"KAZBEK" QUTUSU ÜZƏRİNDƏKİ YAZIDAN...

Böyük elmin sirlərinə doğru

Etiraf edim ki, onun barəsində demək olar ki, çox-az bilgiyə malik idim. Yəni hələ universitetdə oxuduğum illərdə belə bir elm sahəsinin olduğunu və bu sahənin mütəxəssislərinin də daha çox yerlə, torpaqla əlləşdiklərini öyrənmişdim. Amma başdan-başa sirlə dolu olan yerlə göyün qatlarına baş vurmaq, bilgilər əldə etmək heç ağlıma da gəlməmişdi. Üstəlik də insan, xüsusilə söz adamı yerin, göyün həmişə sirli olduğunu, möcüzələr ünvanı olduğunu zaman-zaman qəbul ediblər. Hətta nağıllarımızda, dastanlarımızda, miflərimizdə yerin, göyün neçə qatdan ibarət olduğunu hamımız oxumuşuq. Bəzən bizi nağıllarda inandırıblar ki, yer hansısa bir öküzün üzərində dayanıb. Həmin öküz tərpənəndə zəlzələ baş verir, qasırğalar olur...

Təbii ki, bunlar bizim nağıl dünyamızın ruhumuza, yaddaşımıza köçürdükləridi. Amma əsl həqiqətdə yeri də, göyü də, onun yaranma proseslərini də öyrənən, izləyən konkert elm sahəsi, mütəxəssislər var. Onlar zaman-zaman bizi öz axtarışları və ortaya qoyduqları nəticələrlə həm bilgiləndirir, həm təəccübləndirir, həm də həmin dünyaya sevgimizi, marağımızı artırır. Elə iştirakçısı olduğum bir çay mərasimində əyləşmiş ağır təbitəli, bir az qaraqabaq, bir az düşüncəli və hardasa da bir az küskün görünən bir nəfər diqqətimi çəkdi. Dostlardan öyrəndim ki, çay süfrəmizdə əyləşən şəxs dünyanın tanıdığı, amma təəssüf ki, mənim tanımadığım böyük bir alimdi. Özü də bu alim məhz yeri öyrənir, yerin qatlarına baş vurur, yerin qatını insanın gözləri qarşısında lay-lay açır, kitab kimi vərəqləyir...

Doğrusu, bu təqdimat məni çox çəkdi və həmin o böyük alimlə həmsöhbət olmaq, onun yaradıcılıq dünyasına qonaq getmək fikrinə düşdüm. Sağ olsun dostlar, bu istəyimə şərait yaratdılar. Öncə həmin o böyük alimin ölkə mətbuatında işıq üzü görmüş son müsahibələrindən birini oxudum. Yenə etiraf edim ki, daha çox elmi aspektdən yazılmış bu müsahibədə mənim üçün qaranlıq nöqtələr kifayət qədər olduğundan işin mahiyyətini çılpaq bir şəkildə anlamaq üçün onun özünü dinləməyə, onun söhbətinə qulaq asmağa marağım daha da artdı. Zaman elə gətirdi ki, mən həmsöhbət olduğum AMEA-nın Geologiya İnstitutunun Paleontologiya və Stratiqrafya şöbəminin baş elmi işçisi, geologiya-numerologiya elmləri doktoru Məcid Alı oğlu Bağmanovun öz dilindən təkcə həyat tarixçəsini yox, həm də bizi dünyaya tanıdan elmi kəşfi barəsində maraqlı bir söhbət dinlədim. Mənə elə gəldi ki, Məcid müəllimlə birlikdə həm də yerin alt qatlarına uzun və maraqlı səfər etdim...

