Ayın, günün şahidliyi

(Əvvəli ötən sayımızda)

Azərbaycan və Dağıstan

1917-ci il fevral inqilabından sonra Ə.Haqverdiyev Borçalı qəzasına müvəkkil təyin olunub ilyarım orada çalışmalı olur. Onun sonrakı fəaliyyəti Azərbaycan üçün mühüm olan iki regionla bağlıdır - Dağıstan və Ermənistan. Mənbələr söyləyir ki, Tiflisdən qatarla İrəvana gedərkən martın 7-də Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev yolda erməni quldurları tərəfindən qarət edilib, onun diplomatik missiya üçün apardığı 2 milyon Cənubi Qafqaz bonunu və 3,4 milyon Azərbaycan bonunu, 40 min manatlıq şəxsi vəsaitini silahlı təzyiqlə əlindən alıblar. Ə.Haqverdiyev bu hadisəyə etiraz əlaməti olaraq bir müddət sonra Azərbaycanın Ermənistandakı daimi nümayəndəsi vəzifəsindən istefa verir. Onun yerinə Himayəçilik Nazirliyinin Ermənistandakı müvəkkili Teymur bəy Makinski təyin edilir. Əbdürrəhim bəyin sonrakı diplomatik fəaliyyəti Dağıstanla bağlıdır.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyasında qeyd olunur ki, "1918-ci il mayın 11-də Dağıstan və Terek vilayətlərinin əhalisini təmsil edən ictimai xadimlər Şimali Qafqaz Dağlılar Xalqları İttifaqı Respublikası (Dağlılar Respublikası) yaradılmasını elan etdilər. Elə o zamandan bu respublikanın Azərbaycanla sıx ittifaq yaratması, hətta bir dövlətdə birləşməsi təklifləri irəli sürülməyə başlandı".

O dövrdə gürcü və erməni nümayəndələrindən fərqli olaraq Azərbaycan nümayəndələrinin bu Qafqaz Birliyində daha çox maraqlı olmasını regionun etnodemoqrafik vəziyyəti ilə də izah etmək olardı. Məlum olduğu kimi, Qafqazda müsəlman əhali, eləcə də türklər digər etnik qruplara nisbətən üstünlüyə malik idilər. Belə ki, 1897-ci ildə Rusiya ərazisində aparılmış sonuncu rəsmi siyahıyaalmaya əsasən gəlmə ruslardan başqa Cənubi Qafqazın etnik tərkibi aşağıdakı kimi idi: Azərbaycan türkləri - 2 653 000 nəfər, ermənilər - 1 782 000 nəfər, gürcülər - 1 641 000 nəfər.

Təbii ki, türklərin sayı rəsmi statistikada göstərilənlərdən xeyli çox idi və həm gürcülərin, həm də ermənilərin iddia etdikləri ərazilərdə çoxlu köklü türk-müsəlman əhali yaşayırdı. Zaqafqaziya Seymi dağıldıqdan sonra həmin insanlar, demək olar ki, yaşadıqları ərazilərdə hüquqsuz vəziyyətdə idilər. Qafqaz vahid dövlət formasında birləşəcəyi halda həmin insanlar Azərbaycan hökumətinin himayəsindən istifadə edə biləcəkdi. Eyni zamanda, Zaqafqaziya Seymində olduğu kimi, müsəlman fraksiyası vahid dövlət parlamentində əksəriyyətə malik olacaqdı. Belə vəziyyət, təbii ki, gürcülərə və ermənilərə sərf etmirdi.

Azərbaycanın və Dağıstanın qardaş xalqları arasındakı münasibətlər isə tamam başqa idi. Azərbaycan parlamentinin sədri Əlimərdan bəy Topçubaşov deyirdi: "Denikinin təcavüzkar hərəkətləri nəticəsində dağlı xalqlarının nümayəndələrinin düşdükləri ürək ağrıdan acınacaqlı vəziyyətin belə bir fikri formalaşdırdığını söyləməyə ehtiyac varmı? Bizim, həm də güman edərək ki, bütün azərbaycanlıların dağlılara, xüsusən də Dağıstana münasibətimiz taleyin bütün dönüklərinə baxmayaraq sevgi və qardaşlıq olub və bundan sonra da belə qalacaqdır".

