Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu 80 yaşının işığında

Azərbaycan elminin həyatında əlamətdar günlər yaşanır. Tarixlə çağdaşlığın mənəvi varisi olan AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun 80 yaşı tamam olur. Bu nüfuzlu elm təşkilatının keçib gəldiyi yolu - klassik tarixi irslə müasirliyin birliyini ehtiva edən bir kitab xalqımızın ixtiyarına verilmişdir. "Kitabda bu elm məbədinin təşəkkülü və tarixi inkişaf yolu izlənilir. Ən qədim dövrlərdən bəri xalqımızın yaratdığı şifahi və yazılı ədəbiyyatını toplayan, araşdıran, tərtib və nəşr edən tədqiqatçı alimlərin elmi fəaliyyəti şərh olunur. Azərbaycan milli ədəbiyyatşünaslıq elminin yüksəlişi və dünya ədəbi fikri ilə qarşılıqlı əlaqələri barədə məlumat verilir" (prof.Teymur Əhmədov).

"Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu" adlı kitabın müəllifi filologiya elmləri doktoru, professor Teymur Əhmədov, redaktoru isə akademik Nizami Cəfərovdur. Bu dəyərli məcmuə ulu öndər Heydər Əliyevin "Xalqın ümumi zəkasını, ağlını birləşdirən Azərbaycan Elmlər Akademiyası böyük bir sərvətdir. Ötən dövrdə bu akademiyanın çərçivəsində Azərbaycan elmi çox inkişaf etmişdir" və prezident, cənab İlham Əliyevin "Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Azərbaycanda fundamental və tətbiqi elmin mərkəzinə çevrilmişdir. Azərbaycan tarixinə, mədəniyyətinə, dili və ədəbiyyatına, ictimai-fəlsəfi fikrinə aid tədqiqatlar elmi-ictimaiyyət tərəfindən daim yüksək qiymətləndirilmişdir. Bir çox sahələrdə alimlərimizin əldə etdiyi nəticələr elm aləmində öz layiqli yerini tutmuşdur" - qiymətli fikirləri ilə başlayır.

Kitabda AMEA-nın prezidenti, cənab Akif Əlizadənin ön sözü verilmiş, 80 yaşlı institutun təşəkkülü və tarixi inkişaf yoluna nəzər salınmışdır. Akademik yazır: "Ədəbiyyat institutu Azərbaycan xalqının mənəvi fikir aləminin salnaməsi olan ədəbi-bədii sərvətin araşdırıcısı, həm də hamisidir. Xalqın zəngin mənəvi dünyasını, başqa sözlə, mənəvi varlığını ehtiva edən irsi tədqiq və nəşr etmək böyük sərvətdir" (akad.Akif Əlizadə).

1923-cü ildə Ə.Haqverdiyevin sədrliyi ilə Azərbaycan Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti" yaradılmış, 1929-cu ildə onun bazası əsasında Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutu təşkil edilmişdir. İnstitutun tərkibində ədəbiyyat sektoru fəaliyyət göstərmiş, 1933-cü ildə XMK-nın yardımı və Azərbaycan MİK-ın qərarı əsasında Dil, Ədəbiyyat və Sənət İnstitutuna çevrilmiş (1 sentyabr 1933-cü il), ilk direktoru Vəli Xuluflu olmuşdur. Onun rəhbərliyi ilə "folklor və yazılı ədəbiyyat şöbələri Azərbaycan ədəbiyyatı problemləri ilə məşğul olmuşdur. Orada Əli Nazim, Hənəfi Zeynallı, Böyükağa Talıblı, Salman Mümtaz kimi tədqiqatçı-alimlər işləmişlər".

Folklor şöbəsinin müdiri Hənəfi Zeynallı, yazılı Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi şöbəsinin müdiri isə Əli Nazim olmuşdur. Yazılı Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi şöbəsinin çağdaş dövrünə Ə.Nazim, kapitalizmə qədərki Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinə isə Salman Mümtaz müdirlik etmişdir. H.Səmədzadə, Ə.Abid, M.Rəfili, A.Baqriy və başqaları klassik ədəbi irsin toplanması, tədqiqi və nəşri sahəsində şöbənin görkəmli əməkdaşları olmuşlar. Hətta, H.Cavid, B.Çobanzadə, M.S.Ordubadi, S.Hüseyn, A.Şaiq də həmin xeyirxah işlərə cəlb edilmişlər.

