"YAZIÇIYA YAZMAQ QALACAQ"
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin
100 illiyinə
(əvvəli
ötən saylarımızda)
-
İlyas müəllim, - dedim, - su gələn arxa bir də gələr.
O vaxt Amalya xanım də çətinliklə
tapılmışdı. Mənə belə gəlir ki, Nargiləni
bu dəfə də tələbələr arasında
axtarmalıyıq.
- Bir
çətinlik də var. - İlyas müəllim
fikirli-fikirli üzümə baxdı. - Tofiq müəllimi
yola gətirə biləcəyikmi?
- Yox! - Mən
qəti fikrimi bildirdim.
- Nə
üçün? - İlyas müəllim diksinən kimi oldu.
Səbəbini
izah etməyə başladım.
- Bu barədə
Tofiq müəllimə bir neçə dəfə təklifimiz
olub. Hər dəfə də deyib: "fikirləşərəm".
Tofiq müəllim ehtiyat edir. Bunu özü də gizlətmir.
Deyir ki, televiziya məndən bir az uzaq sənətdir.
Kameranı hiss edə bilmirəm. Bacarmadığım işə
nə üçün baş qoşum?
Çox
fikirləşəndən sonra ümumi fikrimiz bu oldu ki,
Gülcahan Güləhmədovanı dəvət edək. O, Səməd
Vurğun adına Azərbaycan Dövlət Rus Dram Teatrında
pyesə uğurlu quruluş vermişdi.
Gülcahan
xanım da çox tərəddüddən sonra
razılıq verdi. Ancaq qarşımıza bir şərt
qoydu: "Mənimlə mütləq təcrübəli bir
televiziya rejissoru işləməlidir".
Biz onun
istəyini yerinə yetirdik. İstedadlı, öz işinin məftunu
olan Tariyel Vəliyev böyük sevinclə bu işə
qoşuldu.
Tamaşanın
meydana gəlməsi uzun çəkdi. Gülcahan xanım əsər
üzərində zərgər dəqiqliyi ilə işləyirdi.
Onun məşqləri bir aləm idi. Baş rolları
respublikanın xalq artisti Rasim Balayev və Azərbaycan Dövlət
İncəsənət İnstitutunun III kurs tələbəsi
Məlahət Abbasova ifa edirdi. İlyas müəllim demək
olar ki, hər gün həmin narahatlıq və nigarançılıqla
zəng edir, vəziyyəti soruşurdu.
Rejissorlar
da, aktyorlar da ilhamla çalışırdılar. Nəhayət,
gərgin yaradıcılıq ayları sona yetdi. Tamaşa
alındı, özü də gözlədiyimizdən də
yaxşı alındı. İlyas müəllimi
baxışa dəvət etdik, ancaq gəlmədi.
-
Hamınıza inanıram, - dedi, - efirdən baxmaq istəyirəm.
Tamaşa
göstərilən gün gecədən xeyli keçmiş zəng
etdi:
- Əziz,
mehriban dost, çox sağ ol! - Səsində gur fərəh
hissi duyulurdu.
- Tam
ürəyinizcə oldumu? - deyə soruşdum.
- Qiyamətdir!
- dedi. - Hamınız sağ olun! Mənə də,
tamaşaçılara da gözəl bir axşam hədiyyə
etdiniz. Ömrüm boyu yadımdan çıxmaz bu gün...
Çox
premyeralar görmüş, kitab sevincləri duymuş,
yaradıcılığı böyük-böyük sənətkarlar
tərəfindən təqdir olunmuş müəllifdən bu
sözləri eşitmək mənim üçün nə qədər
xoş idi! Çünki bu tamaşanın yaranmasında, az da
olsa, mənim də zəhmətim var idi. Həm də "Sən
həmişə mənimləsən" qəlbən
sevdiyim, məftun olduğum əsərlərdən biri idi.
