HİKMƏT ZİYANIN SƏNƏT DÜNYASI

Əməkdar incəsənət xadimi, tanınmış şair, təmsil ustası, tərcüməçi, publisist, dramaturq Hikmət Ziya özündən sonra zəngin ədəbi irs qoyub getmişdir. Onun dövrün tələbi ilə səsləşən ictimai-siyasi məzmunlu şeirləri, sevgi duyğularını əks etdirən lirik nəğmələri, dərin məzmunlu təmsilləri, nəsr əsərləri, tərcümələri özündən sonra xalqımıza yadigar qalmışdır.

Məlumdur ki, hər sənətkarın öz taleyi, öz yaradıcılıq bioqrafiyası var. Hikmət Ziyanın da tərcümeyi-halı zəngindir. Onun babası Abdulla bəy Əfəndiyev dövrünün qabaqcıl müəllimi, tanınmış ziyalısı olmuşdur. Abdulla bəyin qardaşı Rəşid bəy Əfəndiyev isə görkəmli pedaqoq, dramaturq, şair kimi daha çox tanınmışdır. Hikmət Ziya öz doğma babasını görə bilməsə də, onun qardaşı Rəşid bəy Əfəndiyevi öz evlərində görmüş, onun ədəbiyyat, şeir-sənət haqqında söhbətlərini dinləmişdir. Bir dəfə balaca Hikmətin ifasında özünün məşhur "Ay havada uçan durna" şeirini dinləyən Rəşid bəy Əfəndiyev qardaşı nəvəsinin başını sığallamış və ona belə demişdir: "Əzbərdən şeir deməyin yaxşıdır, istərdim ki, böyüyəndə yaxşı şeirlər də yazasan". Məhz bu sözlər Hikmətin gələcək həyat yolunun istiqamətini müəyyən etmişdir.

Hikmət Şəkidə doğulsa da, bu qədim şəhərdə cəmi bircə ay oxumuş, atası Ziya Əfndiyevin işi ilə əlaqədar Ağdaşda, Zaqatalada, daha sonra Ağdamda təhsilini davam etdirmişdir. Hələ orta məktəbdə oxuyanda şeir yazmağa başlayan Hikmət elə o vaxt "Tahir və Zöhrə" adlı bir mənzum pyes də yazmışdır. Ədəbiyyata, yazıb-yaratmağa olan sonsuz maraq bu gənci o zamanki Azərbaycan Dövlət Universitetinə aparmış, Hikmət imtahan verərək filologiya fakültəsinin jurnalistika şöbəsinə daxil olmuşdur. Görkəmli alimlərdən, müəllimlərdən, jurnalistlərdən dərs alan Hikmət Ziya 1952-ci ildə təhsilini başa vurmuş, o vaxdan ömrünün sonuna kimi mətbuatda çalışmışdır. "Azərbaycan pioneri" qəzetində, "Ulduz" jurnalında və 1969-cu ildən "Göyərçin" jurnalında şöbə müdiri, məsul katib vəzifəsində çalışmışdır. Bu illərdə Hikmət Ziyanın qələmi daim işləmiş, o müxtəlif mövzulu şeirlər, nəsr əsərləri, səhnəciklər, məqalələr yazıb çap etdirmişdir. 1952-ci ildə "Qoqola" adlı ilk şeiri mətbuatda işıq üzü görən Hikmət Ziya 1955-ci ildən təmsil janrına daha çox maraq göstərmişdir. Şairin 1986-cı ildə çap olunan "Ömrümün payı" adlı kitabına yazdığı ön sözdə oxuyuruq: "Bir gün gözəl şairimiz İslam Səfərli mənə dedi ki, təmsillərin xoşuma gəlir, bu sahədə üzəngi parlada bilərsən. Bu sözlər məni ruhlandırdı, daha çox təmsillər yazdım".

Təmsilə olan maraq onu bu janrın sirlərini öyrənməyə həvəsləndirmiş, Hikmət Ziya Ezopun, Lafontenin, Krılovun, Qasım bəy Zakirin, Seyid Əzim Şirvaninin, A.Bakıxanovun və başqa görkəmli təmsil ustalarının əsərlərini sevə-sevə oxumuşdur. Bütün bunlar şairin öz yaradıcılığına da təsirsiz qalmamışdır.

Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimovun Hikmət Ziyanın təmsillərinə yüksək dəyər verməsi onun bu sahədə fəallığını daha da artırmışdır. Böyük rus təmsilçisi İvan Krılovun təmsillərini dilimizə ustalıqla tərcümə edən Hikmət Ziya bu janrın sirlərinə yaxından bələd olduqca daha gözəl təmsillər yazmağa başlamışdır. Təsadüfi deyil ki, görkəmli alim, şair Sergey Mixalkov şairə vurduğu teleqramda onu "əla təmsilçi" adlandırmışdır. Şairin təmsillərini təhlil edən, onlara yüksək dəyər verən ədəbiyyatşünaslar onu "müasir Azərbaycan təmsilinin Krılovu" adlandırmışdır.

Hikmət Ziya yaradıcılığının mövzu və problematikası zəngindir. Onun yaradıcılıq nümunələri arasında ictimai-siyasi mövzuda yazdığı əsərlər xüsusi yer tutur. Doğrudur, yaşadığı sovet dövrünün tələbi ilə Hikmət Ziya da digər qələm dostları kimi Leninə, partiyaya, kommunistlərə, sarsılmaz qardaşlığa, sosialist vətəninin, sosialist əməyinin tərənnümünə həsr olunan xeyli şeirlər yazmışdır. Ancaq yaxşı cəhət bundan ibarətdir ki, Hikmət müəllim xalqımızın milli-mənəvi dəyərlərini heç zaman unutmamış, Azərbaycançılıq ideyası onun bütün yazılarının cövhərini, mayasını təşkil etmişdir. Onun şeirlərində Azərbaycan təbiətinin gözəllikləri böyük məhəbbətlə tərənnüm olunur. Şairin Qobustana, Qarabağa, Şəkiyə, Mingəçevirə, Azərbaycanın digər guşələrinə həsr etdiyi şeirlərdə vətən torpağını məhəbbətlə tərənnüm edən bir yaradıcı insanın ürək döyüntülərini eşidirik. Qarabağı "Azərbaycanın solmaz gülzarı" deyə vəsf edən şair doğulduğu Şəkini də eyni məhəbbətlə tərənnüm edir:

Səninlə fəxr edir sinəmdə ürək,

Heç solmaq bilməyən göyçəyim mənim.

Hər dağı Cavanşir mətanəti tək

Koroğlu vüqarlı gur cəngim mənim.

Göz baxdıqca doymur səndən bircə an,

Bahar ətri gəlir yamaclarından.

Bağlar ətir tutur ağaclarından,

Ey atlas libaslı xoş rəngim mənim!

Necə könül açan, məlahətlisən,

Taleyi gülümsər, səadətlisən.

İpəyin tək ipək təbiətlisən,

Dağların qoynunda çələngim mənim.

"Şəkim mənim" adlı qoşma formalı bu şeir davam etikcə şair "payızı qırqovullu, turaclı", "sərt qışlı", "xoş yazlı", "mülayim yaylı" Şəkini vəsf etməkdən yorulmur və axırda şeirini bu misralarla bitirir:

Qafqaz dağlarının xoş haçasısan,

Sən ana dilimin xoş hecasısan,

Azərbaycanımın bir parçasısan,

Ey doğma ocağım, ey Şəkim mənim!

H.Ziya regionçu şair deyil, Şəkini məhəbbətlə tərənnüm etdiyi kimi, Azərbaycanın digər bölgələrini də sonsuz sevgi ilə tərənnüm edir, yeni nəsli Azərbaycanın adına layiq oğullar, qızlar kimi böyüməyə, heç vaxt vətənin haqqını, onunun adət-ənənələrini unutmamağa, duz-çörəyiin qədrini bilməyə səsləyir:

Vətən, sənin çörəyin

Misli görünməz əsər.

Müqəddəsdir o mənə

Anamın südü qədər.

Bircə an da haqqını

Unudarsa ürəyim,

Gözümdən gəlsin mənim

Sənin vətən çörəyin.

Hikmət Ziyanın yaradıcılığında müqəddəs vevgi duyğularının tərənnümünə həsr edilən şeirlər də az deyil. Bu şeirlərdə dərin məhəbbətlə sevən, daim eşqinə sadiq, həssas, kövrək, tez inciyib tez küsən, vüqarlı bir insanın bədii obrazı göz önündə canlanır:

Dəyanətdə dönməz insanam, yarım,

Dünyayam, dünyaya məni dəyişmə.

Ləpəli, dalğalı ümmanam, yarım,

Sısqa axan çaya məni dəyişmə!

Məhəbbətdir, eşqdir ən böyük nəşəm,

Alışıb, sönməyən odam, atəşəm,

Əbədi yanmaqda mən də günəşəm,

Sən ulduza, aya məni dəyişmə.