Ruhulla Axundov, Mustafa Quliyev, Əli Nazim, Hənəfi Zeynallı, Vəli Xuluflu və Salman Mümtazın ədəbiyyatşünaslıq, ədəbi tənqid, folklor və mətnşünaslıq sahəsində 1920-1932-ci illərdəki fəaliyyəti Ədəbiyyat İnstitutunun təşkili üçün hazırlıq dövrü olmuşdur. "Ədəbiyyatşünaslıq İnstitutunda əməkdaşlıq edən alimlərin fəaliyyəti Ədəbiyyat tarxini, nəzəri və tənqidi fikri, zəngin ədəbi-bədii irsi tədqiq və təbliğ etməklə məhdudlaşmamış, onlar öz elmi fəaliyyətləri ilə fəlsəfə, şərqşünaslıq, incəsənət və əlyazmaları institutlarının yaranmasına və formalaşmasına, ali və orta məktəblərdə ilk dərsliklərin yaranmasına, humanitar fakültələrdə ədəbiyyat tarixi, folklorşünaslıq, tənqid, mıətbuat tarixi kurslarının yaranmasına, bütün ictimai-siyasi və elmi-nəzəri tədbirlərin keçirilməsinə yaxından kömək etmişlər" (prof.Teymur Əhmədov).

Ədəbiyyat sektorunda bir il ərzində (1932) Ə.Nazim "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi", "M.F.Axundovun fəlsəfi görüşləri" və "Molla Nəsrədinin yaradıcılığı", Ə.Abid "Vaqif və həyatı", M.F.Axundov və əsərləri", H.Səmədzadə "Ə.Haqverdiyev və yaradıcılığı" mövzusunda tədqiqatlar aparmışlar. C.Məmmədquluzadənin arxivi əldə edilmiş, "Tərcümeyi-halım", "Dəli yığıncağı", "Kamança", "Məhəmmədhəsən əmi" əlyazmaları üzə çıxarılmışdır. İ.Nəsimi, M.Füzuli, M.P.Vaqif, M.Faxundov və M.Hadinin əlyazma əsərləri tapılmış, Londonun Britiş muzeyindən Ş.İ.Xətainin küliyyatı, Q.Təbrizi və Əmaninin əsərləri, Sankt-Peterburqun Şərq muzeyindən Ş.İ.Xətainin "Divan"ı və "Dəhnamə"nin foto-surəti gətirilmişdir. M.S.Ordubadi, A.Şaiq, S.Hüseyn, Ə.Haqverdiyevin xidmətləri sayəsində Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyətinə dair materiallar, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı biblioqrafiyası, klassik sənətkarların kitab və əlyazmaları "Azərbaycan ədəbiyyatı kabineti"ndə toplanmışdır. Ş.İ.Xətai, M.F.Axundov, C.Məmmədquluzadə və T.Şahbazinin külliyatı, "Azərbaycanın ədəbi irsi" məcmuəsinin I cildi çapa hazırlanmışdır.

Dil, Ədəbiyyat və İncəsənət İnstitutu 1937-ci ildə xüsusi binaya köçürülmüş, struktur dəyişikliyinə uyğun olaraq Tarix, Ədəbiyyat və Dil İnstitutu adlandırılmışdır. İnstitutun ilk direktoru prof.Heydər Hüseynov, müavini isə prof.Məmməd Arif Dadaşzadə olmuşdur. Prof.M.Rəfili, prof.H.Araslı, prof.C.Xəndan institutda şöbə müdirləri kimi fəaliyyət göstərmişlər. Bir müddət sonra Dilçilik İnstitutu yaradılmış, Ədəbiyyat İnstitutu müstəqil inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuş, 1951-ci ildə isə həmin institutlar birləşdirilmiş, 1969-cu ilin sentyabr ayından ayrılaraq müstəqil fəaliyyət göstərmişlər. Dilçilik institutuna prof.Məmmədağa Şirəliyev, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutuna prof.Mirzağa Quluzadə direktorluq etmişdir.

