"TƏNQİDİMİZİN VİCDANI"

Akademik Məmməd Arifin 110 illiyinə

Nəsillərin yaddaşında "Arif müəllim" kimi hörmətlə xatırlanan, bu günün özündə belə unudulmayan akademik Məmməd Arif Dadaşzadə ədəbi tənqidimizin ustadlarından biri, hətta deyərdim ki, birincisidir. Unudulmaz şairimiz Səməd Vurğun vaxtilə onu "tənqidimizin vicdanı" adlandırmışdı. Ədəbi tənqidi sənət və yaradıcılıq səviyyəsinə qaldıran, onun nüfuzunu təkcə ədəbi prosesdə deyil, ideoloji hərəkatda da mühüm vasitəyə çevirən Arif müəllim ilk professional tənqidçilərimizdən biridir. 1941-ji ildə yazdığı məqalələrinin birində Məmməd Arif "Tənqid də bir yaradıcılıqdır" fikrini irəli sürmüşdü. O zaman yazırdı: "Bəzən mətbuatda belə fikirlərə rast gəlmək olur ki, guya bədii tənqid yaradıcılıq deyildir, guya o, heç bir şey yaratmır, ancaq yaradılmış əsərlərə qiymət verir. Bu fikir doğru deyildir. Əgər tənqidçi mühasib kimi bədii ədəbiyyatın gəlir və çıxarını hesablayan adam olsaydı, bəlkə də onun haqqında belə düşünmək mümkündü. Amma bədii ədəbiyyatın həyatla sıx əlaqəsini, onun qanunauyğunluqlarını izləyən, hər bir sənətkarın yaradıcılıq simasını aydınlaşdıran, ədəbiyyatın fəlsəfi, estetik rolunu layiqi ilə qiymətləndirən ədəbi-bədii tənqidin yaradıcılıq əhəmiyyətini azaltmaq faydasız bir işdir.."

Məmməd Arif özü də belə tənqidçilərdən olmuşdur. Onun tənqidində Azərbaycan ədəbiyyatının son bir əsrdə keçdiyi inkişaf yolu bütün ziddiyyətləri ilə əks olunmuşdur, xüsusilə 30-cu illərdən üzü bəri heç bir əsər onun diqqətindən yayınmamışdır. Ədəbiyyatımızın ən mühüm problemləri öncə Arif müəllim tərəfindən tədqiq olunmuşdur.

O, hər hansı bir əsərə qiymət verərkən ilk növbədə, bu əsərin sonrakı taleyini də düşünmüşdür. Əgər həmin əsər dövrün və zamanın mühüm, aparıjı tendensiyalarını ifadə edirsə və eyni zamanda, yüksək sənətkarlıqla yazılmışsa, onun bədii-estetik dəyərini, ədəbiyyatın gələcək inkişafına təsirini layiqincə qiymətləndirmək lazımdır. Belə əsərlərin heç biri Arif müəllimin nəzərindən yayınmamışdır. 1933-cü ildə Y.V.Çəmənzəminlinin "Qaranlıqdan işığa" kitabı barədə yazdığı eyni adlı məqaləsi, Mir Cəlalın Böyük Vətən müharibəsi illərindəki yaradıcılıq yolunu əks etdirən "Qəzəbli hekayələr" qeydləri, 1945-ci ildə qələmə aldığı "Mehman" povesti və müsbət qəhrəman məsələsi", Mehdi Hüseynin "Fəryad" povestindən bəhs edən "Hadisə və səciyyə" adlı məqalələri əsərlərin həqiqi bədii dəyərini kəşf edən tənqid nümunələridir. M.Hüseynin əsəri barədə tənqidçi, vaxtında söz demişdi və həm də bu əsər haqqındakı fikir və mülahizələr təkcə bir əsərlə məhdudlaşmırdı. Yazırdı ki: "Bədii əsər hadisələr silsiləsi deyil, bəlkə insan səciyyələrinin canlı sərgisi olmalıdır. Söz yox ki, hadisə və əhvalatsız roman və hekayə ola bilməz, lakin müəllif hadisə və əhvalatı təsvir edərkən onları öz qəhrəmanlarına "tabe etməlidir", öz qəhrəmanlarının bu və ya digər hadisəyə münasibətini göstərməlidir. Oxucu insanların hadisəyə münasibətində onların səciyyəsini aydın görməlidir. "Fəryad" povestində müəllif buna çalışmışdır. Povestdə hadisə yox deyildir. Amma hər hadisə zəruri olaraq insan səciyyələrinin açılmasına, izahına kömək etməkdədir".

