Milli və canlı sənət

Cəfər Cabbarlı-115

Cəfər Cabbarlının dramaturji yaradıcılığı təkcə məzmun, ideya cəhətdən deyil, eyni zamanda sənətkarlıq xüsusiyyətlərinə görə ədəbiyyat tariximizdə daha yüksək mərhələ təşkil edir. Dramaturgiyamızın ölməz, nadir nümunələrini yaratmaqla yanaşı onu nəzəri-estetik cəhətdən əsaslandırmağa çalışan C.Cabbarlının bir ədib kimi orijinallığı hər şeydən əvvəl onun cəmiyyətin həyatına, milli varlığa, ictimai hadisələrə münasibətinin yeniliyi ilə bağlıdır. Sənətkarın yaradıcılığının müasirliyi, milliliyi, dil koloriti, obrazların xarakterik mahiyyəti, yaradıcılıq üslubu onun böyük istedadından, yüksək sənətkarlığından xəbər verir.

Fikrimizcə, istər sənətkarlıq, istər mövzu, istərsə də ideya baxımından C.Cabbarlı bütün dövr və zamanlar üçün həm oxunaqlı, həm də müasir olan sənətkarlardandır. Ədib həyatda baş verən hər hansı bir hadisəni dərindən müşahidə edərək müxtəlif şəkildə işıqlandırır. Sənətkarın diqqətini həyatda baş verən ən aktual, ən maraqlı, bəzən də heç kəsin bir o qədər əhəmiyyət vermədiyi hadisələr cəlb edir. Məsələn, "Aydın" əsərində gənc mütəxəssisin həyatı çoxları üçün maraq doğurmaya bilər. Lakin C.Cabbarlı bu əsəri ilə gənc Aydının həyatının hamı tərəfindən görünməyən yönlərini açıb göstərir.

Cəfər Cabbarlının zamandan güclü istedadının sayəsində yaradılan obrazlarının müsbət və mənfiliyindən asılı olmayaraq, öz yeri, öz ideya-bədii funksiyası vardır və onlar əsər boyu ədibin əyaniləşdirmək istədiyi əsas ideyanın açılmasına xidmət göstərir.

Cəfər Cabbarlının qəhrəmanları yeri gəldikdə özləri öz səhvlərini etiraf edir, ya da müəllifin özü bu qəhrəmanların səhvlərini, nöqsanlı cəhətlərini başqa obrazların dili ilə açıb göstərməkdən çəkinmir. Bu zaman C.Cabbarlı bir müəllif kimi təsvir etdiyi hadisələrə öz münasibətini açıq-aşkar bildirmir, bitərəf olmağa çalışır, qərar verməyi oxucuların ixtiyarına buraxır.

Qəhrəmanın özünə tənqidi münasibəti obrazın dialoji formada əksinin bariz nümunəsidir. Cəfər Cabbarlının qəhrəmanları öz təzadlılıqları, mürəkkəblikləri, bəzən öz-özlərini inkar etmələri ilə səciyyələnirlər. Ədibin qəhrəmanları bəzən çıldırmış təsiri buraxırlar və qəhrəmanı bu hala təbii ki, cəmiyyət salır. Dərin düşüncə və həssas qəlbə malik olan bu obrazların bəzən də ikiləşməsinin şahidi oluruq. Bu zaman həmin qəhrəmanların daxili monoloqu onların həm də bir insan, bir şəxsiyyət kimi açılmasında oxucuya yardım etmiş olur ki, bu da C.Cabbarlı sənətkarlığının səciyyəvi xüsusiyyətlərindəndir. Dramaturq yaratdığı obrazları bütün məziyyətləri ilə qarşımızda canlandırmaq üçün yeri gəldikdə, belə daxili monoloqlara yer ayırır. Belə ki, daxili mülahizə və fikirlərini açıb ortaya qoyan qəhrəman bəzən qarşıdakı rəqibə, düşmənə, daha geniş mənada cəmiyyətə haqq qazandırmağa çalışır.

