Yazıçı
təxəyyülünün gücü və tarixin
gerçək üzü
Hələ uşaqlıq illərindən
yay aylarında bədii əsərlərin mütailəsinə
ayrıca həvəs göstərmişəm və bu mənim
ən ləzzətli əyləncəm olub. Bu yay günlərində
də belə oldu. Artıq yazıçı
obrazının kamilliyi ilə özünü çoxdan təsdiq
etmiş Yunus Oğuzun "Şah arvadı və cadugər”
romanını oxuyub başa çatdıqdan sonra bir daha həmişə
təkrarladığım fikrimdə əmin oldum ki, ədəbiyyat
insanın, millətin, xalqın, habelə bizi əhatə edən
aləmin, ağacın, daşın, quşun, təbiət və
cəmiyyətin var olmaq, mövcud olmaq uğrunda vuruşmaq,
çarpışmaq, yaşamaq eşqini əks etdirən sənət
növüdür.
Minillərdir ki, "eşqi
bir sirri-xuda” sayan dünya mütəfəkkirləri ilə
bir sırada azərbaycanlılar, o cümlədən söz və
sənət adamları eşqi "göylərin mehrabı”
bilib, bu ecazkar həqiqətin gücü ilə xarüqələr
yaradıblar.
"Eşq olan yerdə
bütün aqili-dana dəlidir”- məntiqinə inananların
məcnuni həyat yaşadığındandır ki, bu
gün bizə miras qalan zəngin Azərbaycan ədəbiyyatı,
maddi və mədəni irsimiz var. "Şah arvadı və
cadugər” romanında oxucunu ilk cəzb edən də elə
budur. Lakin daha yeni işvə, cilvə və rəngləri
ilə, gerçək həyatın real yaşam vasitəsi
kimi. Bunu əsərin baş qəhrəmanlarından
biri olan Xeyrənisənin təqdimatında aydın görmək
olur. Yazıçı deyir:
"Sonra birdən Xeyrənisə
xanım ucadan qəhqəhə çəkdi.
Cadugərin isə sanki dili
tutulmuş, lal olmuşdu. Həyatında bu qədər
aciz vəziyyətə düşməmişdi; nəsə
demək istəyir, amma danışa bimirdi. Ehtiras və məftunluq onu tamam girinc eləmişdi.
Xanım bu vəziyyətin əsl səbəbini
yaxşı başa düşür, bu ona həzz verirdi.
Sanki məhz bu cür məftunluq
arzulamışdı. Belə birisi
üçün soyunmağa və ona təslim olmağa dəyərdi.
Belə vəziyyətə düşməyi
çox arzulamışdı. Daha məqam
yetişmişdi, ondan imtina edə bilməzdi.
Xeyrənisə xanım
qarşısındaki yekəpər, bir qədər də əzvay
kişinin bu həyəcanının, bu titrəməsinin səbəbini
anlamırmış kimi yanlarını yellədərək
qapıya doğru addımladı. Nazik paltarın
altında onun bədəni tamam çılpaq kimi tərpənirdi.
Bu uzaqlaşma ilə onun getdiyini zənn edən
Cadugər dərindən nəfəs aldı.
Canını bu qadının sehrindən qurtarmış kimi
hiss elədi. Nənəsi ona qadın sehrinə
düşməməsinin çox sirlərini öyrətmişdi.
Bu çağa qədər o yollardan çox
istifadə etmiş, heç vaxt məftun olmamışdı.
Indi o sirləri xatırlamırdı da. Üstəlik, həm də yanılmışdı,
qadın getmirdi, cəftəni qapının halqasına
keçirib geri döndü. Gəlib onun
bir addımığında durdu. Indi
xanımın isti nəfəsini duyurdu. Hər
hansı tərəf irəliyə azacıq addım
atardısa, bir-birinin qucağına düşəcəkdilər.
-Deyirlər xacələr eşqdə
bivec olurlar, -Xeyrənisə xanım bic-bic
gülümsündü,- Bu
doğurdanmı belədir? Indi baxarıq...”
Əsərin süjet xəttində
iki istiqamətin – eşq və döyüş səhnələrinin
xronologiyasına əsaslanan paralelizmin mükəmməlliyi
sadədən mürəkkəbə doğru yüksələrək
həm hadisələrin, həm də insan xarakterlərinin
ziddiyyətləri ilə müşayiət olunur. Belə
olduğuna görədir ki, romanın nəinki adi və sadə
hadisələri, eyni zamanda müxtəlif təbəqədən
olan insanları tarixi faktlar və tarixin seçilən
insanları kimi yadda qalır, onlar milli kimliyi ifadə edərək
ötən günlərin həqiqətləri və
şahidləri kimi oxucu marağına səbəb olurlar.