Az
keçmədi ki, İlyas müəllimin xeyir-duası ilə
baş rolun ifaçısı Məlahət Abbasova Azərbaycan
Dövlət Akademik Dram Teatrının kollektivinə daxil
oldu.
Deməli,
Nargilə cazibəsi ilə iki gözəl sənətkar -
Amaliya Pənahova və Məlahət Abbasova böyük səhnəyə
vəsiqə aldı.İendi Məlahət Abbasova İstanbul
Bələdiyyə Teatrında çalışır.
...Xalq
yazıçısı İlyas Əfəndiyevin
dramaturgiyası yarım əsrdir ki, Azərbaycan səhnəsində
qüdrətlə səslənir, gur səslə
danışır. Böyük bir aktyor nəsli onun əsərləri
ilə pərvazlanmış, sənət zirvələrinə
ucalmışdır. Səhnəmizin fəxri sayılan Həsən
Turabov, Şəfiqə Məmmədova, Amaliya Pənahova, Səməndər
Rzayev, Yaşar Nuri, Bəsti Cəfərova... kimi
aktyorlarımızın yaradıcılıq bioqrafiyasında
İlyas Əfəndiyev pyeslərinin qəhrəmanları ən
yaddaqalan səhifələr yazmışlar.
"Sən
həmişə mənimləsən"də natura səhnələri,
rəqslər, mahnılar, məharətli aktyor ifası, zərif
rejissor, operator, rəssam işi bir axarda qovuşmuşdu. Əsərin
televiziya versiyası emosional film təsiri
bağışlayırdı. O, müəllifin ürəyini
necə yerindən oynatmışdısa, "tamaşa"
sözünü yaxına buraxmırdı.
Bir də
görürdün zəng etdi:
- "Sən
həmişə mənimləsən" üçün
yaman qəribsəmişəm.
-
Yaxın vaxtlarda sizi görüşdürərik.
- Nahid,
proqramı izləyəcəyəm ha...
"Sən
həmişə mənimləsən" televiziyamızın
uğurlu sənət səhifələrindən biri kimi bu
gün də maraqla baxılır, tamaşaçıları
həyəcanlandırır...
İlyas Əfəndiyevin
dramaturgiyası yarım əsrdən çoxdur ki, Milli Dram
Teatrının səhnəsində hökmranlıq edir. O,
ömrünün qürub çağında da yazmaq-yaratmaq
eşqindən doymurdu.
...İlyas
Əfəndiyev ən çox oxunan, tamaşaçı
auditoriyası qibtəediləcək dərəcədə
geniş olan bir sənətkardır. Bu da hər şeydən
əvvəl onun nəsrində və dramaturgiyasında
büllur şəlalə kimi çağlayan yüksək bəşəri
hisslərlə, saf, insani duyğularla bağlıdır.
Zaman
amansızdır, hər şeyi məhək daşına
çəkir, seçir, seçmələyir. Görürsən
ki, dünən şöhrət zirvəsində olan bu gün
yoxdur, səsi-sorağı eşidilmir. İlyas Əfəndiyev
zamanla ürək-ürəyə verib. Zaman onu qanadlarına
alıb, gələcəyə aparır.
...O, ədəbiyyata
aydın, duru, bənzərsiz bir səslə, coşğun nəfəslə
gəlib. Xatirələrinin birində yazırdı: "Mən
keçmiş Qaryagində (indiki Füzuli şəhərində)
coğrafiya müəllimi idim. Orada yazmış olduğum
"Kənddən məktublar" adlı hekayələr məcmuəsini
1938-ci ildə - məktəblilərin qış tətilində
Bakıya gətirib, Yazıçılar İttifaqında nəsrə
baxan mərhum yazıçımız Əbülhəsənə
təqdim etdim. O, mənim təhər-töhürümə,
ayağımdakı uzunboğaz çəkmələrə
baxaraq soruşdu:
- Əzzim,
nə istəyirsən?
- Hekayə
yazmışam, istəyirəm baxasınız.
- Harda
çap olunmusan?
-
Heç yerdə.
- Nəçisən?
