"200 il əvvəl Fransa nə vəziyyətdə idisə, bu gün biz həmin dövrü yaşayırıq"

Amma orda "Səfillər” kimi əsər yarandı

Onu çox danışdırıblar. Publisist kimi, Məmməd Arazın qızı kimi, Aqil Abbasın həyat yoldaşı kimi, qadın kimi... Amma qarşımızdakı İradə Tuncay idisə, onda yenə eşitməli nələrsə olmalı idi...

Elə danışmağa da uşaqlığından başladıq. Yasamalda, "Sevil” kinoteatrının yaxınlığındakı ikiotaqlı "Xruşşovka” evdə keçən uşaqlığından:

"Uşaqlığımda ağrılı məqamlar da çoxdur. Çünki anam tez-tez xəstəxanalarda olurdu, mən tək qalırdım. Ağlayırdım onun dalınca. Təklik hissi çox yadımda qalıb.

Həyətdə çoxlu uşaqlar var idi, ona görə günüm həyətdə keçirdi. Parlaq xatirələrdən həyətdə uşaqlarla oynamağım, atamla gəzməyə, hər yay tətilində kəndə getməyim, nənəmlə qalmağım yadımda qalıb.

Yeddi yaşıma qədər tək uşaq olmuşam. Mənim çox oyuncağım olub, Moskvadan gətirilən oyuncaqlarım. O vaxt defisit dövr idi. Amma Sovet hökuməti uşaqlar üçün hər şeyi ucuz satırdı. Balaca "kalyaska” oyuncağım vardı, əkiz uşaqlar var idi içində. "Kalyaska”nı hərəkət etdirəndə onlar da əllərini-ayaqlarını oynadırdılar. Çox qəşəng idi. Sonra mən onu sındırdım. Məndə oyuncaqlara qarşı yaradıcı münasibət var idi. Onların içini söküb baxırdım ki, görüm içində nə var.

Maraqlı motosiklet oyuncağım vardı. Onu qururdun, fırlanıb aşırdı. Apardım həyətə, uşaqlar yığışdı başına, sonra oğurladılar. İndiyə qədər də yandırır məni...”

Yaşından tez böyüyüb. Bu böyümək xəstəxanalardan keçib, bu böyüməkdə dərman qoxusu da olub, ümid qoxusu da: "Atam xəstələndi, 14 yaşımda artıq mən hər şeyi dərk edən biri idim”.

Amma qadınlıq onu gec haqlayıb, 40 yaşından sonra: "Görünür, mənim qayğılarım çox olub deyə, özümü qadın kimi hiss eləyə bilmirdim. Mən cinsimin duyğularını tam yaşayan adam olmamışam. Ola bilər, içimə çox qapanıq olmuşam. Ədəbiyyatın içinə çox girmişəm. Sadəcə, insanıydım.

Ümumiyyətlə, mən insan olaraq da 40 yaşından sonra çox dəyişdim. Dünyaya baxışım dəyişdi. Olur ki, insan yaşayır, yaşayır, ancaq özünə dəyər verə bilmir, içində bir qorxu olur. Nə bilim, çox şeylər olur... Amma 40 yaşından sonra elə bil, daşların hamısını oturdursan yerinə, bir az sakitləşirsən, hüzur tapırsan. Gərək insan özünü çox sevsin. Mən bunu çox gec dərk elədim”.

Deyirəm, İradə xanım, niyə insanlar elə düşünür ki, siz özünüzdən çox razısınız?

Deyir, mənim dilim də var, dilçəyim də: "Kimsə otursun, görək mənimlə hansısa mövzuda danışa biləcək, ya yox? Bir də ki, mən hamını sevməyə borcluyam?

Dərzinin, mühəndisin, müəllimin, həkimin məşğulluq vaxtıyla bizimki bir az fərqlidir. Yaradıcı adamıq da, könlümüzün elə vaxtı olur ki, heç kimə cavab vermək istəmirik. Amma elə fikir yaranır ki, guya özümüzdən razıyıq. Amma həmin adamlar bizim yerimizdə olsa, uçurtmadıqları dağ-daş qalmaz”.

Bu cəmiyyətin içində düşünən adam kimi yaşamaq onun üçün çətindir. Deyir, bu bozluğun içində bir az rəngli görünürsən, rənglər birini sevindirirsə, o birini qıcıqlandırır: "O qıcığı da elə nifrətlə sənin üstünə tökürlər ki... Hamı kimi olanda onlar sakitləşməyə başlayır.