Romanda eşq səhnələri,
eyş-işrətin həzzi, əzabı və feyzi Şah
arvadı Xeyrənisə ilə Cadugər arasında gizli
görüşlərlə başlayır və Krım
xanı Adil Çireylə şəhvani gecələrdən
sonra Məhdi Ülyanın, yəni Xeyrənisənin qətli
ilə bitir. Lakin bu faciəvi sonluğun özündə belə
bədii qanunauyğunluğun nəzəri-estetik tələblərinə
əməl edən yazıçı Cadugər Xacə
Qasımın obraz bütövlüyünü qoruyur, onun xəyanətə
dözməyərək öz eşqi uğrunda intihar etməsinə
haqq qazandırır.
Bu yol çarəsiz
aşiqlərin son və əbədi yolu olduğunu klassik
dünya ədəbiyyatı çoxdan təsbit edib, lakin hər
birində eşqin və aşiqin yaşayacağına,
yaşamaq haqqına inam hissini gücləndirməklə. Eyni yanaşma
Yunus Oğuzun "Şah arvadı və Cadugər”
romanında da öz parlaq ifadəsini tapıb. Qadın məkri
və hiyləsini, sərvət və şəhvət
duyğularını, hökm, hikkə və hakimiyyət hərisliyini,
nifrət, iztirab, həsəd,
paxıllıq və macəraçılıq
istəyini özündə birləşdirən, bu
baxımdan antik yunan faciələrindəki qadın
obrazlarını xatırladan Xeyrənisə "hətta
fahişə kimi edam” olunsa da bədii obraz kimi
yazıçı istedadının mükəmməl məhsuludur.
"Şah arvadı və
Cadugər” romanında xarakterik cizgiləri, mürəkkəbliyi
və əsərin kompozisiyasında hadisələrin
inkişafına təsir gücü, qaldırılan problemlərə
münasibətdə tutduğu mövqeyin əsrarəngizliyi
ilə maraq doğuran obrazlardan əlavə ümumiləşmiş
Azərbaycan xalqı obrazı daha çox diqqəti cəlb
edir. Bu xalq obrazını Səfəvi xanədanına mənsub
şah və övladları, oğuz qrupu türklərin
müxtəlif qollarına mənsub tayfalar, onların nəsil
başçıları, sərkərdələr, saray xidmətçiləri,
Ərdəbil şeyxləri və dərvişlər,
sıravi döyüşçülər,
qızılbaşların milli-mənəvi birliyi təmsil
edir. Onların soykökünə
bağlılığı milli örf-adətə etiqadı,
türklərin törəyiş və yaşayaşında,
dövlətçilik ənənəsində
özünü göstərən irs-varislik əlaqələrinə
sadiqliyi isə bu obrazı daha da möhtəşəm hala gətirir.
Hadisələrin harada, yəni Şiraz, Qəzvin,
Ərdəbil və İsfahanda cərəyan etməsindən
asılı olmayaraq baş qəhrəman güzeyli-güneyli
Azərbaycan xalqıdır və zənnimcə bu
yazıçının bədii fikir adamı kimi də, vətəndaş
kimi də ən böyük uğurudur. Ziddiyyətli
hadisələrin axarında hakimiyyət və tarix
qarşıdurmasının düzgün həllini məqsəd
bilən yazıçı təqdim etdiyi Xalq obrazının
bütövlüyü haqqında yazır: "Təhmasib
şah çox kökəlmiş, həm də çox
qocalmışdı. Köklüyü səbəbindən
çoxdan idi ki, at minə bilmir, səfərlərə
arabada çıxırdı. Iki il əvvəl
şah ağır xəstələnib yatağa düşəndə
sarayda bir-birinə müxalif olan iki qüvvə şahlıq
uğrunda müharibəyə girişmişdi. Onlardan
biri şahın gürcü qızından doğulmuş
oğlu, iyirmi yaşlı Heydər Mirzə idi. Heydər Mirzə atasının qocalığına
və ağırfəndi olmasına görə sarayda
bütün işləri öz əlinə ala bilmiş və
xeyli tərəfdar toplamışdı. Sarayda Müntəşa
Sultanın nəvəsi Muradxan Süfrəçi, Hüseyn bəy
Yüzbaşı, şah qurçibaşısı Piri bəy
Qoçulu, Əmiraxurbaşı Məhəmməd bəy və
Sultan Aycək oğlu onunla ittifaqa girmişdi. Onlar
da Heydər Mirzəni şah görmək arzusunda idilər.