Nəğməli qəlbimlə Şüştər, Segaham,

Bayatı Şirazam, Çaharigaham,

Zabul, Hümayunam, Şuram, Dügaham,

Hər yüngül havaya məni dəyişmə!

Ancaq mənə sığın, uca dağınam,

Səndən uzaqda da sənə yaxınam,

Gecə də, gündüz də şirin yuxunam,

Ötəri röyaya məni dəyişmə!

Soyumaq bilmərəm, nə qədər sağam,

Od alan köksümdən qopan bir aham,

Mən Hikmət Ziyayam, eşqimdə şaham,

Hər gədə-güdaya məni dəyişmə!

Bu şeirdə Hikmət Ziya elə bil ki, öz bədii portretini yaradıb. Onun fikir və düşüncələri, sevgiyə münasibəti sanki bu misraların boyuna biçilib. Şairin "Məhəbbətsiz dünya bir heçə dönər", "Bağışla, ürəyim, məni bağışla", "Sənsizləşən günlərim", "Mən tək duyan olarmı", "Küsüşdük, barışdıq", "Bilmədin qədrimi sən", "Qovuşsaq", "Könlüm səni unutmaz" və s. bu kimi onlarla şeirində sevən, sevilən, segi əzabları çəkən, məhəbbətinin yolunda bütün çətinliklərə mətanətlə sinə gərən bir ürəyin döyüntülərini eşitməmək mümkün deyil.

Hikmət Ziyanın poeziyasındakı lirik ovqat, axıcılıq, hiss və düşüncələrin incə ştrixlərlə verilməsi bəstəkarlarımızın diqqətindən yayınmamışdır. Görkəmli bəstəkarlarımızdan Arif Məlikovun, Süleyman Ələsgərovun, Sevda İbrahimovanın, Musa Mirzəyevin, Emin Sabitoğlunun, Ağabacı Rzayevanın, Əfsər Cavanşirovun, İzolda Babayevanın, Hökumə Nəcəfovanın, Oqtay Zülfüqarovun, Hacı Xanməmmədovun, Nəriman Məmmədovun və başqalarının Hikmət Ziyanın sözlərinə yazdıqları mahnılar uzun müddət tanınmış müğənnilərin repertuarından düşməmişdir. "Unutmarıq", "Bahar nəğməsi", "Solmazın mahnısı", "Sənin qəlbindən keçir", "Bəxtiyarlığım", "Sən olmasan", "Gözümdəsən", "Şirin yuxum olasan", "Yeganəm", "Qəşəng qız", "Gəl öyrət mənə", "Sən məni yad etsən", "Xoş gəlmisən", "Ay yaraşıqlı", "Mən sənsiz, sən də mənsiz" və s. bu kimi məşhur mahnıların sözləri Hikmət Ziyaya məxsusdur.

Ətri solar gülümün,

Sözü donar dilimin,

Eşqi sönər könlümün,

Bircə an sən olmasan.

Sevdiyini söylə yar,

Ürək necə unudar?

Ahım dönər buluda

Gedər bada sən olmasang

İzolda Babayevanın Hikmət Ziyanın bu sözlərinə bəstələdiyi "Sən olmasan" adlı mahnının sədaları əvəzsiz sənətkarımız Elmira Rəhimovanın səsi ilə ürəkləri riqqətə gətirirdi bir vaxtlar... Ümid eləyirik ki, gələcək nəsillər Hikmət Ziyanın sözlərinə yazılmış retro mahnılara yeni həyat verəcək, sənatkar ömrünü bir az da uzadacaqlar...g

Hikmət Ziyanın uşaq ədəbiyyatı sahəsində xidmətləri də böyükdür. Bu da təsadüfi deyildir. Ömrü boyu uşaq mətbuatında çalışması onun ədəbiyyatın bu spesifik, bənzərsiz, gərəkli sahəsi ilə ciddi, sistemli, müntəzəm şəkildə məşğul olmasına zəmin yaratmışdır. Demək olar ki, "Göyərçin" jurnalının hər nömrəsində Hikmət Ziyanın şeirləri, təmsilləri, hekayələri, nağılları, məqalələri, səhnəcikləri dərc olunmuşdur. Uzun illər "Balaca Nəsrəddin" rubrikası altında duzlu-məzəli lətifələri, yanıltmacları ilə tapmacaları ilə çıxış edən Hikmət Ziya yeni nəslin yumor duyumunun formalaşmasında da az iş görməmişdir.