1930-40- cı illərdə folklor nümunələri, habelə, Nizami, Xaqani, Füzuli, Xətai, Axundov və Sabir irsi nəşrə hazırlanmışdır. M.F.Axundovun üç cilddə bədii əsərləri, tənqidi məqalələri və fəlsəfi məktubları, Mir Cəlalın "Füzulinin poetikası", C.Xəndanın "Sabir" monoqrafiyaları, M.Təhmasibin "Aşığın səsi" toplusu, Azərbaycan nağılları" (I cild), "Kitabi-Dədə Qorqud dastanları" çap edilmişdir. Hənəfi Zeynallının "Koroğlu" dastanının variantları yazıya alınmışdır.

Ədəbiyyat İnstitutu demək olar ki, Yaxın və Orta Şərqdə ilk humanitar təmayüllü elmi təşkilat olmuş, ədəbi-ictimai fikrin zənginləşməsinə, Nizami adına Ədəbiyyat muzeyinin yaradılmasına ciddi təsir göstərmişdir.

II dünya müharibəsi illərində institutda şifahi xalq ədəbiyyatı (müdiri prof.M.H.Təhmasib), orta əsrlər və XIX əsr (müdiri prof.H.Araslı) ədəbiyyatı, XX əsr ədəbiyyatı (müdiri prof.Mir Cəlal) şöbələrində kadr çatışmazlığı sahəsində çətinliklər olmasına baxmayaraq, H.Hüseynov, M.Arif, F.Qasımzadə, Mir Cəlal, H.Araslı, M.Təhmasib, M.Rəfili və Ə.Mirəhmədov aspirantları ilə birlikdə gərgin iş aparmışlar. 1943-1944-cü illərdə Heydər Hüseynov və Məmməd Arifin redaktəsi ilə 2 cildlik "Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi", Məhəmməd Füzulinin 2 cildlik əsərləri, M.P.Vaqifin əsərləri, "Azərbaycan nağılları", "Koroğlu" dastanı və "Ədəbiyyat məcmuəsi" nəşr olunmuşdur. İnstitutun ilk aspirantları Mirzağa Quluzadə, Əzizağa Məmmədov, Məmmədağa Sultanov, Əziz Mirəhmədov, Kamal Talıbzadə, Kamran Məmmədov və Mirəli Seyidov müstəqil elmi axtarışlarda uğurlu addımlar atmışlar.

Müharibədən sonra S.Vurğun, M.İbrahimov, M.Arif, M.Təhmasib, H.Araslı, M.Cəfərov, M.Quluzadə, M.Əlizadə, M.Seyidov, Ə.Məmmədov, F.Qasımzadə, M.Sultanov, Ə.Sultanlı, Mir Cəlal, Ə.Mirəəhmədov, C.Xəndan, K.Talıbzadə, K.Məmmədov, O.Həsənov, Q.Qasımzadə, P.Xəlilov, M.Vəliyev, B.Vahabzadə və başqaları üç cildlik "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"ni yaratmışlar.

"Azərbaycan sovet ədəbiyyatı", "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi", "Folklor", "Əlyazmaları və köhnə nəşrli kitablar" şöbələri milli ədəbiyyatımızın çoxşaxəli problemləri ilə məşğul olmuşdur. 1954-cü ildə "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" şöbəsi "Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı", "XIX əsr və XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbiyyatı" şöbələrinə ayrılmşdır. "Əlyazmaları və köhnə nəşrli kitablar" şöbəsi isə "Respublika əlıyazmalar fondu" kimi fəaliyyətini davam etdirmişdir.