İnsanın romantik duyğuları da olmalıdır, sentimentallığı da, göz yaşı da, qəhqəhə çəkib gülməyi də. Niyə hamı kimi olmağı tələb edirlər ki?.. İnsanın içində hissləri qapalı qaldıqca təhlükəyə çevrilir.

Amma mən insanların əhvalını hiss edirəm. Fikirləşirəm ki, nə isə bir zarafat etsəm, hamının əhvalı yüksələcək, özün də onlara qoşulacaqsan və ruhsal bataqlığından özünü də dartıb çıxarcaqsan...”

Deyir, nə olsun ki, Allah hamını eyni yaradıb, hamıya eyni cazibəni verməyib: "Allah rəngli insanları özü seçib göndərir. Onu seçdirən amillərdən biri onun cazibəsidir.

Oturduğum yerdən razıyam. Əgər kimsə başqa cür fikirləşirsə, qiymətləndirə bilmirsə, bu, mənim yox, cəmiyyətin problemidir”.

İş yerini tez-tez dəyişməyi sevmir: "İşimi dəyişəndə də məcbur olub getmişəm. Məkanı dəyişməyi sevirəm, amma öyrəşdiyim insan mühitini dəyişməyi sevmirəm. İnsana öyrəşirəmsə, məndə bağlılıq, asılılıq yaradır. Onlara öyrəşirəm və ayrıla bilmirəm, bu, çətindir”.

Ən doğmaları isə ailəsidir. "Ailə insanın qalasıdır, sığındığı yerdir” deyir: "Sən arxayınsan ki, onlar həmişə sənin köməyinə gələcəklər. Uşaqlıda bu, sənin ata-anandırsa, gələcəkdə sənin sevdiyin kişi, uşaqlarındır. Hamının kiməsə köməyinə ehtiyacı var. Heç kim deyə bilməz ki, mən tək var ola bilərəm. Heç kimi olmayan insanın belə heç olmasa, qonşuya ehtiyacı var. İnsan Allah deyil. Hərdən fikirləşirsən ki, Allah bu yalnızlığın içində necə mövcud olur?

Amma hər bir insan özlüyündə həm də tənhadır. Nə qədər öz dərdimi-sərimi sənə danışsam da, sən ancaq mənə təsəlli verə bilərsən, hiss edə bilməzsən. Hər insanda bir qədər Allahın zərrələri var, tənhalığı yaşayır”.

Lazım olan məqamlarda güclü ola bilir: "Evdə, ailədə bir hadisə olur, hamı panikaya düşür, amma mən çox sakit oluram. Həmin anda mən hər şeyi yerbəyer edə bilirəm. Amma iki-üç gün keçir, hamı sakitləşəndən sonra mən çox ağır xəstələnirəm”.

"Ürəyində qurduğu sarayın daşını düşürəni, pəncərəsini sındıranı” bağışlaya bilmir: "Bütün insanlar, ən yaxın adamlarımız belə səhv edə bilir. Elə mən özüm də səhvsiz deyiləm. İnsanın qəlbində qurduğu sarayı dağıtmaq? Mən onu edə bilmərəm. Mənə elə gəlib ki, evdə həmişə sütun kimi olmuşam. Nəyisə qorumaq lazımdır və mən dik dayanmalıyam”.

Onu küsdürən, incidən məqamlar da var: "Anlayış görməyəndə özümə qapanıram. Qarşımdakıyla söhbət edirəm, görürəm, yox, "danq” eləyir qayıdır, onda bu, məni rəncidə eləyir. Sevgimlə, ürəyimlə yaxınlaşdığım insanlardan anlayış görməyəndə inciyirəm”.

Sevgisini bildirən deyil. Deyir, ancaq uşaqlarım balaca olanda onları sevib-oxşamışam: "Amma çox dilli-felli, mehriban adam deyiləm.

Redaksiyada bir jurnalistimiz vardı, bir gün mənə dedi ki, İradə xanım, kaş, nifrətiniz kimi sevginizi də bildirə biləydiniz. Mən kimdənsə narazıyamsa, o dəqiqə üzümdə görünür. Xoşuma gəlməyən adamla söhbət edə bilmirəm. Amma sevgimi göstərə bilmirəm...