İkinci müxalif qüvvənin
başında isə şahın sevimli qızı Pərixan
xanım dururdu. Pərixan atabir, anabir qardaşı olan,
amma şahın əmri ilə Qəhqəhə qalasına
salınan İsmayılı şah görmək istəyirdi.
Onu sarayda mühüm vəzifələr tutan avşar, rumlu,
türkmən tayfalarından Hüseynqulu
Xülafə Rumlu, Əmiraslan Sultan Avşar, Heydər Sultan
Çabuk Türkman dəstəkləyirdi. Bu əmirlər
şahlığın soyu qarışıq olanlara verilməsini
doğru saymırdılar.
Çox keçmədi ki,
şah sağaldı və şahlıq uğrunda mübarizə
aparanlar susmağa məcbur oldular. Amma bu müvəqqəti
idi. Tərəflər bunu yaxşı
bilirdilər”.
Əsərin süjet xəttindəki
ikinci istiqamət bədii döyüş səhnələrinin
real tarix gerçəkləri ilə
uzlaşdırılmasıdır. Burada
yazıçının tarixçi-alim və roman ustası
kimi axtarışları birləşir, sovet
dövrünün elmi-nəzəri düşüncəsi ilə
təqdim olunan fakt və hadisələrə dair təhriflər
yeni müstəvidə aradan qaldırılır. Hər şeyin olduğu kimi göstərilməsinə
çalışan müəllif unudulan, unutdurulan, yaddan
çıxarılan, vacib sayılmayan tarix həqiqətləri
siyasi metodologiya ilə deyil, müasir milli-mənəvi
ehtiyaclarla əlaqəli şəkildə təsvir və təhlil
obyektinə çevrilir.
Diqqətəlayiq məqamlardan
birisi də ondan ibarətdir ki, ədəbi gəncliyin və
geniş oxucu kütləsinin sonsuz rəğbətini qazanmaq
gücündə olan "Şah arvadı və Cadugər”lə
Yunus Oğuz Azərbaycan xalqının özəl bir keyfiyyətini
geniş işıqlandırır, onun tarixən dövlət
intizamı, vətən sərhədləri və camaat
salamatlığına üstünlük verməsini mətnaltı
qatda olsa da təqdir edir. Eyni yaradıcılıq mövqeyini digər tarixi
romanlarında da nümayiş etdirən yazıçı bu
romanında həmin məsələlərlə daha çox
qayğılanır, Təhmasib şahdan sonra ölkənin,
dövlət və xalqın taleyində yaranan ictimai-siyasi gərginlik,
müharibə təhlükələri, sosial-psixoloji
durumdakı dramatizm onu həmişəkindən çox
narahat edir və beləliklə hadisələrin axarı
fonunda yazıçının vətəndaş obrazı da
böyüyür və özünə filosof müdrikliyi
qazandırır. Bu isə
yazıçının xalq fəlsəfəsinə sevgi və
meyli ilə məhdudlaşmır, həm də
özünün bədii mühakimələrində
qabarıq şəkildə ifadə olunur. Bu mənada
tarix gerçəklərinə, ötən dövrlərin həyat
təcrübəsinə istinad edən yazıçı
göstərir ki, "kişiləri ələ almaq
üçün qadın həmişə daha artıq vasitəyə
malik olur... ... Hər kişi gerçəkliklə
yaşamaz, ümidlə yaşayanlar daha güclü olur”.
Tarixi yaddaş enerjisindən
qaynaqlandığına və etnopsixoloji dəyərlərdən
faydalandığına görədir ki, Yunus Oğuzun
yazıçı təbiətindəki filosofluq "Şah
arvadı və Cadugər”də aydın ifadəsini tapır. Romandan alınan bir
parçada bunu görmək
olur. Orada filosof-yazıçı deyir:
"Tarazlıq iki qüvvənin razılığı əsasında
yaranır. Əgər bu iki qüvvə
arasında tarazılıq mütləq və dəyişməzdirsə
o zaman hərəkətsizlik əmələ gəlir. Hərəkət alternativ üstünlüyün nəticəsidir.
