bir
dönəmdə «Azərbaycan jurnalistikası ənənələrə
sadiqdirmi?» sualı da daha çox verilir. Zənnimcə, hər cür
çatışmazlıqlara baxmayaraq, ümumən mətbuatımızın
ictimai fikir institutu kimi özünü təsdiqləməsində
tarixi sələflərimiz olan nəşrlərin
missiyaları ilə bənzərlik var. Demək, ənənələrə
sadiqlik də var.
- Bir qədər
öncə peşəkarlıqdan söz açdınız. Ümumən Azərbaycan jurnalistikasının
hazırkı durumunu necə qiymətləndirirsiniz?
- Məsələyə
iki aspektdən yanaşmaq lazımdır. Birincisi,
əlbəttə, hələlik istədiyimiz jurnalistikaya malik
deyilik. Deyək ki, əcnəbi dildə
danışa bilməmək amili var. Azərbaycan
mediasının dünyanın media məkanına
inteqrasiyası üçün jurnalistlərimizin xarici dildə
mükəmməl danışa və yaza bilmələri
şərtdir. Qarşımızda duran mühüm vəzifələrdən
biri də media təmsilçilərimizin
ixtisaslaşmalarına nail olmaqdır. Ümumən
bu sayaq məsələləri kifayət qədər sadalamaq
mümkündür və diqqət yetirsək, görərik
ki, ötən illərlə müqayisədə problemlərin
bir çoxu aradan qalxıb.
İkinci
cəhət isə arzuladığımız jurnalistikaya nail
olmaq istiqamətindəki yolun müəyyənləşməsidir.
Hazırkı inkişafın səviyyəsi qənaətbəxş
olmasa da, inkişaf sürəti və işə yanaşma
göstəricisi gələcəyə inamla yanaşmaq
üçün kifayət qədər ciddi əsaslar verir.
İndiyədək görülmüş tədbirlər,
ən əsası bundan sonra görüləcək işlər
üçün ortada istəyimiz, həmçinin dövlətin
iradəsi var. Bu gün media sahəsindəki istənilən təşəbbüs
Azərbaycan dövləti tərəfindən qiymətləndirilir.
Təşəbbüslərin dəyərləndirilməsində
başlıca prioritet kimi söz, fikir, ifadə
azadlığının daha da dərinləşdirilməsi zərurəti
götürülür. Dövlətin iradəsinin
nəticəsidir ki, Azərbaycan Respublikasında «Kütləvi
İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət
Dəstəyi Kosepsiyası» kimi fundamental səciyyə
daşıyan sənəd qəbul olunub. Konsepsiyaya
uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin
İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondu
yaradılıb. Fond dövlətin prioritet
kimi müəyyənləşdirdiyi sahələrə dair həm
KİV-lərin layihələrini maliyyələşdirir, həm
də ayrı-ayrı jurnalistlərin yaradıcılıq məhsullarını
qiymətləndirir, onların fəaliyyətini bir növ,
stimullaşdırır. Bütün bunlar
məsələyə sistemli yanaşmanın nəticəsidir.
- Əflatun müəllim, Azərbaycan mediası
hazırkı səviyyəsi etibarilə söz və ifadə
azadlıqlığının başlıca atributu kimi cəmiyyətə
nə dərəcədə örnəkdir?
- Məsələyə
iki aspektdən yanaşmaq istərdim. Birincisi, Azərbaycanda
media orqanları tam azaddır. Onları istədikləri
mövzunu gündəmə gətirmək sərbəstliyinə
malikdirlər. Bəzən mövzu rəngarəngliyinin
ifrat nəticələr doğurduğunun da şahidi oluruq.
Hər bir halda düşünürük ki,
azad cəmiyyətdə yaşayırıqsa, belə hallar da
olmalıdır. İkinci aspekt nəyin
olmamasına söykənir. Söz və
ifadə azadlıqlarının verdiyi imkanların
düzgün dəyərləndirilməsində yetərincə
çətinliklər var. Xüsusən də internet
medianın geniş vüsət aldığı indiki
dövrdə problemlər özünü daha qabarıq şəkildə
göstərir.
Azərbaycan mətbuatı ildən-ilə irəliyə
gedir. Ölkəmiz özü də inkişafdadır.
Əsas məsələ medianın
inkişafının dinamikasındadır. Mətbuatımız bir ictimai institut olaraq ölkənin
ümumi axarına adekvat reaksiya vermək gücündədirmi?
Onun ümumi iqtisadi tərəqqidən
götürdüyü pay rifahı təmin edə bilirmi? Məncə, bu gün üzərində dayanmalı
olduğumuz əsas məqamlar bunlardır. Mövcud müstəvidəki problemlər aradan
qalxdıqca mediamızı cəmiyyətə örnək edən
göstəricilər də çoxalacaq.
- Bu göstəricilərin artması üçünsə əlavə tədbirlərə ehtiyac var. Sizcə, hazırkı dövrdə mətbuatımız qarşısında duran və həlli vacib olan vəzifələr hansılardır?
- Bir
sıra problemlərdən söz açdıq. Görülmüş işlərdən də həmçinin.
Jurnalistlərin həyat şəraitinin
yaxşılaşdırılması önəmlidir. Bu
mənada ötən il Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin sərəncamı
əsasında jurnalistlər üçün
yaşayış binasının tikintisi böyük hadisə
idi. Düşünürəm ki, gələn il
tikilməkdə olan yeni binanın istifadəyə verilməsi
qələm sahiblərinin sosial yükünün
azaldılması nöqteyi-nəzərdən mühüm əhəmiyyət
daşıyacaq.
Ümumən medianın iqtisadi cəhətdən
özünü təmin edə bilməməsi, bu xüsusda
reklam bazarının zəifliyi, jurnalistlərin sosial təminat
səviyyəsinin aşağılığı. Bunlar
medianı asılı hala salır, jurnalistin özünü
ayrıca götürsək, onun yaradıcılıq imkanlarını
da məhdudlaşdırır.
Əlbəttə, görüləsi işlər
çoxdur. Hesab edirəm ki, «Azərbaycan Respublikasında
Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin
İnkişafına Dövlət Dəstəyi
Konsepsiyası»nda nəzərdə tutulan məsələlərin
sistemli şəkildə həyata keçirilməsi ilə əsaslı
irəliləyişlərə nail olmaq mümkündür.
Jurnalist peşəkarlığından söz
açdıq.
Peşəkarlığı doğuran
başlıca cəhət peşəyə sevgidir. Mövcud anlamda 2013-cü ilin noyabrında dövlət
başçısının jurnalistlərlə keçirdiyi
görüşdə səslənmiş təkliflərin həyata
keçirilməsinə yönələn işlər
böyük əhəmiyyətə malikdir. Artıq ali məktəblərin jurnalistika fakultələrinə
qəbulda qabiliyyət imtahanı tətbiq edilir. Düşünürəm ki, bu işin gələcəkdə
daha sistemli şəkil almasına ehtiyac var. Eyni zamanda
jurnalistikanın tədrisi sahəsində islahatların
aparılması da aktual səciyyə daşımaqdadır.
Azərbaycanda diffamasiyaya görə azadlıqdan məhrum
edilən jurnalist yoxdur və bu, müsbət haldır. Ancaq hər
bir halda jurnalistin yazdığı materiala görə həbsin
nəzərdə tutan müddəaların Azərbaycan
Respublikasının Cinayət Məcəlləsində
qalmasını istəməzdik. Buna
görə də diffamasiya ilə bağlı fəaliyyətin
davam etdirilməsi də vacibdir.
Ədalət.-2014.-22
iyul.-S.3.