Hər kəs üçün sevimli, xoş olmaq mümkün deyil. Burda insan xisləti var. Sənə baxırlar, deyirlər gör, harda oturub. Amma bu yerə necə gəlib çatmısan, onlara maraqlı deyil. Elə bilirlər ki, onlar da həmin yerdə otura bilərdilər. Sadəcə, bizim bəxtimiz gətirib. Həmin adamlar heç beş dəqiqə mənim yerimdə otura bilməzdilər”.

Cəmiyyətdəki sevgisizlikdən şikayətlənirik: "Biz mənəvi şəkildə öz gəncliyimizi məhv edirik, şikəst edirik. Uşaqlar safdırlar, inanırlar ki, dünyanı xilas edə biləcəklər. Amma biz onların başından vururuq, deyirik, yalan danış, cinayət törət. Onlar artıq bizim dediyimizə yox, təriqət başçılarına inanırlar.

Cinsi azlıqlar artıq çoxluq olub. Bir məmləkətinki kişiləri məhv olur, bu, xalqın məhvi deməkdir. Mənəvi şikəstlik daha qorxuludur. Bir ovuc xalqıq, özümüz yeni nəsli qorumasaq, sonu necə olacaq?

Biz istəyirik ki, hamı eyni olsun, eyni düşünsün, belə olmur axı... Nə vaxt ki, qanunlar hamı üçün eyni olacaq, o zaman nəyisə dəyişmək barədə düşünmək olar.

Bu gün hamı yaşamaq uğrunda mübarizə aparır. Hətta heyvanlarda da qorxu yarananda rəngini dəyişir. Özünü qumun, ağacın rənginə uyğunlaşdırır. İnsanlar da elədir. Yaşamaq uğrunda mübarizə aparırlar və uyğunlaşırlar. Kim uyğunlaşa bilmir, məhv olub gedir.

Nə qədər mənim kimi düşünən insanların sayı artsa, öz işlərində bunu göstərsələr, nə isə dəyişə bilər. İnsanların arzuları məhdudlaşdıqca onlar aqerssivləşir və o aqressiyanı nə cürsə bildirirlər. Mənim də o qədər arzularımı qısıblar ki... Belə bir söz var, bizim vətənimiz uşaqlığımızdır. Nə varsa, ordan gəlir. Hansı ölkələrdə ki, uşaqların həyatı ağır keçir, orda inkişaf olmur. Qısır olursan, arzular qəbiristanlığına çevrilirsən...”

Elə insanların arzu qısıtlanmalarından yazmaq istədiyini deyir: "Amma axır vaxtlar heç nə yaza bilmirəm, depressiyadayam. Beynimdə o qədər mövzu var, amma yaza bilmirəm”.

Bu gün nəyi təsvir edək axı? Avtobusdakı hay-huyu, yoxsa metrodakı iyi-qoxunu?

Bir tərəfdən də, bu gün yazmaq üçün çox münbit zəmin var, otur, yaz. Obrazlar qalereyası, hadisələr var. Nə isə qısırlaşma var. 200 il əvvəl Fransa nə vəziyyətdə idisə, bu gün biz həmin dövrü yaşayırıq. Amma orda "Səfillər” kimi əsər yarandı.

Bu gün bütün yazarlar özünü yazır. Gənclərdə bir az özündən razılıq var, qoy olsunlar. Təki pis vərdişlərdən uzaq olsunlar.

Qadınlarımız isə yaşadıqlarını yaza bilmir. Hansını dindirsən, həyatından nə romanlar çıxar. Amma əxlaq mücəssəməsi rolunu oynayırlar.

Hiss edirəm ki, qızlar nə isə yazmağa cəhd edirlər, amma çox eybəcər alınır. Hollivud filmlər çəkir, orda öpüş səhnələrinə baxın, necə gözəldir. Bir də bizim seriallardakı öpüşmə səhnələrinə baxın, çox çirkindir. Çünki saxtadır, səmimi deyil”.

Gəzintini, səyahəti nə qədər sevsə də, "vətəndən uzaqda yaşaya bilmərəm” deyir: "O yaşımda deyiləm artıq. Vətən nədir, əslində? Mənim yataq otağım, hansı tərəfdə yatmağım, səhər durub hara baxmağım, əl-üz yuyanım, səhər getdiyim küçə. Öyrəşməkdir, mübtəla olmaqdır vətən. Xatirələrdir...

