"Hiss və düşüncələrimi ədəbiyyat üçün saxlayıram"

İlqar Fəhmi: "Filmdə və ədəbiyyatda orta xətti tutmağın tərəfdarı olmuşam"

Azərbaycanda yaradıcı insanlar çoxdur: istər poeziyada, istərsə də nəsr ədəbiyyatında kifayət qədər dəyərli nümunələrimiz və qələm sahiblərimiz var. Amma özündə həm poeziyanı, həm nəsri birləşdirən, həm də bu nəsrin daha kütləvi baxış üçün ekranlaşdırılmasına yardım edən və üstəlik bunu keyfiyyətli şəkildə təqdim edən ədiblərimiz barmaqla sayılası qədərdir. Adalet.az belə yaradıcılardan biri – Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi, şair, yazıçı-ssenarist İlqar Fəhmi ilə müsahibəni təqdim edir:

İlqar müəllim, əvvəlcə sizi ssenariniz əsasında çəkilmiş və bu günlərdə təqdim olunan "Axırıncı dayanacaq” filmi ilə təbrik etmək istərdim. Həqiqətən də uğurlu iş alınıb. Bir tamaşaçı kimi zövq aldım. Eyni zamanda şahidi oldum ki, Azərbaycan tamaşaçısı belə təqdimatlar üçün darıxıb. Sırada daha nələr var, sizin ssenarinizlə yeni ekran əsərləri gözlənilirmi?

– Planda bir filmimiz var, yəqin ki, ilin axırına qədər istehsalata buraxılar. Amma tamaşaçının darıxmaq məsələsinə gəlincə, burda nüanslar var. Bizdə kütləvi tamaşaçı üçün problem nədədir: özümüzü tamaşaçı yerinə qoysaq, əsasən son on ildə ya elita üçün çəkilən fəlsəfi kinolar, hansı ki, bunu müəyən təbəqə, kinonu bilən adamlar qiymətləndirir, ya da ümumi kütlə üçün başdansovdu çəkilmiş səviyyəsiz filmlər görmək olar. Mən neçə illərdir ki, filmdə, ədəbiyyatda orta xətti tutmağın tərəfdarı olmuşam. Yəni film elə olmalıdır ki, nə həddən artıq elitar olsun, nə də kütləvi tamaşaçının ən aşağı səviyyəlisi üçün nəzərdə tutulsun. O baxımdan "Axırıncı dayanacaq” da mənim digər filmlərindən sonra buna hesablanmış bir filmdir. Daxilində təbii ki, müəyyən fəlsəfəsi, düşündürücü məqamları var, amma zahirən çox sadə, kütləvi tamaşaçının da asan başa düşə biləcəyi, onun da zövqünü oxşayacaq bir filmdir. Ona görə tamaşaçının elə ürəyincə oldu. Tamaşaçı məhz bu cür filmlər üçün darıxmışdı. Ümumiyyətlə götürəndə, kino var, amma sırf hər iki tərəfi qane edəcək, müəyyən qədər fəlsəfəsi, emosianallığı olan, həm də eyni zamanda sadə insanlar üçün əlçatan olan filmlər azdır. Bir də görürsünüz ki, yeni film çəkilib, amma orda o qədər fəlsəfi incəliklər var ki, onu adi tamaşaçı anlamır, yalnız bu sahənin insanları – kino sahəsində işləyənlər dərk edirlər. Ya da əksinə olur, ziyalı insan görür ki, bu, bazar əhlinə hesablanmış, aşağı səviyyəli filmdir, o da bu cür kinolara baxmaq istəmir.

"Hər sənət sahəsinin öz içində qapanmasının əleyhinəyəm”

Ümumiyyətlə, tamaşaçını qruplaşdırmaq təkcə Azərbaycana xasdır, yoxsa bütün dünyada belədir?