60-80-ci illərdə İnstitutda ədəbiyyatşünaslığın elmi istiqamətləri mifologiya, şifahi xalq yaradıcılığı, ədəbiyyat tarixi, müasir ədəbi proses və mətnşünaslıq problemlərinə doğru yönəlmişdir. "Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər", "XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri", "Ədəbi proses", "Azərbaycan mətnşünaslıq məsələləri" kimi məcmuələrdə aktual problemlərə dair elmi-nəzəri fikirlər ifadəsini tapmışdır. "M.Cəfərovun Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm", A.Rüstəmovanın "Azərbaycan epik şeirinin inkişaf yolları (XVII-XVIII əsrlər)", A.Dadaşzadənin "XVIII əsr Azərbaycan lirikası", M.Quluzadənin "Füzuli lirikası", X.Yusifovun "Nizaminin lrikası", Ş.Salmanovun "Azərbaycan sovet dövründə ənənə və novatorluq problemləri", Y.Qarayevin "Realizm: sənətə və həqiqət", K.Məmmədovun "XIX əsr Azərbaycan şeirində satira" monoqrafiyaları Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının uğurlarından olmuşdur. "Bu elm ocağında AMEA-nın həqiqi üzvləri M.A.Dadaşzadə, M.İbrahimov, F.Qasımzadə, H.Araslı, M.Cəfərov, M.Şirəliyev, K.Talıbzadə, B.Nəbiyev, EA-nın müxbir üzvləri A.Zamanov, Y.Qarayev, Ə.Mirəhmədov, professorlar M.Quluzadə, K.Məmmədov, M.Seyidov, Ə.Ağayev, H.Babayev ədəbiyyatşünaslıq elminin bayaraqdarı olmuşlar" (prof.Teymur Əhmədov).

1954-cü ildə Azərbaycan Respublikası EA-nın prezident müavini, akademik Səməd Vuğun mətnşünaslıq şöbəsinin yaradılması təşəbbüsünü müdafiə edərək Azərbaycan ədəbiyyatı klassiklərinin "elmi-tənqidi nəşrlərini həyata keçirmiş, klassik irsin oxunmasındakı müxtəlifliyə son qoyulmuşdur". Şöbəyə 1954-1964-cü illərdə prof.H.Araslı, 1964-cü ildən sonra prof.Ə.Mirəhmədov rəhbərlik etmişdir. Ötən illər ərzində Nizami, Füzuli, Xətai, M.F.Axundov, Q.Zakir, S.Ə.Şirvani, C.Məmmədquluzadə, M.Hadi, S.Vurğun kimi sənətkarların elmi-tənqidi mətnləri, yeni əlifba ilə "Molla Nəsrəddin" jurnalının I cildi, "Azərbaycan ədəbiyyatı kitabxanası" seriyaları, "Azərbaycan mətnşünaslıq məsələləri" məcmuəsi nəşr olunmuşdur.

50-ci illərdən başlayaraq Ədəbiyyat İnstitutunda yaradılmış "Ədəbiyyat nəzəriyyəsi" şöbəsi milli ədəbiyyatımızın inkişafı üçün yeni perspektivlər müəyyənləşdirmiş, akad.M.Cəfərovun rəhbərliyi ilə bədii metod, üslub, janr, onların inkişaf mərhələləri, XX əsr Azərbaycan tənqidinin təşəkkülü, tarixi təkamülü nəzəri fikrin inkişafına geniş yol açmışdır.

1970-ci ildə institutda "Mifologiya" "Nizamişünaslıq", "Tənqid tarixi" "İnkişaf etmiş sosializm dövrü ədəbiyyatı", "Müasir ədəbi proses", "Tərcümə tarixi və nəzəriyyəsi", "Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" şöbələri yaradılmışdır. Bu şöbələrdə "Antologiyalar", "Məcmuələr" tərtib və nəşr edilmiş, monoqrafik əsərlər yazılmış və dissertasiyalar müzakirə olunmuşdur" (prof.Teymur Əhmədov).

(ardı var)

Əlizadə Əsgərli,

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun baş elmi işçisi, filologiya elmləri doktoru

Ədalət.-2014.-16 yanvar.-S.6.