-
Coğrafiya müəllimiyəm.
- Əşşi,
camaatın işinə təəccüb qalmışam,
coğrafiya müəllimi hara, yazıçılıq hara? -
deyə söyləndi.
Bir həftədən
sonra onun yanına gələndə məni tamam ayrı
cür qarşıladı:
- Əzzim,
məni aldatmısan, sən bişmiş yazıçı
imişsən, - dedi".
...Beləcə,
üç aydan sonra "Kənddən məktublar"
işıq üzü görüb və bununla da o,
yazıçı sevincinin nəşəsini duyub. "Kənddən
məktublar" - onun böyük gələcəyindən xəbər
verən yazıçı manifesti, uğurlu
yaradıcılıq startı idi. Gənc ədib həmin
gündən qələmlə ömürlük ülfət
qurdu, əhd-peyman bağladı.
O vaxtdan bəri
İlyas Əfəndiyevin əsərləri əllərdə,
adı dillərdə gəzir.
Bu, sənətkar
xoşbəxtliyidir. Əsən ruzigarların sərt,
amansız dalğalarında sönüb-səngiməyən,
illər dolandıqca, zaman keçdikcə daha da güclənən,
qüdrətlənən bu sevginin qaynağı hardandır?
Cavab
qısa və aydındır: İlyas Əfəndiyev xalq
ürəyindən qopan sənətkar idi. Onun
yaradıcılığı bütünlükdə
İnsana, onun ucalığına oxunmuş himndir - sevgi dolu
enməz və sönməz bir himn!
..."Seçilmiş
əsərlər"in birinci cildi sənətkarın
oğlu, xalq yazıçısı Elçinin "İlyas Əfəndiyev.
Şəxsiyyəti və sənəti haqqında bir neçə
söz" adlı müqəddiməsi ilə
açılır. Burada "bir neçə söz" ifadəsi
şərti məna daşıyır. Çünki səhifələri
çevirdikcə görürsən ki, böyük məhəbbət
və iftixar hissilə, İlyas Əfəndiyevin şairanə
nəsrilə həmahəng səslənən poetik, çox
oxunaqlı, şirin bir dil ilə yazılan, faktların, hadisələrin
zənginliyi, eləcə də elmi siqləti ilə
seçilən bu müqəddimə sanballı bir əsərdir,
başqa sözlə desək, kitab içində kitabdır.
Onu zəngin
mündəricəli bir esse, monoqrafiya və sənədli
povest adlandırmaq olar.
Bu bir həqiqətdir
ki, İlyas müəllimin ömrünün,
yaradıcılığının ən gözəl illəri
Elçinin gözləri qarşısında keçib.
Onları
bir-birinə təkcə ata-oğul istəyi
bağlamırdı, həm də iki söz ustasını sənət,
əqidə baxışları birləşdirir,
doğmalaşdırırdı.
Bunu
müqəddimənin hər səhifəsində aydın
görmək, duymaq olar. İlk sətirlər də bunu deyir:
"İlyas Əfəndiyev ən dəruni hisslər ilə
Azərbaycana, Azərbaycanın içində - Qarabağa,
Qarabağın içində isə - Füzuliyə, öz nəsil-nəcabətinə
bağlı bir adam idi və onun, hərdən uşaqlıq
illəri haqqında danışdığı xatirələr,
o xatirələrdəki etnoqrafik detalların zənginliyi,
müşahidələrin dərinliyi, çoxdan haqq
dünyasına köçüb getmiş insanlara, o
dövrün mənəvi dəyərlərinə
ehtiramı, üç cümlə ilə uşaqlıq
dövrünün koloritini, onu əhatə edən
adamların xarakterini verə bilmək bacarığı adama
elə təsir edirdi ki, elə bil, özün bütün
vaxt, zaman qanunlarını pozub, onunla birlikdə onun
uşaqlıq dövrünə getmisən.