– Dünya üzrə, həm də istənilən sənətdə belə olur: biri var kütləvi sənət, biri var sırf elitar, bir də var bunların arasında mövqe tutan sənət. Xüsusən 90-cı illərdən sonra belə bu orta xəttə yaradanların çoxalması nəzərə çarpmağa başladı, bunların əsərləri ümumilikdə orta statistik ziyalı təbəqəsi tərəfindən rahat anlaşılan oldu. Əslində orta ziyalı təbəqə kəmiyyət etibariylə də çoxluq təşkil edir. İstənilən sənətin var öz əhli, yəni peşəkarı, var bu sənətin həvəskarları, yəni köhnə dillə desək, xiridarı. Məsələn, biz qələm əhliyik, öz işimizin bütün incəliklərindən xəbərdarıq, bu sahədə peşəkar sayılırıq. Amma biz rəssamlıqda, kinoda, teatrda və digər sahələrdə ümumi anlayışa malik olsaq da, o sənətləri detallara qədər bilmirik. Deməli xiridarıq. Biz bir tamaşaçı gözü ilə baxırıq, deməli biz o sənət üçün orta statistik ziyalı təbəqəyik. Bu baxımdan bizim hansı birimizə xoş gələr ki, çəkilən film sırf kino əhli üçün, yazılan müsiqi sırf müsiqiçilərçün, rəsm əsərləri rəssamlarçün olsun? Əlbəttə istəyərik ki, bu sənət nümunələrindən biz də mənəvi zövq alaq. Eyni şeyi də onlar bizdən istəyirlər. Hər sənət sahəsinin öz içində qapanmasının əleyhinəyəm. Qapalı dairələr təhlükəli olur. Ona görə də, sənətdə orta xətt götürülərək ümumi ziyalı təbəqəni əhatə etmək lazımdır, nəinki bir qrup insanları, o sənəti anlayan elitarları. Elə klassikaya da baxsaq, istər Avropa və ya Rusiyada, Balzakdan tutmuş Tolstoya qədər – onların əsərləri nə sırf elita üçün idi, nə də bulvar romanları deyildi. Orta xətti tuturdular. O vaxtlar da özünü elitar fəlsəfi sayan yazarlar vardı, amma onlar tarixdə qalmadılar. Tarixdə məhz orta təbəqəni nəzərə alan, qızıl ortanı tutub gedən əsərlər qaldı. Bu baxımdan da qeyd etdiyim üçlük bütün dünyada var. Həm də bütün sahələrdə.

Bir müəllif üçün hansı daha rahatdır – intellektual ədəbiyyatdan yazmaq, yoxsa daha çox kütləyə hesablanmış əsərlərə üstünlük vermək?

– Bu, müəllifin daxili əhval-ruhiyyəsindən asılıdır. Xarakterdən, psixologiyadan irəli gəlir. Yazıçı var ki, daxilən çox lovğadır, özlüyündə hesab edir ki, o qədər dərin, fəlsəfi düşüncəyə malik insandır, yazısını da, adi oxucunun başa düşməyi çox çətindir. Bu cür yazarları nə qədər başa düşülmürlərsə, bu onlara daha böyük zövq verir, özlərini kütlədən yuxarı tuturlar, öz qələmlərinə aşiq olurlar. Bəzən də məqsədli şəkildə daha da qəliz yazırlar ki, onları başa düşən olmasın. Elə mövzulara toxunurlar ki, sırf müəyyən qrup anlasın. İnsanlarda bir bütləşdirmə xüsusiyyəti var, bu cür qələm adamları da məhz bütləşmə üçün çalışırlar ki, barələrində dərin, müdrik adam düşüncəsi formalaşsın. Bəzən istədiklərinə də nail olurlar. Hamı düşünür ki, çox dərin fəlsəfi fikirli ədibdir, amma ondan bir-iki misra nümunə göstərməyə gələndə, susub qalırlar. Eləcə də, kütlə üçün işləyən yazarlarda da kompleks olur, onlar daha çox keyfiyyətə deyil, kəmiyyətə üstünlük verirlər ki, nə qədər çox oxunursa, kitabları böyük tirajlarla satılarsa, bu onları daha da ruhlandırır. Yəni dediyim odu ki, hər şey yaradıcı insanın hansı psixoloji tipə aid olmasından irəli gəlir.

Yenə də filmlərə qayıdaq, indiyədək neçə əsəriniz ekranlaşdırılıb və ya ssenariləriniz əsasında film çəkilib?

– Yalnız dövlət sifarişini götürsək, dördü çəkilib, beşinci də ssenari formasında nazirlikdədir, hazırlıq prosesindədir. Bundan başqa telekanallarda üç serial, bir neçə bədii film çəkilib. Bir çoxu yarımçıq qalıb, keyfiyyət məni qane etməyib, yarıda saxlamalı olmuşam, ya da verilən vədlər tutulmayıb deyə mən həvəsdən düşmüşəm.