Hikmət Ziyanın uşaq şeirlərinin mövzu dairəsi çox zəngindir. Uşaqların maraq dairəsinə uyğun elə bir məsələ yoxdur ki, bu istedadlı uşaq yazıçısının diqqətindən kənarda qalsın. Şairin balaca oxuculara, yeniyetmə və gənclərə ünvanlanan şeirlərinin əksəriyyəti qısa, mənalı, düşündürücüdür. Bu əsərlərin dili çox sadə və aydındır ki, bu da uşaq ədəbiyyatı üçün çox vacib şərtələrdən biridir.

Şair öz şeirlərində balaca qəhrəmanın bədii obrazını yaratmağı, onun arzu və düşüncələrini əks etdirməyi bacarır. H.Ziyanın bu tipli əsərləri nəinki uşaqları, hətta böyükləri də düşündürür. Məsələn, "Günayın rəsmi" adlı şeirə nəzər salaq:

Balaca rəssam Günay

Saçlarını hörürdü.

Kibrit qutusu üstdə

Od-alov şəkli gördü. -

Sözləri də qaçmadı

Nəzərindən Günayın:

"Uşaqları od ilə

Oynamağa qoymayın!"

Alnını qırışdırıb,

Günay qaşını çatdı.

Kibrit qutusu üçün

Təzə rəsm yaratdı.

Atom bombası çəkib,

Üstən çarpaz xətt atdı.

Sözləri də bu oldu

Öz rəsminə Günayın:

"Böyükləri od ilə

Oynamağa qoymayın!".

Hikmət Ziya nəsr və dramaturgiya sahəsində də qələmini sınamışdır. Onun "Qərib Cinlər diyarında" povesti əsasında film çəkilmiş, "Sınaq" pyesi Lənkəran, "Əkiz qardaşlar" əsəri isə A.Şaiq adına Kukla Teatrında uğurla tamaşaya qoyulmuşdur. Hikmət müəllimin "Mehir məsələsi", "Meşədə qala" pyesləri əsasında isə radio-tamaşalar hazırlanmışdır.

Hikmət Ziya müraciət etdiyi janrların hamısında uğur qazansa da, onun yaradıcılığı üçün ən aparıcı janr təmsildir. Müasir Azərbaycan təmsilinin yeni mövzularla zənginləşməsi, bədii sənətkarlıq baxımından cilalanması məhz Hikmət Ziyanın adı ilə bağlıdır. Onun bir neçə misradan ibarət təmsillərinində sətiraltı məna çox güclüdür. Şair fikrini ifadə etmək üçün maraqlı bədii detallardan istifadə etməyi bacarır.

Şüşə çidlikləndi dönsün almaza,

Süpürüb yığdılar bir xəkəndaza.

("Şüşə")

Kim keçidən qorxub qaçsa,

Ona hücum eləyirdi.

Buynuzları ələ keçsə,

Yazıq-yazıq məlyirdi.

("Vurağan keçi")

Qucaqlayıb palıdı

Söyləyirdi sarmaşıq:

- Baxın, əl-ələ verib,

Göylərə ucalmışıq.

("Sarmaşıq")

Hikmət Ziyanın yığcam, dərin mənalı təmsilləri çoxdur. Bu bədii parçaların hər biri tədqiqatçı üçün zəngin material vermək gücündədir. Şairin təmsillərində dövrün bütün sosial bəlalarına təmsilçinin kinayəli münasibəti öz əksini tapmışdır. Hikmət Ziyanın təmsillərində xalq hikmətinin ziyası vardır.

Hər bir bədii əsərə qələm sahibinin arzu və düşüncələri, həyata, cəmiyyətə baxışı ilə bərabər, yaradıcı insanın ruhu da hopur. Hikmət Ziyanı uzun illərdən bəri yaxından tanıyan, onunla daim ünsiyyətdə olan, bir redaksiyada işləyən adam kimi yaxşı bilirəm ki, bu insanın şəxsiyyəti ilə yaradıcılığı bir-birinə çox uyğun gəlirdi. Hikmət Ziya öz işinə məsuliyyətlə yanaşan, xalqını dərin məhəbbətlə sevən, həssas, kövrək, xeyirxah, hazırcavab, eyni zamanda cəmiyyətin antipodlarına qarşı barışmaz mübarizə aparan bir ziyalı idi. Ruhu şad olsun Hikmət Ziyanın!

Rafiq YUSİFOĞLU,

Şair, ədəbiyyatşünas,

filologiya elmləri doktoru, professor

ədalət.-2014.- 30 may.-S.7.