Cəfər Cabbarlı mövzuları həyatdan götürməklə yanaşı keçmiş zamanların tarixi hadisələrindən də səmərəli bəhrələnməyi bacarmışdır. Ədibin yaradıcılığı üçün əsas meyar təkcə mövzu seçimi deyil, mövzunun hansı səviyyədə qələmə alınması, süjet, obrazlar vasitəsilə istənilən ideyanın oxucuya çatdırılmasıdır. Azərbaycanın sovetləşməsindən sonrakı dövrünün ruhunu əks etdirən inqilabi çevrilişlər, sosializm quruculuğu, kolxoz hərəkatı, qadın azadlığı, kommunist beynəlmiləlçiliyi kimi mövzular milli müstəqilliyinə qovuşmuş Azərbaycanın elmi-nəzəri, mənəvi-ideoloji arsenalı ilə səsləşməsə də, böyük sənətkarlıqla yazılan və mühiti obyektiv əks etdirən əsərlər şübhəsiz ki, zamanın və tarixin bədii faktı, ədəbiyyatımızın tərkib hissəsi, xalqımızın mənəvi sərvətidir.

Ədib dramaturji yaradıcılığı üçün həyatın müxtəlif sahələrini əhatə edən mövzular seçirdi?insan azadlığı, teatr həyatı, qəhrəmanlıq və s. Məlumdur ki, dram əsəri üçün mövzuya uyğun süjetin seçilməsi vacib amillərdəndir. C.Cabbarlı "Oqtay Eloğlu" əsərində Oqtayın teatr yaratmaq arzusunu süjet xətti kimi əsas götürmüşdür. Bu əsərdə istifadə olunan ədəbi priyomlardan biri də səhnə içərisində səhnə yaratmaq Azərbaycan dramaturgiyası üçün yeni idi.

Əsərin mövzusu Azərbaycan teatr səhnəsinin inkişafına həsr edilmişdir. Məzmunu Oqtayın, əsərin qəhrəmanının həyatında baş verən hadisələrin ardıcıllıqla təsviridir. Süjet xətti isə qəhrəmanın başına gələn hadisələrin bir-biri ilə əlaqəli şəkildə inkişaf etdirilməsidir. Yəni Oqtayın səhnədə onun oynadığı rolları sevə-sevə izləyən Firəngizlə görüşü, Firəngizin onu sevməsi, Aslanın bu məsələdən hali olması, Firəngizin qardaşının təkidi ilə Oqtaya onu sevməməsini bildirməsi, Oqtayın sürgünə göndərilməsi, sürğündən qayıdarkən bacısı Sevəri görməsi, onun xatirinə Oqtayı izləyən və yenidən teatr səhnəsinə gətirməyə çalışan Xaspolad və Səmədə razılıq verərək səhnəyə çıxması, Tamaranın öyrədilərək öz rolundan imtina etməsi, Firəngizin Oqtayı belə ağır vəziyyətdən qurtarmaq üçün Amaliya obrazını oynaması, Oqtayın onu Karlın bıçağı ilə qətlə yetirməsi əsərin əsas süjet xəttidir. Hadisələrin bir-biri ilə əlaqəli, bağlı şəkildə nəql edilməsi "Oqtay Eloğlu" əsərinin süjetinin yüksək həyəcan və emosiya üzərində qurulması əsərdəki hadisələrin ziddiyyətlərinin ardıcıl qurulma formasından asılıdır. Yəni, sənətkar hadisələri yaradan səbəbləri təsadüf üzərində deyil, labüd və lazımi zərurət üzərində qurur. Düzdür, yeri gəldikcə təsadüflərə də yol verilir. Oqtayın sürgündən qayıdarkən yolda bacısına rast gəlməsi, onu tanıması bir təsadüfdür. Hadisələrdəki zərurət də inandırıcı təsvir və təqdim edilir. Bir-birinə bağlanan ziddiyyətlər reallığa uyğun yaradılmışdır. Hadisələrdəki düyün nöqtəsi özündən sonrakı hadisələrin baş verməsini labüdləşdirir.