Məlumat üçün xatırladım ki, Məcid müəllim 1930-cu ildə Ağstafa rayonunun Yenigün kəndində doğulub. 1953-cü ildən mühəndis-geoloq kimi yerin qatlarını öyrənməyə başlayıb və 1984-cü ildə o, bu sahə üzrə elmlər doktoru adını alıb. Bu, qısa bir təqdimatdır. Amma ən böyük təqdimat odur ki, Məcid Alı oğlu 1982-ci ildə dünyaya sübut etdi ki, 150 ildən artıqdır ki, mübahisəsi gedən, alimləri höcətləşdirən yerin qatları barəsindəki dolaşıqlığın sirrini açmaq ona qismət olub. Çünki dünya alimləri uzun illər yerin çöküntülərdən ibarət qatlarını alt və üst qatlar kimi daha çox tədqiq edir və hər iki qatın arasındakı orta eosen qatının özünün iki mərtəbədən ibarət olduğunu nəzərə almırdılar. Məhz 1962-ci ildən o, Naxçıvanda apardığı böyük elmi tədqiqatlardan, araşdırmalardan sonra adını Paradaş qoyduğu kəşfini etdi. Həmin kəşfin mahiyyəti də məhz orta eosenin iki mərtəbədən ibarət olmasının sübutu idi. Bu da böyük alimə imkan verdi ki, dünyaya göstərsin ki, bütün canlı aləm keçdiyi sintez yolu ilə məhz həmin o çöküntü qatlarının əmələ gəlməsinə imkan verir. Elə buradaca onu da vurğulayım ki, məhz Məcid müəllimin ilk kəşfindən 13 il sonra dünya alimləri həmin fikri yektil olaraq qəbul etdilər. Xatırladım ki, hər mərtəbənin özü müstəqil və tam fərqli keyfiyyətli qalıqlarla səciyyələnir - dünya alimləri də məhz bu sirrin mahiyyətini tuta bilməyib, onu açmadıqlarından 150 il mübahisə aparmalı olublar. Bu isə artıq azərbaycanlı alimin təkcə özünün yox, həm də onun mənsub olduğu xalqın uğuru idi. Üstəlik, bu uğura şərait yaradan elmi mərkəzin, yəni institutun qələbəsi idi. Çox təəssüf ki, bizim milli xüsusiyyətimizdən irəli gələn çalarlar Məcid müəllimin uğurunu ən azı ölkə ictimaiyyətinə çatdırmağa, özümüzü özümüzə tanıtdırmağa imkan vermədi. Qəribə də olsa Məcid müəllimi daha çox ölkə hüdudlarından kənarda, xüsusili Rusiyada, Fransada, lap elə bizimlə qonşu olan ölkələrdə tanımağa başladılar və bu gün də tanıyırlar. Axı 1969-cu ildə yerin həmin layları barəsində fikirlərini ortaya qoyan və SSRİ-nin bu sahə üzrə elmi komissiyasının rəhbəri olan akademik V.V.Menner 1980-cü ildə azərbaycanlı alimin nailiyyətini təqdir edib, onun kitabına redaktorluq vəzifəsini səmimiyyətlə, böyük ürəklə gerçəkləşdirəndən sonra bir daha məlum oldu ki, Məcid Alı oğlu Azərbaycanın əksər bölgələrində - Naxçıvanda, Kəlbəcərdə, Abşeronda və digər ərazilərdə apardığı böyük axtarışlar heç də boşuna getməmişdi. Məhz onun əldə etdiyi uğur sübut etmişdi ki, Naxçıvan faunası Aralıq dənizi faunasının bir növ əsasıdı, onun inkişafının gözlə görünməyən tərəfidi. Və Azərbaycan coğrafiyasının bir parçası olan həmin fauna dünyada yeganə zonadır ki, Yer kürəsinin şimal-cənub və ekvatorial bölgələrinin hamısının orta eosen çöküntüləri müqayisəli şəkildə öyrənməyə imkanı verir. Onu da xatırladaq ki, bu müqayisəsiz Yer kürəsinin inkişafını, onun dinamikasını öyrənmək mümkün deyil.

Məcid müəllimlə həmsöhbət olduğum zaman kəsiyində mənim üçün maraq doğuran bir neçə məqamın da ipucunu tapa bildim. Hələ bu söhbətə qədər onun müsahibəsindən öyrənmişdim ki, alimin elmi axtarışları neft qatlarının da öyrənilməsinə böyük bir töhfədir. Təəssüf ki, onun ortaya qoyduğu nailiyyətlərdən, təkliflərdən kifayət qədər istifadə olunmurdu və bu da uğursuz qazıntılara, kəşfiyyat işlərinə, yəni vəsait itkisinə səbəb olurdu. Görünür, biz hələ özümüzü yaxşı tanımadığımızdan kənar mənbələrə daha çox istinad etməyə üstünlük veririk. Amma zaman gec-tez özümüzün özümüzə qayıtmağımıza mütləq təkan verəcək. Bu qaçılmazdır.