"Son on ildə ədəbi materiala söykənən cəmi üç film var: "Dolu", "Hökmdarın taleyi" və "Aktrisa"

Bəs sizcə, niyə bu filmlərin arasında məhz "Aktrisa” filminiz daha çox şöhrət qazandı?

– Çünki bunun özəyində filmin bədii əsər üzərində qurulması dayanır, kökündə ədəbiyyat materialı var. Adətən, rejissorların öz ideyası ilə yazılan ssenarilər o qədər də uğurlu alınmır. Bizim rejissorların əksəriyyətinin ən böyük problemi ondadır ki, ədəbiyyatı yaxşı bilmirlər. Bəzən ədəbiyyatda çox işlənmiş, hətta çeynənmiş bir mövzunu təzədən kinoda işləyirlər. İndi çəkilən filmlərin əksəriyyətində rejissor həm də ssenari müəllifi olur, nəticədə ortaya qırıq-qırıq, epizodlardan, hissələrdən birləşdirilmiş, ümumi xətti, süjeti olmayan bir iş çıxır. Sanki rejissor filmi heç kəslə bölüşmək istəmir. Hətta bilsə ki, bu filmi hansısa ssenarist ilə işləsə daha uğurlu alınar, yenə də paylaşmaq istəmir. Bu kompleksdən irəli gəlir, rejissor anlamır ki, ssenari başqasının olsa da, film uğurlu alınanda məhz rejissorun adı ilə bağlı olur. Mən onun tərəfdarıyam ki, rejissorların öz fantaziyasından irəli gələn mövzulardansa, ədəbi əsərlərə söykənən filmlərin çəkilməsinə üstünlük verilsin. Məsələn, Aqil Abbasın əsəri əsasında çəkilmiş "Dolu” filmi niyə uğurlu alındı? Çünki ədəbi əsərə söykənmişdi. Yaxud sovet dönəmində ən uğurlu filmlərimiz –"Yeddi oğul istərəm", "Dəli Kür”, "Axırıncı aşırım”, daha sonralar "Təhminə və Zaur” – bunlar hamısı ciddi ədəbi materiala söykənən filmlərdir. Mənim də yaradıcılığıma baxanda, sırf öz əsərim əsasında çəkilmiş film "Aktrisa”dır, qalanları birgə işlənmiş ssenarilərdir, ona görə adıçəkilən film daha uğurlu alınıb. Amma əfsuslar olsun ki, son on ildə çəkilən onlarla filmimizin içində ədəbi materiala söykənən cəmi üç film var, "Dolu", "Hökmdarın taleyi" və "Aktrisa." Halbuki daha çox olmalıdır.

Ola bilərmi ki, əsərin bu qədər şöhrət qazanmasının əsasında baş qəhrəmanın gözəl, oyunbaz qadın olması dayansın? Adətən, insanlar belə mövzulara daha həssas olurlar...

– Bəli, həssas mövzudur. Əvvəla əsərdə şərq mentaliteti ilə bağlı çoxlu məqamlar var. Məsələn, avropalı belə əsər yazmazdı, onun yazdığında kişi bir telefon nömrəsi atardı qız üçün, zəngləşib tanış olardılar. Yaxud əsərdəki obraz – yazıçı ərli qadının pəncərəsinə baxmaqla vicdan əzabı çəkməzdi. Avropalı üçün anlaşıqlı deyil, bu sırf Şərq əxlaqıdır – baxıb, yaxın gəlməmək. Qadın xəyanətinin həyatda mövcud olduğunu bilsək də, onun filmlərə daşınmasını qəbul etmirik. İkincisi, oyunbazlığa gələndə isə dünyada 20-25 il bundan qabaq yaranmış bir fəlsəfi qol var: Freydistlərin xətti ilə gedən Erik Börn adlı psixoanalitik sonradan Transaksion analiz adlı fəlsəfi sistem yaratdı. Onun fəlsəfəsinin mahiyyəti bundaydı: oyun oynayan insanlar, insanların oynadığı oyunlar! İdeya bundan ibarətdir ki, insanları analiz etmək, psixologiyasına girmək üçün onun bütün hərəkətlərini oyun kimi qəbul edib, həmin oyunun arxasında nəyisə axtarmaq lazımdır. İnsan həqiqətən də evdə, ailədə bir başqa olur, işdə tamamilə bambaşqa. Çox nadir insanlar var ki, hər yerdə eyni cür olurlar. Deməli insanda gündəlik olaraq dəyişkən proseslər gedir. Və həmin oyunların arasındakı fərqlər insan haqqında çox şeylərdən xəbər verir. Mən "Aktrisa”nı yazanda bunların çoxunu heç bilmirdim, amma hiss edirdim ki, çox həssas mövzuya toxunmuşam, ələlxüsus da şərq insanı üçün. Qərbdən fərqli olaraq, Şərqdə elə şeylər var ki, insan onları açıq şəkildə deyə bilmədiyi üçün dolayı yolla, hansısa oyunlarla çatdırmağa çalışır. Oyun tematikasını Erik Börn bütün dünya üçün götürsə də, Şərq insanı üçün daha maraqlıdır, daha aktualdır. Bu baxımdan "Aktrisa” nə qədər qlamur, qərb düşüncəli görünsə də, tamamilə Şərqə bağlıdır. Biz oyun oynamağı daha çox sevirik.