İndi Bakının küçələriylə gedirəm, çox yerləri tanımıram. Şəhər elə sürətlə dəyişir ki, görməyə öyrəşdiyim şeylər dağılır. Ən çox travma yaradan şeylər xatirələrinin dağıdılmasıdır. 10 il gördüyüm binanın olmaması içimdə bir boşluq yaradır. Biz gedib başqa yerdə burdakı kimi rahat ola bilmərik. Söhbət yaddaşın komfortundan gedir. Vətən həm də yaddaş deməkdir”.

"Siz dünyaya gəlməsəniz, nə əksik olardı?” deyə, soruşuram. Deyir, bir rəng azalardı. Parlaq rənglər: günəş rəngində sarı, dolğun çəhrayı, yarpaq yaşılı.

Düşünür ki, insan bu boyda sevgisiylə, ruhuyla, gücüylə heç cür itə bilməz. Hansı şəkildəsə qayıdır, gül kimi, çiçək kimi, balaca bir sərçə kimi”.

"Günahımı, savabımı isə çiynimdəki mələklər bilər” deyir: "Adam bilmədən savab iş də görə bilər. Ola bilər ki, kiminsə xətrinə dəymişəm, amma heç kimə pislik etməmişəm. Desəm, yaxşı adamam, deyəcəklər, özündən razıdır. Amma necə deyim ki, pis adamam? Deyiləm axı... Kiminsə evini yıxmamışam, kiminsə ailəsini dağıtmamışam, intriqalara qoşulmamışam, işdə "suka”lıq eləməmişəm. Amma mənə bunu ediblər, torba tikiblər. Sonra Allah cəzalandırıb onları”.

Bu yerdə niyəsə yadıma vicdan anlayışı gəlir. Vicdan deyəndə isə İradə Tuncayın yadına Tolstoy düşür. Deyir, mənə elə gəlir ki, Tolstoy bəşəriyyətin vicdanıdır.

-Ən sevdiyiniz yazıçı da odur?

-Yox, ən sevdiyim yazıçı deyə bilmərəm.

Bu an "Qeyb”dən(oxu: ikinci mərtəbədən)səs gəlir: "Ən böyük yazıçı mənəm”. Aqil Abbasın səsi imiş.

-Hə, ən böyük yazıçı Aqil Abbasdır.

Biz söhbətimizdə Aqil Abbasdan danışmayacaqdıq. Amma söhbətimiz onsuz keçmədi.

Bəs onların sözü bir-birinin boğazından keçirmi?

İradə Tuncay:Hə, gör artıq neçə ildir. Boğazımız da eyni olub.

Aqil Abbas:35 ildir e... Adamlar sonra bir-birlərinə oxşamağa başlayır, ər-arvadlar, dostlar.

İ.T:Həyat tərzi oxşadır da, eyni yeməkləri yeyirsən, eyni yerdə yaşayırsan, eyni söhbətləri edirsən.

Dəyişməyən heç nə olmur?

İ.T:Tutaq ki, kimsə məni 30 il bundan əvvəl görüb. İndi görəndə mən onun üçün dəyişmiş oluram. Amma Aqil üçün mən həmin adamam. Aqil də mənim üçün həmin o 25 yaşlı oğlandır.

A.A:5-6 ay bundan qabaq Ankarada mağazaya girib, İradə üçün hədiyyə alırdım. Satıcı soruşdu ki, eşinizin neçə yaşı var? Dedim, 25. Təəccüblə baxdı, bir daha dedim ki, 25. Mənim üçün onun həmişə 25 yaşı var.

...Bir dəfə mənə dedilər ki, xanımın səndən savadlıdı-filan. Dedim, o, xalq şairinin qızıdır, mən kolxoz sədrinin oğluyam. Gör, o kimdir, mən kiməm.

Amma mən o vaxt gözəl oğlanıydım e... Qızların mənə gözü düşürdü.

İ.T:Elə indi də düşür də...

Amma məhz İradə Tuncayı seçdi.

İ.T:Mən də qəşəngiydim də.

A.A:Həm də ağıllıydı. Əsas ağıldı. İlk baxışda gözəllik vacibdir. Həm ağıllı, həm gözəl olanda olur İradə.