Hələ 1919-cu ilin əvvəllərində Dağıstan Respublikası ilə bağlanmış müqaviləyə əsasən Azərbaycan hökuməti ona 10 milyon manat həcmində borc vermiş, Azərbaycan könüllülərinin bir hissəsi Denikinlə müharibədə yardım məqsədilə Dağıstana göndərilmişdi. Hətta 1919-cu ilin aprelində Azərbaycanın Dağıstandakı nümayəndəsi, məşhur ədibimiz Ə.Haqverdiyev Teymurxan-Şuradan hökumətə göndərdiyi məktubda bildirirdi ki, "Dağıstanın Azərbaycana ilhaq edilməsi məsələsi bu saat ciddi müzakirə edilir." 1919-cu ilin aprelində Denikin qoşunları Terek vilayətini işğal etdikdən sonra Dağıstanın ictimai xadimləri Əbdürrəhim bəyə müraciət edərək Azərbaycan hökumətinin bu məsələyə prinsipial razılıq verməsini istədilər. Ə.Haqverdiyev aprelin 15-də xarici işlər naziri Məmməd Yusif Cəfərova yazırdı ki, Dağıstanın 10 dairəsindən 4-ü açıq şəkildə Azərbaycana birləşmək tərəfdarıdır, qalanları isə bunu gizlində arzu edirlər. Aprelin 29-da Teymurxan-Şurada Dağıstanın Azərbaycana birləşdirilməsi parlament üzvlərinin, ziyalıların, zabitlərin, din xadimlərinin birgə yığıncağında müzakirə edildi.

1919-cu il mayın 5-də Bakıdakı müvəqqəti qoşunların komandanı general Tomson da Fətəli xan Xoyski ilə görüşündə "Dağıstanın iqtisadi, topoqrafik və digər cəhətlərdən Azərbaycanla bağlı olduğuna görə onun Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə birləşdirilməsini labüd sayırdı".

Hadisələri yaxından izləyən, daxili çəkişmələrdən istifadə edən Denikin mayın sonunda Dağıstanı ələ keçirdi. Əbdürrəhim bəy belə bir şəraitdə iyunun 7-də əhalinin arzusunu nəzərə alaraq Petrovsk-Porta, indiki Mahaçqalaya qədərki ərazini Azərbaycana birləşdirmək üçün hərəkətə keçməyi təklif etdi. Azərbaycan hökuməti Dərbəndi və demarkasiya xəttinə qədərki digər əraziləri denikinçilərdən təmizləmək üçün dərhal diplomatik və hərbi hazırlığa başladı. Lakin Denikinin demarkasiya xəttini tanımaması və ingilislərin bununla razılaşması bu tarixi hadisənin baş verməsini əngəllədi.

Ömrün son illəri

1920-ci ildən Haqverdiyevin ədəbi və ictimai fəaliyyətinin yeni dövrü başlanır. O, Mədəniyyət Nazirliyinin incəsənət şöbəsinin müdiri vəzifəsini aparmaqla yanaşı, dövlət teatrlarında müfəttiş vəzifəsini daşıyırdı. 1921-ci ildən 1931-ci ilə qədər Azərbaycan Dövlət Universitetində ədəbiyyatdan mühazirələr oxuyur, gənc kadrlar hazırlığı işində fəal iştirak edir, müəllimliklə yanaşı, Azərbaycanı tədqiq və tətəbbö cəmiyyətinin sədri (1923-1925), Şərq fakültəsinin katibi (1922-1925) olur.

1927-ci ildə Ə.Haqverdiyevin ədəbi-ictimai fəaliyyətinin 35 illik yubileyi keçirilir. 1928-ci ildə xidmətləri nəzərə alınaraq qocaman ədibə əməkdar incəsənət xadimi adı verilir.