Məmməd Arifin tənqidi digər bir məziyyəti ilə seçilir: obyektiv və ədalətli oloduğu üçün bu tənqid ictimai rəy səviyyəsinə yüksəlmişdir. Daha doğrusu, M.Arif öz yaradıcılıq təcrübəsi ilə tənqidi bir fərdin və oxucunun fikrindən ictimaiyyətin fikri zirvəsinə qaldırmışdır. Başqa bir ustad tənqidçi-Məmməd Cəfər yazır: "Bu tənqiddə bir nəfərin səsi ilə bütün müasir ədəbiyyatın səsi, sözü birləşir". Elə buna görə də hamı istəyirdi ki, onun yaradıcılığı və kitabı haqqında ilk sözü M.Arif söyləsin.

Adətən, hər bir tənqidçinin ən çox sevdiyi bir yazıçı olur. Məsələn, XIX əsrdə böyük rus münəqqidi Belinski Puşkin yaradıcılığını yüksək qiymətləndirirdi. "Aleksandr Puşkinin əsərləri" məhz bu məhəbbətin əyani təzahürü oldu. M.Arifin ən çox sevdiyi sənətkar Jəfər Jabbarlı olmuşdur. C.Cabbarlı ilə bağlı xatirələrində M.Arif yazırdı: "Mən onu ilk dəfə harada və nə vəziyyətdə görmüşdüm? Bu sualıma javab axtaranda gözlərimin qabağında ortaboylu, sadə geyimli bir gənc durdu: başında xurmayı papaq vardı. İri qara gözləri çeşməyin altından diqqətlə baxırdı. O, məni tanımırdı, amma gözlərində elə bir mehribanlıq vardı ki, sanki qarşısındakını çoxdan tanıyırdı və xoş bir sözlə, gülər üzlə dindirmək istəyirdi. Laübalı yerişi vardı, əlləri paltosunun ciblərində, sağ-soluna baxa-baxa Kommunist küçəsi ilə aşağıya gedirdi. Maraqla onun dalınca düşüb, hər bir hərəkətinə fikir verməyə başladım. Ali Sovetin binasına çatdıqda dayandı və divara yenicə yapışdırılmış afişaya yaxınlaşdı. Mən də ayaq saxladım. O, afişanı oxuduqdan sonra yenə də yoluna davam etdi. Mən də afişaya tərəf getdim, "madam ki, Cabbarlı oxudu, deməli, orada maraqlı bir şey var!" - deyə düşündüm. ...Mən afişadan başımı qaldıranda artıq Cabbarlı çıxıb getmişdi. Yenə də afişaya baxdım, mənə elə gəldi ki, bu afişada Cabbarlıdan nə isə qalmışdır".

Həmin xatirədə M.Arif Cabbarlı ilə görüşlərindən ətraflı söz açır. Qeyd edir ki, 20-30-cu illərdəki gənclər Cabbarlının əsərlərini dərin bir həyəjan və joşqunluqla qarşılayırdılar. Bunun bir səbəbi də o idi ki, Cabbarlının müsbət qəhrəmanlarının əksəriyyəti gənclər idi və onlar əsasən köhnəliklə barışmayan, üsyankar, ifşaçı gənclər kimi çıxış edirdilər.

"Cəfər Cabbarlının yaradıjılıq yolu" monoqrafiyası Arif müəllimin Cabbarlışünaslığa ilk böyük töhfəsi sayıla bilər.Cabbarlı haqqında sonralar da əsərlər yazıldı, lakin Arif müəllimin əsəri Cabbarlı barədə ən etibarlı söz olaraq qalır.

Cəfər Cabbarlıdan sonra M.Arifin müraciət etdiyi ikinci böyük sənətkar Səməd Vurğun olmuşdur. S.Vurğunun bir şair kimi yüksəlişi, onun dünya miqyasında şöhrətlənməsi Arif müəllimin gözləri qarşısında baş vermişdir. Lakin o, Səməd Vurğunun poeziyasına deyil, dramaturgiyasına müraciət etmiş, "Səməd Vurğunun dramaturgiyası" adlı sanballı bir monoqrafiya yaratmışdır. Bununla yanaşı, tədqiqatçı böyük şairin dramaturgiyası ilə onun poeziyasını bir-birindən təjrid etməmiş, vahid sənətkar ideyasının ifadəsi kimi nəzərdən keçirmişdir. M.Arif yazırdı: "Səməd Vurğunun dramları hər şeydən əvvəl, fikir dramlarıdır, başqa sözlə desək, bu pyeslərin müxtəlif görüşlü qəhrəmanları bir-birilə ideya mübarizəsi aparırlar. Burada həyata, xalqa, insana, onun işinə, bacarığına, arzularına müxtəlif münasibət bəsləyən adamların düşüncələri, mülahizələri, zehniyyət və qənaəti toqquşur:böyük ictimai və şəxsi məsələlərin həlli ilə məşğul olan adamların mənəvi aləmi sınaqlardan keçir".