Həm də "Məclisi-üns” adlı veriliş aparırsınız. Kifayət qədər yerini tutmuş və tamaşaçı auditoriyası qazanmış bir proqramdır. Bu gün Azərbaycan tamaşaçısının daha çox əyləncəli, şou xarakterli proqramlara üstünlük verdiyi bir vaxtda bu cür ədəbi verilişlər nə dərəcədə əhəmiyyətlidir?

– Bu verilişi aparmağa nəyə görə razılıq verdim?! Bizim teleməkanlarda, adətən, belə olur: əyləncəli verilişdisə, maraqlıdır, ədəbi, elmi verilişdirsə, maraqsız. Yaxud maarifləndirici proqramlar mütləq akademik səviyyədə olmalıdır ki, onun da tamaşaçıları yalnız bu sahənin adamlarından ibarət olur. Təəssüf ki, həm elmi tutumu olan, həm də sıravi tamaşaçıları maraqlandıran verilişlərimiz demək olar ki, yox səviyyədədir. Mən aparıcılığa başlamazdan öncə öz-özümə şərt qoydum ki, bu veriliş Akademiya üçün olmamalıdır, elmi mühit onsuz da bunların hamısını bilir. Biz verilişi elə qurmalıyıq ki, hətta klassik şərq ədəbiyyatını bilməyən, ona meyli olmayan tamaşaçı da bu proqramda nəsə maraqlı bir şey tapsın. Ona görə də qərara aldıq ki, ədəbiyyatşünaslığın çox da akademik məsələlərinə toxunmayaq, söhbəti elə quraq ki, ümumi ziyalı təbəqəsi üçün də maraqlı olsun. Məncə, hədəfə nail olmuşuq, yeni tərkibdə "Məclisi-üns” artıq 6 aydır ki, davam edir və kənardan tamaşaçıların müsbət reaksiyalarını görürəm.

Maraqlıdır, bu qədər film və seriallarda ssenarist olaraq iştirak edirsiniz, veriliş aparırsınız, romanlar yazırsınız, amma haqqınızda belə fikir formalaşıb ki, "İlqar Fəhmi gündəmdə olmağı sevmir”. Bu fikir nədən qaynaqlanır? Sadaladıqlarımız gündəm deyilmi?

– Bizim insanlar belə düşünürlər ki, gündəmdə olmaq mütləq verilişlərə qatılıb kiminsə haqqında fikir bildirmək, daimi müzakirələrdə, debatlarda iştirak etmək deməkdir. Mən belə şeylərə vaxt sərf etməkdənsə, öz yaradıcılığımla gündəmdə olmaq istəyirəm. Belə müzakirələrdə tez-tez iştirak edəndə, tamaşaçı, oxucu artıq yaradıcı adamın bütün fikir və duyğularından xəbərdar olur. Sabah ortaya yeni bir əsər qoyanda artıq yazıçının bütün hisslərinə bələd olan oxucu üçün yenilik olmur. O yaxşı bilir ki, mən mövzuya hansı prizmadan toxunacağam. Şəxsən mən, gündəmdə olan yazıçıların əsərləri çıxanda onu yalnız vərəqləyirəm, səthi oxuyuram. Çünki bu adamın fikir və düşüncələrini o qədər yaxşı bilirəm ki, istənilən mövzudakı yanaşmasından xəbərdaram. Həqiqətən də, onun kitabını oxuyanda, yanılmadığımı görürəm. İnsan fikirləri tez-tez dəyişmir, efirdə dediklərini əsərdə də görmək mümkündür. Ona görə də düşünürəm ki, həddindən artıq gündəmdə olmaq yazılan əsərin, qoyulan tamaşanın, filmin siqlətini aşağı salır. Bu baxımdan da mən, bütün hiss və düşüncələrimi ədəbiyyat üçün saxlayıram.