"Oqtay Eloğlu" əsərində müəllif müxtəlif təbəqəyə mənsub insanları təsvir etmiş, lakin bu təbəqələri qarşılaşdıraraq onlar arasındakı ziddiyyət və eyniyyəti də real verə bilmişdir. C.Cabbarlı təbəqələr arasında kəskin fərqin olmasına baxmayaraq, onun hər birində müsbət və mənfi xarakterə mənsub olan insanlar göstərməklə insanları hansı təbəqədən olmasına görə deyil, daxili aləmlərinə, mövqelərinə görə qiymətləndirməyi vacib sayır. Ona görə də o, varlı ailədən çıxmış Firəngiz kimi müsbət obraz yaratmışdır.

C.Cabbarlı surətləri birtərəfli yox, hərtərəfli əks etdirməyə çalışır. Onun müsbət qəhrəmanları qüsursuz insan obrazları deyillər. Dəyişən, özlərinə belə aydın olmayan fikir və əməlləri onları adi insanlardan ayırır. Mənfi obrazları təsvir edərkən dramaturq onları pisliyin təcəssümü kimi deyil, cəmiyyətin tələblərinə cavab verə biləcək normal şəxslər kimi verir. Beləliklə də, ədib həyatdan götürərək əsərə daxil edib təsvir etdiyi obrazlarda obyektivliyi qorumağa çalışır. Lakin onun əsərlərindəki müsbət və nisbətən mənfi təsvir etdiyi surətləri qruplaşdırsaq, görərik ki, onların hər biri xüsusi psixoloji xüsusiyyətlərə malik olmaqla yanaşı, həm də ümumiləşdirilmiş xarakter və dünyagörüşünə də malikdirlər. Əgər Oqtay öz psixoloji xarakterinə görə Firəngizdən fərqlənirsə, bu, sənətkarın fərdi xarakter yaratmaq qabiliyyətindən irəli gəlir. Oqtayın Aslan bəydən və onunla qarşı-qarşıya duran digər obrazlardan fərqli planda təsvir edilməsi təbii haldır. Ancaq Firəngizin Sevərdən, ümumilikdə isə bütün obrazların bir-birindən fərqli formada yaradılması sənətkardan yüksək profesionallıq tələb edir.

Aslan bəy Cəlil Məmmədquluzadənin İskəndər ("Ölülər") obrazından köklü surətdə fərqlənir. İskəndər bacısını sevən, onun mənafeyini hər şeydən, hətta öz arzularından belə artıq tutan, vətənini sevən, ailəsini cəhalətin pəncəsindən qurtarmağa çalışan müsbət surətdir. Aslan bəy isə əksinə, İskəndər kimi ali təhsil görməsinə baxmayaraq özünü, şəxsi mənafeyini ailəsindən belə artıq tutan, vəzifəsi, cəmiyyətdəki mövqeyi uğrunda ətrafdakı yaxşı insanların, o cümlədən bacısı Firəngizin də həyatını qurban verməyə hazır mənfi obrazdır. Belə bir xarakterə mənsub olan insanla faciə qəhrəmanı Oqtayın qarşı-qarşıya qoyulması sonda bədii əsərin tutumunu artırır. Bununla da, sənətkar faciə əsərində lazımi quruluşun yaradılmasına, surətlər arasındakı ziddiyyətin verilməsinə nail olur. Əsərin sonunda vətəni, xalqı üçün çalışan Oqtay daxili hisslərinin qurbanına çevrilir. Beləliklə də, faciəvi əsər öz bədii həllini tapmış olur.