İ.T:Aqil çox zirək idi. Ümumiyyətlə, insan sevəndə onun izahı olmur. Görünür, bu, daxili kimya məsələsidir.

A.A:Bizim həmişə belə evimiz olmayıb ki... 9 il mən İradəgilin evində yaşamışam. Amma o, heç vaxt bunu mənim üzümə vurmayıb. Mənim atamın altında iki maşını var idi, amma mən taksi pulu tapmırdım. Heç vaxt deməyib ki, filankəsin filan şeyi var, mənə niyə filan şeyi almırsan? Qohum-əqrəbaları onun yanında forslanırdı, nə qədərsə brilyantı var. Amma onun yoxuydu, mən onun üçün brilyant idim, o da mənim üçün. Bir dəfə ona çox ucuz bir paltar almışdım, amma çox qəşəng paltar idi. O qədər təriflədi ki, paltarı, elə bil Amerikadan almışam. Nədi-nədi mənim könlüm xoş olsun...

İ.T:Bir dəfə yazmışdım ki, Aqil Abbas mənim üçün vətəndir. Mən burda ağıram, mən burda lazımam, mən burda sevilirəm. Aqil evdə olmayanda heç cür rahatlıq tapa bilmirəm. Bu, təkcə darıxmaq deyil ha... Görürəm ki, nəsə çatışmır, mən yarımçığam. Amma Aqil yanımda olanda rahat, arxayın oluram, bu, izaholunmaz bir şeydir. Onsuz heç nəyi təsəvvür edə bilmirəm.

A.A:Bu yaxınlarda İstanbula getmişdim, bir 10 gün qaldım orda. İki gündən sonra İradəyə yazdım ki, sən yanımda yoxsansa, neynirəm İstanbulu?

İ.T:Təbii ki, bütün ailələrdə olduğu kimi, bizim də kritik anlarımız olur. Bərkə-boşa düşürsən, fikirləşirsən ki, bu addımı atsam, onsuz həyatımı davam edə bilərəmmi? Görürük ki, yox!

Allah əvvəlcə kişini, sonra onun qabırğasından qadını yaradıb. İnsanlar yenidən birləşib BİR ola bilirlərsə, bu olur Allahın yaratdığına qayıtmaq. Onlar uğurlu ailələrdi, lap xəyanətləri ilə, nələri ilə belə, parçalanmır. Bunun üçün səbr, illər lazımdır.

İ.T:Əslində, xaraktercə çox fərqli insanlarıq. Sadəcə, prinsipial şeylər var ki, orda birik. Yoxsa dünyaya baxışımız fərqlidir.

A.A:Mən hər şeyi bağışlayanam. Düşmən mənə güllə atsın, səhər onu bağışlayacam. Amma İradə kinlidir, bağışlamaz. Mən elə prinsipial olsaydım, çox işlər görərdim.

İ.T:Mən yalan danışmıram, o danışır.

A.A:Hə, heç vaxt yalan danışmaz.

İkisi də deyir ki, kişilər daha yaraşıqlı, mükəmməl olurlar.

A.A:Heyvanlarda da erkəklər daha qəşəng olur. Baxın, hansı daha qəşəngdirsə, bilin ki, erkəkdir. Qırqovulun erkəyi tovuzquşuna oxşayır, dişisi toyuğa.

Amma qadınların böyük üstünlükləri var. Demək olar ki, yer üzündə bütün kişilər qadınına xəyanət edir, amma bütün qadınlar xəyanət etmir. Qadınlar dözümlü, soyuqqanlı olur. Qadın tamam başqa bir şeydir...

Sonda isə sizlərə o qadının – İradə Tuncayın özünü tapdığı misraları təqdim edirik:

Ağca pambıq kimi,

ağca yun kimi,

Diddilər, diddilər o kəpənəyi.

Daraşıb qanadlı, əlli-ayaqlı,

Yedilər, yedilər o kəpənəyi.

Hanı o kəpənək, hanı o sevgi?-

Yaşamır, yaşamır, sərçə balası.

Bu ağ kəpənəklər o kəpənəyə,

Oxşamır, oxşamır, sərçə balası.

(Eldar Baxış- "Sərçə balası”)

1937.az

Ədalət.-2014.-14 iyun.-S.9.