Mən
deyə bilmərəm ki, İlyas Əfəndiyev
keçmişlə yaşayırdı, çünki belə
deyildi, bəlkə də, əksinə idi, o, gələcəklə
yaşayan bir adam idi və onun
yaradıcılığındakı daimi yenilik meyli də,
şəxsiyyətindəki xüsusiyyət - həmişə
təzəlik, yenilik sorağında olması da, güman ki,
elə buradan gəlirdi, amma bir cəhət də həqiqət
idi: keçmiş həmişə İlyas Əfəndiyevin
içində idi, həmişə onunla birlikdə idi".
Müasir
Azərbaycan ədəbiyyatının, ədəbi dilinin,
teatr sənətinin inkişafında İlyas Əfəndiyev
yaradıcılığının müstəsna rolunu və
yüksək bədii-estetik xüsusiyyətlərini
böyük məhəbbətlə tədqiq edən alimlər
onun haqqında çox dəyərli, çoxsaylı
monoqrafiyalar, kitablar, məqalələr yazmışlar. Bu
sırada həmişə fəxr etdiyimiz unudulmaz tələbəlik
dostum, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir
üzvü, mərhum professor Yaşar Qarayevin adını
ayrıca çəkmək istərdim.
Bir tənqidçi
alim kimi uzun illər Yaşar Qarayevin elmi
yaradıcılığının əsas tədqiqat obyektlərindən
biri İlyas Əfəndiyevin nəsri və dramaturgiyası
olub.
Elm aləmində
xüsusi yeri, zirvəsi olan Yaşar Qarayevin bənzərsiz tənqid
üslubu İlyas Əfəndiyevin sehrli sənəti ilə
necə də həmahəng səslənir!
Elə
bil zaman məxsusi olaraq şair ruhlu, güclü intellektual
potensialı ilə ucalarda dayanan Yaşar Qarayevi elm aləminə,
ədəbi tənqid səngərinə gətirdi ki, qələm
götürüb qəlbinin var səsi ilə vurğunu
olduğu İlyas Əfəndiyev hekayələrindən,
povestlərindən, roman və pyeslərindən ehtirasla
söz açsın.
Onun
İlyas Əfəndiyevin "Seçilmiş əsərləri"nin
birinci cildinin sonunda verilmiş "Əsrə sığmayan
nəsr, yaxud zirvədə teatrı, səhnəni saxlayan
lirika..." adlı irihəcmli, poetik, qəlbə qanad verən
məqaləsini də (Elçinin "Bir neçə
söz"ü kimi bu da kitab içində bir kitabdır!)
birnəfəsə oxudum. Ruhən təzələndim, duruldum
və İlyas Əfəndiyev qələminin ecazına,
Yaşar Qarayev sözünün qüdrətinə yenidən
vuruldum.
Yaşar
Qarayevin böyük sevgiylə yazdığı "Son
söz"ü İlyas Əfəndiyev nəsrini və
dramaturgiyasını daha dərindən duymaq, tədqiq etmək
üçün araşdırıcılar
qarşısında yeni cığırlar, yollar
açır.
O
yazır: "Qarabağın tarixi barədə klassik sənədlər
- yeddi "Qarabağnamə" var. Bütövlükdə
İlyas Əfəndiyev yaradıcılığını mən
səkkizinci "Qarabağnamə" hesab edirəm!
Qarabağın taleyi və gələcəyi barədə
düşüncə, nigarançılıq və həsrət
bu "Qarabağnamə"dən eşidilib.
O, Azərbaycan
ədəbiyyatında ən çox pyes yazan dramaturq
sayılır. İlyas Əfəndiyev ölməz sələfləri
Mirzə Fətəli Axundov, Hüseyn Cavid, Cəfər
Cabbarlı kimi öz məktəbini - lirik-psixoloji teatr məktəbini
yaratmışdır.
Onun pyesləri
Moskva, Ankara, İstanbul, Daşkənd, Tbilisi, Razqrad,
Almatı, Aşqabad, Mahaç-Qala və dünyanın bir
sıra teatrlarının səhnəsindən səslənmiş
və səslənməkdədir.