"Oqtay Eloğlu" əsərində cəmiyyət, insanlar və onların bir-birinə münasibəti real təsvir olunmuşdur. Burada biz insanların səciyyəvi cizgilərinin əks etdirilməsinin şahidi oluruq. Oqtayın simasında romantik dünyagörüşə, xoş niyyətə mənsub insanların ümumiləşdirilmiş şəklini görürük. Əgər Oqtay təhsil görmüş obraz kimi cəmiyyətdə yaşayan aydın düşüncəli ziyalı ordusunu təmsil edirsə, həmin mühitdə əks hisslərlə yaşayan digər oxumuş, yüksək səviyyədə təhsil görmüş, lakin cahillikdən çox uzaqlaşa bilməyən insanları Aslan canlandırır. Oqtayın daxili aləminin oxucular üçün tam açılmasına Aslan bəy kimi obrazlar yardımçı olur. Oqtay kimi insanların tərəfində duran dramaturq əsərin ideyasının açılmasına da məhz belə obrazların yardımı ilə nail olur. Sənətkar arzuladığı həyatı əks qütblərlə mübarizədə üzə çıxarır. Öz qəhrəmanının simasında əsərin əsas qayəsini oxucularına çatdıran sənətkar bütün surətləri yaradarkən əsərindəki hadisələrin daha inandırıcı şəkildə bir-birini tamamlamasına çalışır. Onun yaratdığı obrazlar bəzən qarşı-qarşıya durur, bəzən eyni məqsəd və amal uğrunda mübarizə aparmalarına baxmayaraq daxili vəhdətdə verilir. Belə daxili vəhdət Cəfər Cabbarlının bütün əsərlərində qorunub saxlanılmışdır.

Dramaturqun "Solğun çiçəklər" əsərindəki Sara obrazı öz təmizliyi və zərifliyi ilə əsərdəki digər qadın surətlərinin əksidir. Ədib Gülnisə və Pəri kimi mənfur niyyətli insanlarla Saranın qarşılaşdırılması, öz müsbət qəhrəmanının zərif, onunla mübarizə aparacaq simaların daha güclü yaradılması ilə qəhrəmanının faciəsinin əsasının qoyur. Sara gücsüz, zərif, müti və eyni zamanda ləyaqətli, xeyirxah bir qızdır. O, pul düşkünü deyil, dünya nemətlərində gözü yoxdur. Onun üçün həyatda olan təbiilik, səmimiyyət ən böyük gözəllikdir, qəlbi güllərə, çiçəklərə bağlıdır. Çiçəklər qədər təravətli olan bu qızı amansız həyat zəhərləyir. Sara saralıb-solmuş zərif bir çiçəyə bənzəyir. Bu çiçəyi təbiətin şıltaqlıqları, soyuğu, qarı, tufanı deyil, ətrafındakı vəhşi təbiətli insanları məhv edir. Bəlkə də, Sara ögey anası Gülnisənin, doğma bacısı qədər sevdiyi Pərinin naxələfliyinə dözə bilərdi, ancaq heç bir zaman həyatı, varlığı qədər bağlı olduğu Bəhramın ona arxa çevirməsinə dözə bilmir. Bəhramın vurduğu yara gülnisələrin, pərilərin zərbələrindən qat-qat ağır olur. Saranın zərif çiyinləri isə bu ağır zərbəyə tab gətirmək gücünə malik deyildir. Saranı öldürən, məhv edən Gülnisə tipli mənfur qadınlar deyil, öz namərd sevgilisidir. Əsərin strukturu yüksək peşəkarlıqla həll edilmişdir. Əgər Sara Gülnisə və Pəri ilə mübarizədə məhv olsaydı, əsərin bədii təsiri yetərincə alınmazdı. O, məhz sevgilisi, yaxın sandığı əmisi oğlu tərəfindən vurulmalıydı. Saranın ölümünün məhz bu cür fabula üzərində qurulması əsərin uğurudur.

(Ardı var)

Ədalət.-2014.-20 noyabr.-S.6.