İkinci mənim üçün maraqlı olan bir məqam belə bir alimin, özü də hələ 1984-cü ildə elmlər doktoru adı almış və stratiqrafiya üzrə Azərbaycanda yeganə mütəxəssis olan bir insanın özəl həyatı, məruz qaldığı sıxıntılar barəsində idi. Həmsöhbətimi nə qədər dilə tutsam da, o, nə çalışdığı institutun rəhbərliyinə, nə də ona problem yaradanlar barəsində bir kəlmə də olsun söyləmədi. Əksinə, vurğuladı ki, başımı aşağı salıb öz işimlə məşğulam və mənə tapşırılan işləri vaxtında görməyə çalışıram...

Təbii ki, bu onun daha bir xarakterik cəhətini ortaya qoyurdu. Göstərirdi ki, Məcid Alı oğlu həqiqətən alimdi, həqiqətən elm fədaisidi. Amma bugünə qədər nə elmi ictimaiyyətin, nə AMEA rəhbərliyinin diqqət və qayğısını görmək əvəzinə, sıxıntı yaşamaq və 30 ilə yaxındır ki, haqlı-haqsız, yerli-yersiz yerin son 60 milyon illik inkişaf mərhələlərinin müqayisəsini Azərbaycanın fonunda öyrənən bir insana haqsızlıq edilməsi heç kəsə şərəf gətirə bilməz. Bir halda ki, bu insan, bu alim yalnız elm üçün çalışır, elm üçün axtarışlar aparırsa, ortaya konkret nəticələr qoyursa, onda bəs göstərilən etinasızlığa nə ad vermək olar?

Mən dostlarımdan öyrəndim ki, Məcid müəllim qarşısına qoyduğu məqsədə çatmaq üçün dünya ədəbiyyatına baş vurmağın zəruriliyini nəzərə alıb hələ ilk elmi addımlarını atanda heç bir köməksiz fransız dilini öyrənməyə başlayıb. Çünki sahə üzrə məhz materiallar ən çox fransız dilində yazıldığı üçün o dili öyrənmək zəruri idi. Hər gün çəkdiyi "Kazbek" qutusu üzərinə 10 fransız sözü yazıb onu əzbərləyən Məcid müəllim qısa bir zamandan sonra fransız dilini də sərbəst yazıb oxumağı, danışmağı öyrəndi. Bu da ona imkan verdi ki, dünyada mövcud olan elmi mənbələrə baş vura bilsin.

İndi onun Azərbaycan elminə, eləcə də dünya elminə verdiyi nailiyyətlərin sırasına diqqət yetirirəm və görürəm ki, Məcid müəllim Azərbaycanda ilk dəfə olaraq paleogen faunasını öyrənmiş, paleogen çöküntülərinin mərtəbələrini müəyyənləşdirmiş, həmçinin ilk dəfə olaraq orta eorsen petromaqnit zonalarının şkalada yerini təyin etmişdi. Ümumiyyətlə, bu alim kifayət qədər monemental nailiyyətlər ortaya qoya bilmişdi. Təəssüf ki, bu təmənnasız xidmət kiçik bir diqqətlə də olsa dəyərləndirilməmişdi. 85 yaşının astanasında olan, dünyanın qəbul etdiyi Məcid Alı oğlu Bağmanov bu gün də hansısa bir təmənnada deyil. Sadəcə, mən və onu tanıyan hər bir kəs içindən keçən bir istəyin ünvanına çatmasına təşəbbüs göstəririk. Çox istərdik ki, bu böyük alim gec də olsa mükafatlandırılsın, onun halal haqqı dəyərləndirilsin və ona qarşı olan soyuqluq buzu ərisin. Axı onun kəşfləri, onun uğurları Azərbaycanın uğurlarıdır. Üstəlik, onu hətta bizi sevməyən düşmənlərimiz də yaxşı tanıyır. Düşmənimizin tanıdığını bizim tanımamağımız isə yəqin ki, uzun sürə davam etməz.

P.S. Bu maraqlı insan barəsində eşitdiklərim, əldə etdiyim bilgilər məni bir vətəndaş olaraq sövq etdi ki, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, ölkənin birinci xanımı, millət vəkili, xoşməramlı səfir Mehriban xanım Əliyevaya üz tutum və ondan rica edim ki, bu böyük alimin həyat və fəaliyyəti ilə bağlı rəhbəri olduğu fond vasitəsilə gərəkli addımların atılmasına tapşırıq versin.

Əbülfət MƏDƏTOĞLU

Ədalət.-2014.-20 iyun.-S.