Sənətkarın
qələm dostu Mehdi Hüseynlə birlikdə
yazdığı ilk səhnə əsəri -
"İntizar" pyesi 1944-cü ildə tamaşaya
qoyulmuşdur. İlyas Əfəndiyev o vaxtdan
ömrünün son günlərinədək teatrla nəfəs
almış, onun cazibəsində olmuşdur.
Müəllifin
"Bahar suları", "Atayevlər ailəsində",
"Sən həmişə mənimləsən",
"Mahnı dağlarda qaldı", "Unuda bilmirəm"
və bir sıra başqa pyesləri Azərbaycan
dramaturgiyasının inciləri sırasındadır.
Yazıçının
"Apardı sellər Saranı",
"Yarımçıq qalmış portret haqqında
mahnı", "Şəhərdən gələn
ovçu", "Qırçı və qızıl
çiçək" hekayələri, "Aydınlıq
gecələr", "Qaçaq Süleymanın
ölümü", "Xan qızı Gülsənubərlə
tarzən Sadıqcanın nağılı" povestləri,
"Söyüdlü arx", "Körpüsalanlar",
"Dağlar arxasında üç dost", "Sarıköynəklə
Valehin nağılı", "Geriyə baxma, qoca" və
"Üçatılan" romanları müxtəlif nəsilləri
təmsil edən oxucular tərəfindən sönməz bir həvəslə
və məhəbbətlə oxunur.
Bu
sevginin, məhəbbətin əsas sirri odur ki, İlyas Əfəndiyev
böyük humanistdir, bəşəri yazıçıdır,
yaradıcılığı başdan-başa işıqla
doludur. O, bir sənətkar olaraq ən dəruni hisslərin,
duyğuların tərcümanı kimi geniş şöhrət
qazanıb.
Onun əsərlərində
insanları sevən, onların sevincləri, dərdləri,
iztirabları ilə yaşayan zərif duyğulu bir ürək
çırpınır. Yaşlı və orta nəsil
İlyas Əfəndiyevi qədərincə oxuyub, oxuyur və
oxuyacaq da! Və buna da qəlbən inanırıq ki, onun
yaradıcılığına olan sevgi heç vaxt
sönüb-səngiməyəcək.
Ölməz
ədibin "Seçilmiş əsərləri"nin yeni nəşri
oxucuların ürəyindən xəbər verən çox
sevindirici bir hadisədir! Deməli, yeni nəsil bu qüdrətli
sənətkarın əsərlərini bir küll halında
oxumaq imkanı qazandı.
Oxucular
sevindiyi kimi yazıçının da ruhu sevindi!
İlyas Əfəndiyev.
"Seçilmiş əsərləri". Yeddi cilddə...
Yeddi dağ silsiləsinə bənzəyir bu cildlər.
Onların hər birində sənətkar ömrünün
illəri və ədəbiyyatımızın klassik nümunələrinə
- incilərinə çevrilmiş izləri yaşayır. Bu
yeddi dağ silsiləsi XX əsrdən yeni əsrə - XXI əsrə
üz tutub...
...Hər
dəfə kağız-qələm məni çəkəndə,
özümü kökləmək üçün İlyas Əfəndiyevin
kitablarından birini götürüb, xeyli müddət onunla
baş-başa qalıram. Qulaqlarımda ustadın müdrik
sözləri cingildəyir: "Yazıçıya yazmaq
qalacaq".
İlyas Əfəndiyevin
həyat sevinci yazmaq olub, bütün ömrü yazmaqda
keçib: hekayələr, povestlər, pyeslər, romanlar... Ədəbiyyatımızın
incilərinə çevrilmiş, Azərbaycanın
hüdudlarını çoxdan aşmış bu əsərlərlə
o, gələcək əsrlərə, gələcək nəsillərə
üz tutub...
Nahid Hacızadə
Ədalət.-2014.-7 may.-S.6.