M.Arif Azərbaycan poeziyasının digər görkəmli nümayəndəsi-Xalq şairi Rəsul Rzanın yaradıcılığına da həmişə qayğı və tələbkarlıqla yanaşmışdır. O, Rəsul Rza poeziyasını ədəbiyyatımızda oricinal hadisə hesab edərək yazırdı: "Rəsul Rza "mübahisəli" şairlərdəndir. Onun ətrafında həmişə söz-söhbət olur. Şairin novatorluğunu gözdən salmaq istəyənlər deyirlər ki, guya o, çox zəngin milli klassik poeziyamızınənənələrindən uzaqlaşır, süni bir yolla gedir, guya bu yol Azərbaycan şeirinə yabançı və səhv bir yoldur.

Əvvələn, onu qeyd edək ki, RöRzanın yaradıcılıq axtarışları novatorluq xatirinə edilən axtarışlar deyildir. Bizcə, R.Rzanın şeirə gətirdiyi yenilik onun öz poetik təbiətindən doğan və onun sənətinə həm məna və həm də forma cəhətindən gözəllik verən bir yenilikdir. Rəsul Rzanın şeirində fikir böyük yer tutur, obrazlı ifadə çox qüvvətlidir. Məhz bu, Füzulidən gələn müsbət bir təsir deyilmi? Rəsul Rzanın son şeirlərindəki yığjamlıq, teleqraf dili də bayatılardan gəlir. Onun şeiri yenidir, çünki onun özünündür: başqasına oxşamır, çünki zəmanəyə müvafiqdir, epiqonçuluqdan uzaqdır".

Ustad tənqidçinin müasirləri haqqında yazdığı onlarla məqaləsini birləşdirən bir ümumi cəhəti də qeyd etmək istəyirik: bunların hamısında tənqidçi üçün lazım olan əsas keyfiyyətlərdən biri-cəsarət hissi qabarıq nəzərə çarpır. İndi ədəbi tənqidimizdə az qala korşalmağa başlayan cəsarət hissinə Məmməd Arif tənqidi ən gözəl nümunə ola bilər: hətta bəyəndiyi əsərlərə də tənqidçi bu meyarla yanaşırdı. Lakin M.Arif tənqidində jəsarət hissi əsəri və yazıçını bilə-bilə ittiham etmək kimi yanlış meyllə müşayiət olunmamışdır. Bəzən yeniliyin özünü müdafiə etmək, onu haqsız hüjumlardan qorumaq da cəsarət tələb edib.

M.Arif tənqiddə obyektivliyi həmişə bir yaradıcılıq prinsipi kimi qoruya bilmişdir. Onun tələbəsi, görkəmli tənqidçi Kamal Talıbzadənin bir fikri də dəqiq və sərrast səslənir: "M.Arifə ədəbi mühitdə böyük nüfuz qazandıran xüsusiyyətlərdən biri budur ki, o, qərəzli tənqiddən nəinki uzaq olmuş, həm də belə "tənqidi" ardıcıl şəkildə rədd etmişdir.

Heç şübhəsiz, müəyyən müddət ədəbi tənqiddə birinji şəxs olmaq, yaxud ağsaqqal səviyyəsinə yüksəlmək asan məsələ dey il. M.Arif əllinji illərdən başlayaraq məhz belə bir səlahiyyəti qazana bilmişdir. Burada istər-istəməz onun başqa bir tələbəsi-görkəmli tənqidçi Yaşar Qarayevin bir fikrinə istinad etməli olursan: "Adətən, ədəbi tənqidi müxtəlif obrazlarla müqayisə edirlər. Arif müəllifin adı ilə bağlı tənqiddən söz düşəndə mənim xatirimə yalnız bir müqayisə gəlir: ədəbi tənqid də ədəbi kompasa bənzəyir, burada da əqrəb həmişə eyni qütbü-həqiqət qütbünü nişan verir! Arif müəllimin əlində tənqidçi qələmi həmişə məhz həqiqət qütbünü nişan verən kompas əqrəbi olmuşdur və bu əqrəb, bu qələm Arif müəllimin əllərində hələ heç zaman titrəməmişdir". Bəzi misallara müraciət edək. O illərdə ədəbiyyatda müsbət qəhrəman problemi diqqət mərkəzində idi. Əlbəttə, indi xeyli dərəcədə mübahisə doğuran bu problem o zaman M.Arif tənqidində öz həqiqi təfsirini tapmışdı. "Mehman" povesti və müsbət qəhrəman məsələsi" adlı məqalədə Arif müəllim bir əsərin təhlili mənzərəsində "müsbət qəhrəman kimdir" sualına konkret cavabını verdi. Bu məqalənin sanki davamı kimi M.Hüseynin "Fəryad" povestindən söz açan "Hadisə və səjiyyə" məqaləsi yazıldı. Qırxıncı illərdə qələmə alınan "Lirika", "Dramaturgiyamıza bir nəzər", "Dil və üslub", əllinci illərdə yazılan "Bədii tərcümə", "Yeni nəsil", "Azərbayjan sovet romanı", "Azərbayjan sovet şeiri", altmışıncı illərdə çap olunan "Poeziya və keyfiyyət" məqalələri ədəbi prosesdə dərhal iz buraxan və həmin dövrlərdə istinad edilməli tənqid nümunələri idi. Bu məqalələrdəki fikirlər indinin özündə də aktuallığını saxlayır.