Yazıçılar Birliyinin Katibi təyin olundunuz. Yeni vəzifə, yeni dəyişikliklər deməkdir. Sizin bu vəzifədə olmağınız qurum üçün, ədəbiyyat üçün nə vəd edir?

– Əslində, heç bir qurum ədəbiyyat üçün nəsə vermir, çünki ədəbiyyat fərdlərin içində yaranan haldır. Əgər bu fərdlər hansısa qurum və ya siyasi-ictimai proseslərin təsiri altına düşürsə, baxışlarını dəyişirsə, deməli o, heç də uğurlu ədib deyil. Yazıçılar Birliyi fərdlərin içində ədəbiyyat yaratmaq üçün deyil, yaranmış ədəbiyyatın təbliğinə, təşviqinə yardım edən qurumdur. Belə fikir yaranıb ki, Azərbaycanda yaxşı əsər yazılmırsa, deməli günahı Yazıçılar Birliyindədir. Bizdə, adətən, hər şeyi Sovet vaxtı ilə müqayisə edirlər ki, o vaxt hər şey verilirdi, qələm adamı təmin olunurdu. Bəli, amma əvəzində Sovet quruluşu ədibdən də istədiyini tələb edirdi, konkret ideologiyaya xidmət edən mövzularda əsərlər istəyirdi, yəni yazıçı senzura altındaydı. İndi yazıçı həmin təminatlardan məhrumdursa, əvəzində senzura da götürülüb, yazıçı istədiyi mövzudan yazır. Amma Yazıçılar Birliyi yazdıran deyil, yazılmışı diqqət mərkəzinə gətirən təşkilatdır. Bu baxımdan zənnimcə, Yazıçıdar Birliyi həmişə bacardığını eləyib, bundan sonra da edəcək. Amma təbii ki, öz gücü çatdığı qədər.

Yeri gəlmişkən, elə bir şərait yaratmaq olarmı ki, ədiblər özləri dəyişiklik təklifləri ilə çıxış etsinlər?

– Yazıçılar Birliyindən kordinal şəkildə dəyişiklik gözləyənlərə dəfələrlə müraciət etmişik ki, buyurub öz təkliflərini versinlər. Amma heç kimdən səs çıxmayıb. Çünki konkret heç bir təklif yoxdur, ümumi danışıq var. Yaxud təkliflər var, ancaq böyük maliyyə vəsaiti tələb edən təkliflərdir. Amma Yazıçılar Birliyinin büdcəsində bu qədər vəsait yoxdur. Bəzən elə təkliflər olunur ki, onu icra etməyə heç Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin büdcəsinin də gücü çatmaz... Qurumun imkanları çərçivəsində təkliflər olunarsa, niyə də həyata keçirməyək?! Kənardan demək asanddır, amma reallıq da nəzərə alınmalıdır. Ümumilikdə götürəndə Yazıçılar Birliyi kimi ciddi, konservativ bir qurum dövrün tələbinə uyğunlaşmaqçün sürətlə yox, tədricən dəyişməlidir: hər yeniliyə dərhal meyil göstərməməlidir, bunu öz süzgəcindən, zamanın sınağından keçirib, yaxşı-pisi ölçüb-biçib həyata keçirməlidir. Yaxşı pisinə baxmadan, onun bunun sözüylə gözüyumlu şəkildə hər yeniliyin dalıyca qaçmaq, AYB kimi ciddi quruma yaraşmaz. Bu, yüngüllük əlamətidi. AYB isə yüngül təşkilat deyil.

Ədalət.-2014.-28 oktyabr.-S.5.