Bir tərəfin hərəkətə
keçməsi digər tərəfi də hərəkətə
gətirir. Beləcə bütün bəşəriyyət
bir-birini hərəkət etdirir. Həyat
nəfəs alıb-vermək, yaşamaq deməkdir. Qaranlıq işığı məhdudlaşdırır.
Boşluğu reallıq doldurur. Bəşəriyyət ölüm və həyat
arasında fasiləsiz doğuş və ölümdən
ibarətdir. Güclü və zəif,
xeyir və şər hərəkətin qollarıdır.
Olan verir, verən alır. Beləcə
hərəkətin tarazlığı təmin edilmiş
olur”.
Romanda təsvir olunan şübhələr,
qəm, qüssə, kədər, yanlışlıq və
aldanışlar, iddia, hikkə, eşq, ehtiras, şəhvət,
xəyal və arzular, real və irreal, maddi və qeyri-maddi
dünya barədə mifik-mistik düşüncələr,
döyüş, qələbə, məğlubiyyət, qan
dolu səhnələr, hakimiyyət uğrunda açıq və
gizli mübarizə əsərin süjet xəttindəki
dinamizmi gücləndirir, yazıçının bədii təfəkkür
fantaziyasından doğan kompozisiyanın əsrarəngizliyini
təmin edir. Bütün bunlar
yazıçının istedadını əks etdirməklə
bitmir, onun təhlil və təsvir etdiyi tarix həqiqətlərini
bədii sözün sehri, ecazı ilə süsləyərək
milli keçmişlərin yeni rakursdan
işıqlandırılmasına səbəb olur, oxucu
marağını cəlb edən yeni hadisələr, xarakterlər
və obrazlar sərgiləyir.
Romanın Əbdül, Firdovsi, Xeyrənisə (Məhdi-Ülya), Cadugər (Xacə Qasım), Ağa Dərviş, Zinət, Pərixan xanım, Şah Təhmasib, Heydər Mirzə, Məhəmməd Mirzə (Xudabəndə), Xəlil xan Avşar, İsmayıl Mirzə (II İsmayıl dəli), təbib Əbu Nasir, Şamxal bəy, Mirzə Salman, Baltaçıoğlu, Adil Çirey xan, Hüseynqulu xan və başqa qəhrəmanları yalnız hadisələrin iştirakçısı kimi göstərilmir, eyni zamanda hadisələrə yön və ton verən aktiv insan, onun axarında öz mövqeyi, xidmətləri ilə seçilən personajlardır. Bu qəhərmanların bir qismi yazıçı fantaziyasının məhsulu olsa da, real tarixi şəxslər qədər canlı, xarakterik səciyyəsi və fərdi cizgiləri ilə təsvir olunurlar.
Yunus Oğuz "Şah arvadı və Cadugər” romanında xarakterlər, dramatik vəziyyətlər, sosial-psixoloji problemlərə məşğul olan söz ustası kimi öz üslubu, mühakiməsi, sənətkar kimliyi ilə özünü parlaq şəkildə ifadə edir. Burada yazıçı əvvəlki əsərlərindən fərqli olaraq təsvir, tədqiq, fakt və hadisələrin yozulmasından
çox təhlil etmək, özünün məfkurəvi mövqeyini aydınlaşdırmaq, fəlsəfi mülahizələrdən qaçaraq bədii nəsrdə lirizmə meydan açmaq, lirik-psixoloji üslub, psixoloji gərginlik və real təbiət lövhələrinə meyl göstərmək fərdiliyi liə seçilir. O da diqqətəlayiqdir ki, yazıçının bu romanında təbiət mənzərələri yalnız maddi aləmin gerçəklərini ifadə etmir, onlar həm də qeyri-maddi aləmin bədii təhlilinə vasitə olur, müəllif mövqeyinin aydınlaşdrılmasına təsir göstərirlər. Romandakı təbiət təsvirləri sadəcə gerçəkləri bildirmək, lirik-psixoloji vəziyyətləri yaratmaq məqsədi daşımır, hər şeydən əvvəl mahir romançının klassik ədəbiyyatla möhkəm bağları olduğunu təsdiqləyir, xüsusən onun nəsr poetikasında klassik divan şerinin, o cümlədən Şah İsmayıl Xətainin "Bahariyyə”sindəki poetik dünyaduyumunun yenidən təcəllasını təsbit edir. Bunu əsərin girişindəki