M.Arif tənqidin çox işlənən, lakin nadir hallarda oxucuların, ədəbi ictimaiyyətin rəğbətini qazanan resenziya canrına da bir yenilik gətirdi. Bu da ondan ibarət idi ki, o, həmin canrı əsərlərin müsbət və mənfi qəhrəmanlarının təhlili çərçivəsindən xilas elədi, bunları təhlillə, düşündürücü mülahizələrlə əvəz elədi. Məsələn, "Təzəlik və müasirlik" resenziyasında görkəmli teatr tənqidçisi və ədəbiyyatşünas Cəfər Cəfərovun ikicildlik əsərlərindən söz açılır.Ancaq burada bir çox resenziyalara xas olan stereotip əsla nəzərə çarpmır. Resenziyada bir tənqidçi-ədəbiyyatşünas ömrü səciyyələndirilir. Eyni fikri biz Mehdi Məmmədovun, Anarın, Elçinin, Həsən Seyidbəylinin kitabları barədə yazılan resenziyalara da şamil edə bilərik.

Arif müəllimin həm ictimai həyatda, həm də şəxsi həyatda ən böyük dostu ədəbi gənclik idi. O, gənc ədəbi qüvvələrə qayğı ilə yanaşır, onların yaradıcılığındakı uğurlu cəhətləri göstərməklə bərabər, səhv və nöqsanlarını da nəzərə çarpdırırdı. 1954-cü ildə yazılmış "Yeni nəsil adlı məqalə bu cəhətdən xarakterikdir. Məqalədəki bəzm tezisləri yada salaq: "Mayakovski deyirdi ki, poeziya ən çətin və ən mürəkkəb bir istehsalatdır. Belə bir istehsalatın məsuliyyətini gənc yazıçılar ilk gündən hiss etməlidirlər. ...Gən şairlərdə hələ də dəfələrlə deyilmiş fikirlərə, kiçik və əhəmiyyətsiz məsələlərə, bədii təsirdən məhrum olan qafiyələnmiş ümumi sözlərə, çeynənmiş qafiyələrə rast gəlmək olur. Gənj şairlərin şeirlərini bir-birinin dalınja oxuduqda bəzən adama elə gəlir ki, bu şairlər bir-birlərindən başqa heç kəsi oxumurlar, bir-birlərini təkrar edirlər, eyni təşbehi, eyni bədii obrazı dəfələrlə işlədirlər".

Arif müçllim yeniliyi duyan tənqidçi idi. Ədəbiyyatın hər hansı mərhələsində yaranan novator hadisəni qiymətləndirməkdə, istedadlı cavan yazarları tanıtmaqda onun xidmətləri çoxdur.

Onun yaradıcılığında mövzu məhdudluğu yox idi. O, klassik ədəbiyyatın da görkəmli tədqiqatçılarından idi.

Xalq yazıçısı Süleyman Rəhimov ustad tənqidçinin 70 illiyində yazmışdı: "Şəxsən mən Məmməd Arif yaradıcılığına dərin inam və ehtiramla yanaşmışam. Məni təhlil etdiyi zamanlarda xoşhal olmuşam. Biz Məmməd Arifi ədəbiyyatımızın vicdanı bilirik".

SON SÖZ: Məmməd Arif şəxsiyyət idi. Onun tənqidi illərin sınağından çıxmış və bu gün də öz obyektivlik meyarını itirməmişdir.

VAQİF YUSİFLİ

Ədalət.-2014.-19 iyun.-S.7.