Ə.Haqverdiyev öz ölkəsinin və başqa xalqların tarixinə yaxşı bələd olan alim idi. Təsadüfi deyil ki, 1924-cü ildə Ə.Haqverdiyev Rusiya Elmlər Akademiyasının ölkəşünaslıq bürosuna müxbir üzv seçilib. Onun M.Qorkidən tərcümə etdiyi əsərlər "İzergil qarı və qeyri-hekayələr" (1928) və Çexovdan tərcümə etdiyi novellalar "Dəhşətli gecə" (1928) adlı kitablarda toplanıb. Bundan başqa o, Şekspirin "Hamlet", Şillerin "Qaçaqlar", Volterin "Soltan Osman", Zolyanın "Qazmaçılar", Andersenin "Bülbül", "Şahın təzə libası", Lanskoyun "Qəzəvat", Çirikovun "Yəhudilər", Korolenkonun "Qoca zəng çalan" əsərlərini də dilimizə çevirib.

Əbdürrəhim bəy və Üzeyir bəy nəslinin, həm də özünün dediyi kimi, Cavanşirlər nəslinin yadigarı olan Elmina Cəbrayıllı deyir: "Üzeyir bəyin xalası Sənəm xanım mənim nənəmdir. O, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin bacısı, Üzeyir Hacıbəyovun xalasıdır. Babam Murtuza bəyin xüsusi apteki olub. İki oğlu da onun sənətini davam etdirib. Əbdürrəhim bəy nənəmi bacısı kimi çox istəyirmiş. Eşidəndə ki, babam rəhmətə gedib, onu böyük külfəti ilə Bakıya gətirib."

Bu böyük ədib və böyük insan 1933-cü il dekabrın 27-də Bakıda vəfat edib. Amma ölməz əsərləri və "Marallarım" (1963), "Evlənmək istəyirəm" (1983) filmləri, "Ac həriflər" (1993) film-tamaşaları ilə daima yanımızdadır. Bir qalır onları təkrar-təkrar oxumaq, tamaşasına durmaq və qədrini-qiymətini bilmək. Vaxtilə Əbdürrəhim bəy həmin qədirbilən oxucuları eyni məhəbbətlə və qeyrətlə böyük Sabiri tanımağa və qiymətləndirməyə çağırardı: "Millət xeyirxahlarını, Sabir adı gələndə gözləri yasaranları çagırıb deyirəm: Əl-ələ verin, qardaslar! Himmət edin, Sabirin bizə tapsırıb getdiyi əmanəti tərəqqi düsmənlərinin gözlərinə ox edək! ...Onun əziz qəbrini Nizaminin, Firdovsinin qəbirlərinə döndərməyin. Namus yeridir, qardaslar!" "Molla Nəsrəddin" (23 iyul 1913).

"Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən?"

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin ən az yada düşən hekayələrindən biri belə adlanır: "Ayın şahidliyi". Əsərin təmiz, namuslu, yoxsul qəhrəmanı nahaq yerə qətlə yetirilərkən heç kəsi tapmayıb göydəki ayı şahid çəkir. Ayın şahidliyi ilə Qarabağda - Şuşa, Ağdam, Kəlbəcər, Zəngilan, Laçın və Xocalıda baş verənlər sanki yüz illərin faciəsidir. "Siz öləsiniz, meyidinizi görüm, yalan deyən ermənidir!"- söyləyən Əbdürrəhim bəyin ruhu nigarandır. Məşhur əsərlərinin birində qəhrəmanın dili ilə dediyi sözlər bugünkü günümüzlə necə də səsləşir: "Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən?" O səbəbdən özünün canlı, rəngli boyalarla təqdim etdiyi "o dünyada" indi də hər gələndən Əbdürrəhim bəyin, əsərinin biçarə qəhrəmanı kimi, soruşduğu, yəqin ki, bircə budur:

"Xəbər aldım ki, Şuşuya poyezd nə vədə gedəcək.

Dedilər:

- On beş ildən sonra bəlkə gedə.

Dedim:

- Yox, bir belə müddət gözləməyi mən bacarmayacağam".

Ədalət.-2014.-23 oktyabr.-S.5.