təbiət təsvirində açıq-aydın görmək olur: "Qış girəndən Mazandaran meşələrinə hələ belə selləmə qar yağmamışdı. Adamın iliyinə işləyən şaxta və soyuq külək də bu yerlər üçün qeyri-adi hal idi. Gündüz yağan yağış axşam qəfildən qara çevrildikcə şaxta qılınc kimi kəsməyə, ağacların budaqlarından sısqa buzlar sallanmağa başlamışdı. Sanki vilayətdəki toy ab-havasını təbiət də duymuş və o da bu toya bir naxış vursun deyə ağacların budaqlarından bəyaz sırsıra "sırğalar” asmışdı. Güclü külək şam ağaclarının arasından keçib, buz "sırğaları” budaqlarla birlikdə tərpədikcə elə bil qədim dünyanın sirli musiqi alətləri işə düşür, hansısa çox köhnə bir mahnının havası səslənirdi. Təbiət həm də sanki meşəyə laylay çalır, ağaclar qarın və buzun ağırlığından az qala yerə dəyən budaqları ilə sanki büzüşür və dərin yuxuya gedirdilər. Arada bir meşənin qorxunc dərinliklərindən vəhşi heyvan və quş səsləri gəlirdi. Amma bu səslərin qarın və şaxtanın gətirdiyi ağappaq gözəlliyin ahəngini pozmurdu... Səhərə yaxın çoban iti qoyun sürüsünü qovan kimi, güclü külək də buludları qovub apardı, yerini açıq səmadan şəfəqləri süzülən günəşə verdi. Günəş şəfəqləri səhərə qədər yağan ağappaq qarın üstünə düşdükcə hər yan bərq vurur, yerə zər səpilibmiş kimi parıldayırdı. Bəzi yerlərdə xəfif küləyin ətrafa səpdiyi qar tozanağı ulduzlar kimi sayrışırdı”.
Bu təbiət lövhəsinin tərənnümündəki poetiklyin keyfiyyət göstəricisi yalnız klassik poeziyanın ritm ənənəsi, onun ahəngi ilə, dastanlarımızın, o cümlədən
"Kitabi-Dədəm Qorqud”un ritorikası ilə məhdudlaşmır, romanda müasir Azərbaycan şeirinin sərbəst vəznində ifadə olunan predikativliyin də izləri yazıçının "tərzi-üsuli-bəyanında” (A.Səhhət), məlumatlandırma, bilgiləndirmə, xəbərləmə miqyasında ifadə olunur. Digər nümunələrə baxmadan elə buradakı "hələ belə selləmə qar yğmamışdı”, "bu yerlər üçün qeyri-adi hal idi”, "sısqa buzlar sallanmağa başlamışdı”, "bəyaz sırsıra "sırğalar” asmışdı”, "köhnə bir mahnının havası səslənirdi”, "büzüşür və dərin yuxuya gedirdilər”, "ağappaq gözəlliyin ahəngini pozurdu” və sair bu kimi deyimlərə linqvopoetik araşdırma prinsipləri ilə yanaşmaq kifayətdir ki, Yunus Oğuzun nəsrindəki poetik dərkin hüdudları, keyfiyyət özəlliyi barədə aydın qənaət söyləyəsən.
Yunus Oğuzun romanındakı tarix sovet dövrü nəsrində əksərən olduğu kimi siyasi "bəzək” vurulmuş tarix deyil. Bu gerçək həyat və yaşam şərtləri ilə yazılan və insan psixologiyası, onun arzuları, həsrəti, daxili gərginliyi və iztirablarının rəngarəngliyi ilə süslənən, yazıçı təxəyyülünün gücü ilə tarixin gerçək üzünü əks etdirən bir sənət nümunəsidir.
Nəhayət, Yunus Oğuz bu romanıyla oxucusuna anladır ki, tarix bizdən kənarda deyil, biz tarixin içində, o isə bizdən içəri, bizim içimizdədir. Hər zaman tarixin bizdən uzaq və yaxındakı dərinliklərinin fərqində olmalı, onun mübhəmliklərini – gizlinlərini başqalarına da anlatmağı bacarmalıyıq.
Şamil Vəliyev
Ədalət.
- 2014.- 13 sentyabr.- S. 12.